คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 131-140

หน้า ๑๓๑

ก็แลด้วยบทว่า " กามเมหิ " นี้ บัณฑิตพึงทราบว่า ท่านสงเคราะห์เอาทั้งวัตถุกามที่กล่าวไว้ใน ( มหา ) นิเทศ
โดยนัยว่า " วัตถุกามทั้งหลายคืออะไร คือ

รูป อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ น่ารัก ยั่วยวน ชวนให้ กำหนัด

เสียง อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ น่ารัก ยั่วยวน ชวนให้ กำหนัด

กลิ่น อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ น่ารัก ยั่วยวน ชวนให้ กำหนัด

รส อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ น่ารัก ยั่วยวน ชวนให้ กำหนัด

โผฏฐัพพะ อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ น่ารัก ยั่วยวน ชวนให้ กำหนัด

ทั้งกิเลสกามที่กล่าวไว้ใน ( ฌาน ) วิภังค์ใน ( มหา ) นิเทศนั้นเหมือนกันว่า

ความพอใจเป็นกาม

ความกำหนัดเป็นกาม

ความกำหนัดตามความพอใจเป็นกาม

ความใฝ่ใจเป็นกาม

ความกำหนัดเป็นกาม

ความกำหนัดตามความใฝ่ใจเป็นกาม

กิเลสเหล่านี้เรียกว่า กาม ^* ดังนี้

เข้าด้วยกันทั้งหมดทีเดียว ก็เมื่อเป็นเช่นนี้ ปาฐะว่า " วิวิจฺเจว กาเมหิ " นั้น แม้จะหมายความว่า " สงัดจาก
วัตถุกามทั้งหลายเทียว " ดังนี้ก็ชอบ กายวิเวกเป็นอันกล่าวด้วยความสงัดจากวัตถุกามนั้น ( ส่วน ) ปาฐะว่า " วิวิจฺจ
อกุสเลหิ ธมฺเมหิ " จะหมายความว่า " สงัดจากกิเลสกามทั้งหลาย หรือว่าจากอกุศลทั้งปวง " ดังนี้ก็ชอบ จิตตวิเวก
เป็นอันกล่าวด้วยความสงัดจากกิเลสกามนั้น อนึ่ง บัณฑิตพึงทราบว่า ใน ๒ ปาฐะนั้น การสละกามสุขย่อมเป็นอัน
ประกาศด้วยปาฐะแรก เพราะกล่าวความสงัดจากวัตถุกามทั้งหลายแท้ การยึดเอาเนกขัมมสุข ( หมายเพียงความสุข
สงบในฌานสมาธิเท่านั้น ) เป็นอันประกอบด้วยปาฐะที่ ๒ เพราะกล่าวความสงัดจากกิเลสกามทั้งหลาย และเพราะ
กล่าวความสงัดจากวัตถุกามและกิเลสกามฉันเดียวกันนั่นแล ใน ๒ ปาฐะนั้น

* วัตถุกาม ในที่นี้หมายรวมเอา รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส ทั้งหมดที่สวยงาม อร่อย เพราะพริ้ง หอมหวล
อ่อนนุ่ม เย็นสบาย น่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ น่ารัก ยั่วยวน ชวนให้ กำหนัด ไม่ใช่เฉพาะกามที่หมายถึง
ชู้สาว หรือ ความสวยงามในร่างกายเท่านั้น แต่หมายถึง รูปสวยงามทั้งหมด เช่น ความสวยงามของดอกไม้ต่างๆ
อาหารที่รสดี รสอร่อย น่าพอใจ กลิ่นของหอมต่างๆ เสียงดนตรีที่ไพเราะ สัมผัสทางกายที่ดีเช่น ที่นั่งที่นอนที่อ่อนนุ่ม
น่าสบาย เป็นต้น ซึ่งความสวยงามทางร่างกาย ทางชู้สาวก็อยู่ใน วัตถุกามด้วยเช่นกัน แม้กระทั่งความสวยงาม
ของนิมิตที่เกิดในสมาธิก็รวมอยู่ในวัตถุกามนี้ด้วย

และกิเลสกาม คือ ความพอใจ ความกำหนัด ความใฝ่ใจ ในวัตถุกามต่างๆ เหล่านี้ทั้งหมด

ดังนั้นผู้ที่ทำฌาน สมาธิ แม้จะเกิดนิมิต ต่างๆ ที่สวยงาม ก็ควรวางเฉย ไม่ควรพอใจ ไม่ควรกำหนัด ไม่ควรใฝ่ใจ
เพราะเมื่อไหร่ เกิดความพอใจ ความกำหนัด เกิดกิเลสกาม ในนิมิตนั้นขึ้นมา ฌานจะเสื่อมไปทันที เพราะ
กามฉันทนิวรณ์เป็นข้าศึกต่อ ฌานสมาธิทั้งหลายทีเดียว

ให้ใส่ใจแต่เพียงเพ่งนิมิตนั้น ด้วยใจ ให้จิตตั้งมั่นในอารมณ์เดียว คือ นิมิตที่ปรากฏนั้นเท่านั้น

หน้า ๑๓๒

การละวัตถุแห่งสังกิเลสเป็นอันประกาศด้วยปาฐะที่ ๑ การละตัวสังกิเลสประกาศด้วยปาฐะที่ ๒ การสละเหตุแห่ง
โลลภาพ ( ความละโมบ ) ประกาศด้วยปาฐะที่ ๑ การสละเหตุแห่งพาลภาพ ( ความโง่เขลา ) ประกาศด้วยปาฐะที่ ๒
และปโยคสุทธิ ( ความหมดจดแห่งความเพียรพยายาม ) ประกาศด้วยปาฐะที่ ๑ อาสยโปสนะ ( ความกล่อมเกลา
อัชฌาสัย ) ประกาศด้วยปาฐะที่ ๒ ^* ในกามที่กล่าวในบทว่า " กาเมหิ " นั้น นี้เป็นนัยะในฝ่ายวัตถุกามก่อน

ส่วนในฝ่ายกิเลสกาม ท่านมุ่งเอากามฉันท์ ซึงมีหลายประเภท โดยชื่อว่า " ฉันทะ " ก็มี ว่า " ราคะ " ก็มี
ดังนี้เป็นอาทินั่นเองว่า " กาม " ก็แลกามฉันท์นั้น แม้เป็นโทษที่นับเนื่องในอกุศล ( แต่ ) ท่านกล่าวไว้ต่างหากโดย
เป็นข้าศึกแห่งฌาน ในวิภังค์ โดยนัยว่า " ตตฺถ กตเม กามา ฉนฺโท กาโม " ดังนี้เป็นต้น อีกนัยหนึ่ง กามฉันท์นั้น
นับว่ากล่าวในบทแรก เพราะมันเป็นกิเลสกาม นับว่ากล่าวในบทที่ ๒ เพราะมันนับเนื่องในอกุศล และเพราะมันมีหลาย
ประเภทจึงไม่ตรัส ( เป็นเอกพจน์ ) ว่า กามโต ( แต่ ) ตรัส ( เป็นพหูพจน์ ) ว่า กาเมหิ

* มหาฎีกาว่า ๑. โลลภาพ คือความเกิดแห่งตัณหาในอารมณ์นั้นๆ เหตุแห่งโลลภาพ ก็คือวัตถุกามนั่นเอง

๒. พาลภาพ คือ อวิชชาหรือความคิดชั่ว เหตุแห่งพาลภาพ คือ อโยนิโสมนสิการหรือ อกุศลธรรมทั้งปวง

๓. กิริยาที่บุคคลประกอบอกุศล มีปาณาติบาตเป็นต้น เนื่องด้วยกามคุณ ๕ เป็นเหตุ เรียกว่า อสุทธประโยค
ความสงัดจาก อุสทธประโยคนั้น เรียกว่า ปโยคสุทธิ

๔. การชำระอัชฌาสัย โดยทำให้สะอาดจากสังกิเลสคือตัณหา และโดยทำให้เจริญด้วยอุปนิสัยแห่งวิวัฏฏะ
เรียกว่า อาสยโปสนะ

หน้า ๑๓๓

อนึ่ง แม้เมื่อธรรมทั้งหลายอื่นเป็นอกุศลมีอยู่ ( แต่ ) นิวรณ์ทั้งหลายเท่านั้น ท่านกล่าวไว้ในวิภังค์โดยนัยว่า
" ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโท " ดังนี้เป็นต้น โดยแสดงความที่มันเป็นปฏิปักษ์ต่อองค์ฌาน อันจะกล่าว
ข้างหน้า ซึ่งเป็นข้าศึก ( ของมัน ) มีคำอธิบายว่า " เพราะนิวรณ์ทั้งหลายเป็นข้าศึกต่อองค์ฌาน องค์ฌานเล่าก็เป็น
ข้าศึก คือเป็นเครื่องกำจัดนิวรณ์เหล่านั้น " จริงอย่างนั้น ข้อนี้พระมหากัจจานเถระกล่าวไว้ในคัมภีร์เปฏกะว่า
" สมาธิเป็นปฏิปักษ์ต่อกามฉันท์ ปีติเป็นปฏิปักษ์ต่อพยาบาท วิตกเป็นปฏิปักษ์ต่อถีนมิทธะ สุขเป็นปฏิปักษ์ต่อ
อุทธัจจกุกุจจะ วิจารเป็นปฏิปักษ์ต่อวิจิกิจฉา " ดังนี้ โดยนัยที่กล่าวมาฉะนี้ ในปาฐะ ๒ บทนั้น ( วิกขัมภนวิเวก )
ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งกามฉันท์ เป็นอันกล่าวด้วยบทแรกนี้ คือ " วิวิจฺเจว กาเมหิ " ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่ง
นิวรณ์ทั้ง ๕ เป็นอันกล่าวด้วยบทที่ ๒ นี้ คือ " วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ "

แต่ ( เมื่อว่า ) โดยการถือเอาข้อที่ยังมิได้ถือเอา บัณฑิตพึงทราบว่า " ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งกามฉันท์เป็น
อันกล่าวด้วยบทแรก ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งนิวรณ์ที่เหลือเป็นอันกล่าวด้วยบทที่ ๒

หน้า ๑๓๔

นัยเดียวกันนั้น ในอกุศลมูล ๓ ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งโลภะอันมีประเภทแห่งกามคุณ ๕ เป็นอารมณ์ เป็นอัน
กล่าวด้วยบทแรก ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งโทสะและโมหะ อันมีประเภทแห่งอาฆาตวัตถุเป็นต้นเป็นอารมณ์ เป็นอัน
กล่าวในบทที่ ๒ หรือว่าในธรรมทั้งหลายมีโอฆะเป็นต้น ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งกาโมฆะ กามโยคะ กามาสวะ
กามุปาทาน อภิชฌากายคันถะ และกามราคสังโยชน์ เป็นอันกล่าวด้วยบทแรก ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งโอฆะ โยคะ
อาสวะ อุปาทาน กายคันถะ และสังโยชน์ที่เหลือ เป็นอันกล่าวด้วยบทที่ ๒ และความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งตัณหา
และธรรมทั้งหลายที่สัมปยุต ( ประกอบ ) ด้วยตัณหานั้น เป็นอันกล่าวด้วยบทแรก ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งอวิชชา
และธรรมทั้งหลายที่สัมปยุตตด้วยอวิชชานั้น เป็นอันกล่าวด้วยบทที่ ๒ อนึ่งความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งจิตตุบาทที่
สัมปยุตตด้วยโลภะ ๘ ดวง เป็นอันกล่าวด้วยบทแรก ความสงัดด้วยข่มไว้ได้ซึ่งอกุศลจิตตุบาทที่เหลือ ๔ ดวง
เป็นอันกล่าวด้วยบทที่ ๒ " ดังนี้

คำที่กล่าวมานี้ เป็นคำชี้แจงเนื้อความในฌานปาฐะว่า " วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ " นี้
เป็นอันดับแรก

หน้า ๑๓๕

แก้อรรถองค์ฌาน บท สวิตกฺกํ สวิจารํ

ก็แลพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงองค์ที่พึงละแห่งปฐมฌานด้วยปาฐะเพียงเท่านี้แล้ว บัดนี้จะทรงแสดงองค์ที่
พึงประกอบเข้า ( แห่งปฐมฌานนั้น ) จึงตรัสคำว่า " สวิตกฺกํ สวิจารํ " เป็นต้น

ในคำเหล่านั้น ความตรึกชื่อว่า วิตก มีคำอธิบายไว้ว่า ความจรด ( จิต ) ลงไป วิตกนี้นั้น มีอันปักจิตลงไปใน
อารมณ์เป็นลักษณะ มีอันจรดไปทั่วๆ จรดไปรอบๆ เป็นกิจ จริงอย่างนั้น ด้วยองค์คือ วิตกนั้น พระโยคาวจร
ได้ชื่อว่าทำอารมณ์ให้เป็นสิ่งที่วิตกจรดไปทั่วแล้ว ให้เป็นสิ่งที่วิตกจรดไปรอบแล้ว ดังนี้ วิตกนั้นมีการนำจิตเข้ามา
ในอารมณ์ได้เป็นเครื่องปรากฏ

ความตรองชื่อว่า วิจาร มีคำอธิบายไว้ว่า ความ ( พิจารณา ) ตาม ( วิตก ) ไป วิจารนี้นั้นมีอันตามฟั้นอารมณ์
เป็นลักษณะ มีอันประกอบสหชาตธรรม ( ธรรมที่เกิดร่วมด้วย ) ในอารมณ์นั้นไว้เป็นกิจ มีอันตามผูกพันจิตไว้เป็นเครื่อง
ปรากฏ

เมื่อวิตกและวิจารนั้น แม้ว่าแยกกันไม่ได้ในปฐมฌาน ( แต่บัณฑิตพึงทราบว่า ) วิตกก็คือความจรดจิตลงไปทีแรก
ดุจเสียงเคาะระฆัง เพราะอรรถว่าเป็นสภาพยังหยาบ ( กว่าวิจาร ) และเพราะอรรถว่าเป็นสภาพไปหน้า ( วิจาร ) วิจารก็คือความตามผูกพันไปดุจเสียงครวญแห่งระฆัง เพราะอรรถว่าเป็นสภาพสุขุม ( กว่าวิตก ) และเพราะเป็นสภาพ
ตามฟั้น ( อารมณ์ ) อนึ่ง ในสองอย่างนั้น วิตก ยังมีแกว่ง เป็นการไหวแห่งจิตในเวลาแรกเกิดขึ้น ดุจการกระพือปีก
แห่งนกที่ใคร่จะทะยานขึ้นไปในอากาศ และดุจกิริยาโผลงตรงดอกปทุมแห่งแมลงภู่ที่มีใจผูกพันอยู่ในกลิ่น ( ปทุม ) ฉะนั้น

หน้า ๑๓๖

( ส่วน ) วิจารมีความเป็นไปละเมียด ( กว่าวิตก ) เป็นภาวะที่จิตไม่แกว่งนัก ดุจการกางปีก ( ราร่อน ) ไปแห่ง
นกที่ขึ้นอยู่ในอากาศแล้ว และดุจการบินวน ( ดู ) อยู่เหนือดอกปทุมแห่งแมลงภู่ที่ลงมาถึงตรงดอกปทุมแล้วฉะนั้น

ส่วนในอรรถกถาแห่งทุกนิบาตกล่าวไว้ว่า " วิตกเป็นไปโดยภาวะ คือปักจิตลงไปในอารมณ์ ดุจกิริยาที่นกใหญ่ที่ไป
ในอากาศกวักปีกทั้ง ๒ ข้างแล้วราปีกไป ฉะนั้น วิจารเป็นไปโดยสภาวะตามฟั้น ( อารมณ์ ) ดุจกิริยาที่นกกระดิก
ปีกรับลม ( ร่อน ) ไป ฉะนั้น

คำในอรรถกถาทุกนิบาตนั้นชอบแต่ในความเป็นไปโดยต่อเนื่องกัน ด้านความต่างกันแห่งวิตกและวิจารนั้นย่อม
ปรากฏอยู่แล้ว ในปฐมฌานและทุติยฌาน

อีกนัยหนึ่ง วิตกเป็นดังมือที่จับไว้มั่น วิจารเป็นดังมือที่ขัดสีแห่งบุคคลผู้จับภาชนะสำริดที่สนิมจับไว้มั่นด้วยมือ
ข้างหนึ่ง แล้วใช้เครื่องมือคือแปรงขนสัตว์จุ้มน้ำมันผสมฝุ่นขัด ( ภาชนะนั้น ) ด้วยมือข้างหนึ่ง ฉะนั้น

หน้า ๑๓๗

นัยเดียวกัน วิตกเป็นดังมือที่ตบ ( ขึ้นรูป ) วิจารเป็นดังมือที่ คอยแต่งตรงนั้นตรงนี้ แห่งช่างหม้อผู้หมุน
( แป้น ) ล้อทำภาชนะโดยใช้ไม้ตบ

นัยนั้นเหมือนกัน วิตเป็นสภาพปักลงไป ดุจเหล็กแหลมที่เสียบตรงกลาง ( ภาชนะ ) ตรึงไว้ วิจารเป็นสภาพ
ตามตบแต่ง ดุจเหล็กแหลมอันหมุน ( ทำรอย ) อยู่ด้านอก ( ภาชนะ ) แห่งช่างผู้ทำรอยวงกลม ( ในภาชนะ )
ฉะนั้น

ฌานนี้ได้ชื่อว่า สวิตกฺกํ สวิจารํ เพราะเป็นไปกับวิตกนี้และวิจารนี้ ดังกล่าวมา ดุจต้นไม้เป็นไปกับดอกและผล
ฉะนั้น แต่ในวิภังค์ท่านทำเป็นปุคคาธิฐานเทศนาโดยนัยว่า " บุคคลเป็นผู้เข้าถึงเป็นผู้ถึงพร้อมด้วยวิตกนี้ และด้วย
วิจารนี้ " ดังนี้เป็นอาทิ ถึงกระนั้น อรรถาธิบายแม้ในวิภังคปาฐะนั้น บัณฑิตพึงเห็น ( ว่า ) เป็นอย่างเดียวกันนี้เอง

แก้อรรถบท วิเวกชํ

บัณฑิตพึงทราบอรรถในบทว่า วิเวกชํ ( ดัง ) นี้ ความสงัดชื่อ วิเวก หมายความว่า ปราศไปจากนิวรณ์
อีกนัยหนึ่งธรรมใดสงัดแล้วเหตุนั้น ธรรมนั้นจึงชื่อว่า วิเวก คือธรรมอันสงัดจากนิวรณ์ หมายถึงกองธรรมอันสัมปยุต
ด้วยฌาน ปีติสุขชื่อว่า วิเวกชะ เพราะเกิดแต่วิเวกนั้น หรือเกิดในวิเวกนั้น

หน้า ๑๓๘

แก้อรรถบท ปีติสุขํ

พึงทราบอรรถในบทว่า ปีติสุขํ ( ดังต่อไปนี้ ) นี้ ธรรมชาติใดทำให้อิ่ม เหตุนั้น ธรรมชาตินั้นจึงชื่อว่า ปีติ
ปีตินั้นมีความปรีย์เปรมเป็นลักษณะ มีอันยังกายและจิตใจให้อิ่มเอิบเป็นรส หรือว่ามีอันซาบซ่านเป็นรส มีความฟู
ขึ้นเป็นเครื่องปรากฏ ก็ปีตินี้นั้นมี ๕ อย่างคือ

ขุททกาปีติ ปีติเล็กน้อย

ขณิกาปีติ ปีติชั่วขณะ ( แปลบๆ )

โอกกนฺติกาปีติ ปีติเป็นพักๆ ( ซู่ๆ )

อุพฺเพงฺคาปีติ ปีติโลดโผน

ผรณาปีติ ปีติซาบซ่าน

ในปีติ ๕ อย่างนั้น ขุททกาปีติอาจทำเพียงอาการขบขันในร่างกายเท่านั้น ขณิกาปีติย่อมเป็นชั่วขณะๆ เช่นกับ
ฟ้าแลบ โอกกันติกาปีติลงสู่กายแล้วหายไปๆ ดุจคลื่นซัดฝั่งสมุทรแล้วก็แตกไปฉะนั้น อุพเพงคาปีติ เป็นปีติอย่างแรง
ถึงขนาดทำกายให้ลอยขึ้นแล้วให้โลดไปในอากาศไว้

จริงอย่างนั้น พระมหาติสสเถระผู้อยู่ ณ ปุณณวัลลิกวิหาร ในเวลาเย็นวันเพ็ญไปสู่ลานพระเจดีย์ ( ยังไม่ทันถึง )
เห็นแสงพระจันทร์แล้วหันหน้าต่อพระมหาเจดีย์ รำพึงว่า " ในเวลานี้ละหนอ บริษัท ๔ ไหว้พระมหาเจดีย์กัน "
ยังอุพเพงคาปีติอันมีพระพุทธ ( คุณ ) เป็นอารมณ์ให้เกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งอารมณ์ที่ตนเห็นมาแล้วโดยปกติ
ก็ลอยขึ้นในอากาศ ไปหยุดยืน ณ ลานพระมหาเจดีย์ทีเดียว ราวกับลูกคลีหนังอันงาม ที่บุคคลปาลงที่พื้นปูนแล้ว
กระดอนขึ้นในอากาศฉะนั้น

หน้า ๑๓๙

แม้กุลธิดาผู้หนึ่งในบ้านวัตตกาลคามอันเป็นที่อาศัย ( โคจรบิณฑบาต ) แห่ง ( ภิกษุ ) วัดคิริกัณฑวิหาร ก็โลด
ไปในอากาศได้ด้วยอุพเพงคาปีติอันมีพระพุทธ ( คุณ ) เป็นอารมณ์อย่างแรง เช่นเดียวกัน

ได้ยินว่า มารดาบิดาของกุลธิดาผู้นั้น เมื่อจะไปวัดเพื่อฟังธรรมในเวลาเย็น สั่งว่า " แน่ะแม่ เจ้าเป็นภาระหนักไม่
อาจไปในเวลาค่ำมืด เราจักฟังธรรมให้ส่วนบุญแก่เจ้า " ดังนี้แล้วจึงได้ไป กุลธิดานั้นแม้ใคร่จะไป แต่ไม่อาจขืนคำของ
ท่านได้ ก็ยั้งอยู่เรือน ( ออกไป ) ยืนที่ชานเรือน มองไปดูลานพระเจดีย์ลอยฟ้า ( สร้างบนยอดเขา ) บนเขาคิริกัณฑกะ
ด้วยแสงจันทร์ ได้เห็นการบูชาพระเจดีย์ด้วยประทีปได้เห็นบริษัท ๔ ทำเจดีย์บูชาด้วยเครื่องบูชามีดอกไม้และ
ของหอมเป็นต้นแล้วทำประทักษิณกันอยู่ และได้ยินเสียงคณสาธยายของหมู่ภิกษุด้วย ครั้งนั้น เมื่อนางรำพึงไปว่า
" พวกเขาช่างมีบุญจริงหนอ ที่ได้ไปวัดแล้วได้เดินไปมาที่ลานพระเจดีย์เช่นนั้น และได้ฟังธรรมกถาอันไพเราะเช่นนั้น "
พลางมองดูพระเจดีย์อัน ( ขาวโพลน )

หน้า ๑๔0

เช่นกับกองไข่มุกอยู่นั่นเอง อุพเพงคาปีติก็เกิดขึ้น นางโลดลิ่วไปในอากาศลงที่ลานพระเจดีย์ลอยฟ้าก่อนกว่า
มารดาบิดาเสียอีก ไหว้พระเจดีย์แล้วยืนฟังธรรมอยู่ พอมารดาบิดามาถึงจึงทักนางว่า " แม่เอ๊ย เจ้ามาทางไหนกัน "
นางบอกว่า " ดิฉันมาทางอากาศ มิได้มาตามทาง ( เดิน ) " แล้วถูกซักว่า " แม่คุณ อันมาทางอากศ พวกท่านพระ
ขีณาสพจึงจะไปมาได้ เจ้ามาได้อย่างไรกัน " จึงบอกว่า " เมื่อดิฉันยืนแลดูพระเจดีย์ด้วยแสงจันทร์อยู่ พลวปีติมี
พระพุทธ ( คุณ ) เป็นอารมณ์เกิดขึ้น ครั้นแล้วดิฉันก็มิได้รู้ความที่ตนยืน มิได้รู้ความที่ตนนั่งเลย ( รู้ ) แต่ว่าโลดไป
ในอากาศตามนิมิตที่ ( จิต ) ถือเอานั้นเองแล้วมายืนอยู่ที่ลานพระเจดีย์นี่ "

อุพเพงคาปีติ เป็นปีติ ( อย่างแรง ) ถึงขนาดทำกายให้โลดไปในอากาศได้ ดังตัวอย่างที่กล่าวมานี้

ส่วนว่าเมื่อผรณาปีติเกิดขึ้น สรีระย่อมเอิบอาบไปทั่วร่าง ดุจกระเพาะเบาที่พองเต็ม ( ด้วยน้ำเบา ) และดุจเหว
ที่ห้วงน้ำใหญ่หลากเข้าไป ( เต็ม )