คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 161-170

หน้า ๑๖๑

เพื่อที่จะแสดง ( ตัวอย่าง ) อธิฏฐานวสีและวุฏฐานวสีทั้ง ๒ อย่างนั้น เล่าเรื่องพระพุทธรักขิตเถระ ( มาสาธก )
ก็ควร

มีเรื่องเล่าว่า ท่านองค์นั้น แต่อุปสมบทได้ ๘ พรรษา ( วันนั้น ) นั่งอยู่ในท่ามกลางภิกษุผู้มีฤทธิ์ประมาณ
๓0,000 รูป ผู้มาอุปฐากไข้พระมหาโรหณคุตตเถระที่เถรัมพัตถละ ( วิหาร ) เห็นพญาครุฑถาโถมลงมาแต่อากาศ
หมายจักจับพญานาค ( จำแลง ) ผู้เป็นอุปฐาก ซึ่งกำลังประเคนข้าวยาคูแด่พระเถระอยู่ ก็นิรมิตภูเขาขึ้นแล้ว
ใช้แขนโอบเอาพญานาคเข้าไปใน ( ช่อง ) เขานั้นเสียทันใด พญาครุฑปะทะภูเขาเข้าก็หนีไป พระมหาเถระจึง
กล่าวขึ้นว่า " อาวุโสทั้งหลาย ถ้าพุทธรักขิตจักไม่มีอยู่แล้วไซร้ พวกเราทุกคนก็จักเป็นผู้ถูกตำหนิ " ดังนี้

ส่วนปัจจเวกขณวสี เป็นอันกล่าวแล้วด้วยอาวัชชนวสีนั่นเอง เพราะว่าชวนะทั้งหลาย อันเป็นลำดับแต่
อาวัชชนะในอาวัชชนวสีนั้น ก็คือชวนะในปัจจเวกขณนั่นแล

หน้า ๑๖๒

ทุติยฌาน

ก็แลพระโยคาวจรผู้บำเพ็ญวสีในวสี ๕ นี้ ออกจากปฐมฌานอันคล่องแคล่วแล้ว เห็นโทษในปฐมฌานนั้นว่า
สมาบัตินี้มีข้าศึกคือนิวรณ์อยู่ใกล้ และว่าสมาบัตินี้ยังมีองค์ทรามกำลัง เพราะความที่วิตกวิจารยังเป็นธรรม
หยาบ ดังนี้แล้ว พึงทำในใจถึงทุติยฌานโดยว่าเป็นธรรมละเอียด ปล่อยวางความพอใจในปฐมฌาน ทำโยคะ
( ความเพียร ) เพื่อบรรลุทุติยฌาน ( ต่อไป )

ครั้นเมื่อพระโยคาวจรนั้นออกจากปฐมฌานแล้ว มีสติสัมปชัญญะปัจจเวกขณ์องค์ฌานทั้งหลายอยู่ วิตกวิจาร
ปรากฏโดยความเป็นองค์หยาบ ปีติ สุข และเอกัคคตาปรากฏโดยความเป็นองค์ละเอียดในกาลใด ในกาลนั้นเมื่อ
เธอทำในใจแล้วๆ เล่าๆ ซึ่งนิมิตนั้นนั่นแล โดยบริกรรมว่า ปฐวี ปฐวี ดังนี้ เพื่อละองค์หยาบ และเพื่อได้องค์
ละเอียดอยู่ ขณะที่ปรากฏว่าทุติยฌานจักเกิดขึ้น มโนทวารวัชชนะย่อมตัดภวังค์ทำปฐวีกสิณนั่นเองเป็นอารมณ์
เกิดขึ้น ต่อนั้นชวนะ ๔ หรือ ๕ ดวงย่อมแล่นไปในอารมณ์นั้นแล ซึ่งดวงหนึ่งในที่สุด เป็นรูปาวจรจิตมีทุติยฌาน
ดวงที่เหลือเป็นกามาวจรจิตมีประการดังกล่าวแล้ว ( ในตอนปฐมฌาน มีบริกรรมจิตเป็นต้น ) แล

ก็ด้วยภาวนานุกรมเพียงเท่านี้ พระโยคาวจรนั้นชื่อว่าเข้าถึงฌานที่ ๒ อันผ่องใสภายใน มีความที่ใจเป็นหนึ่ง ไม่มีวิตกไม่มีวิจาร เพราะวิตกวิจารระงับไป มีแต่ปีติและสุขอันเกิดแต่สมาธิอยู่ ด้วยประการฉะนี้ ทุติยฌานปฐวีกสิณ
อันละองค์ ๒ ประกอบด้วยองค์ ๓ งาม ๓ ประการ พร้อมไปด้วยลักษณะ ๑0 ก็เป็นอันพระโยคาวจรนั้นได้บรรลุแล้ว

หน้า ๑๖๓

แก้อรรถแห่งทุติยฌานปาฐะ

แก้ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา

ในปาฐะเหล่านั้น ปาฐะว่า วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา นั้นความว่า เพราะระงับไป คือเพราะล่วงเลยไป แห่ง
องค์ ๒ นี้ คือ วิตก ๑ วิจาร ๑ มีอธิบายว่า เพราะความที่องค์ ๒ นั้น ไม่ปรากฏในขณะแห่งทุติยฌาน แม้ว่าธรรม
ในปฐมฌานทั้งสิ้นย่อมไม่มีในทุติยฌาน แท้จริงธรรมทั้งหลายมีผัสสะเป็นอาทิ ในปฐมฌานเป็นอย่างหนึ่ง ในทุติย
ฌานนี้ก็อย่างหนึ่งโดยแท้ ถึงกระนั้นก็พึงทราบว่าพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสคำว่า วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ดังนี้ไว้
ในทุติยฌานปาฐะนั้น ก็เพื่อแสดงว่า เพราะองค์หยาบๆ ล่วงไป ความบรรลุฌานที่ยิ่งกว่าปฐมฌานขึ้นไป
มีทุติยฌานเป็นต้นจึงจะมีได้

หน้า ๑๖๔

แก้ สมฺปสาทนํ ( ความเลื่อมใส ความผ่องใส )

บท สมฺปสาทนํ มีวินิจฉัยว่า ศรัทธาท่านเรียกว่า สัมปสาทนะ แม้ฌานก็เรียกสัมปสาทนะ เพราะประกอบ
ด้วยความใสผ่อง ดุจผ้าที่เรียกว่าผ้าเขียว ก็เพราะประกอบด้วยสีเขียว ฉะนั้น อีกนัยหนึ่ง เพราะเหตุที่ฌานนั้น
ย่อมยังใจให้ใสผ่อง เพราะตัวเองก็ประกอบไปด้วยความผ่องใสด้วย เพราะความกำเริบ ( แห่งจิต ) ด้วย วิตกวิจาร
ระงับไปด้วย เพราะเหตุนั้นประการหนึ่ง ฌานนั้นท่านเรียกว่า " สัมปสาทนะ " ( เครื่องยังใจให้ผ่องใส )

แก้ เจตโส เอโกทิภาวํ

( ต่อไป ) นี้เป็นคำประกอบความ ในเอโกทิภาวศัพท์นั้น ธรรมใดเป็นหนึ่งผุดขึ้น เหตุนั้น ธรรมนั้นจึงชื่อ เอโกทิ
หมายความว่า เป็นเลิศ เป็นใหญ่ผุดขึ้น เพราะไม่ถูกวิตกวิจารขึ้นครอบงำ คำว่า เอโกทิ นี้ เป็นชื่อแห่งสมาธิ ( สมาธิ
= เอกัคคตาเจตสิก ) ทุติยฌานนี้ยังเอโกทินี้ให้มี คือให้เจริญ เหตุนั้น ทุติยฌานนั้นจึงชื่อว่า เอโกทิภาวะ ด้วยประการ
ฉะนี้ อนึ่ง เอโกทิ ( เอกัคคตาเจตสิก ) นี้นั้น เพราะเหตุที่เป็นธรรมสำหรับใจ เพราะเหตุนั้น ( ประกอบคำว่า
เจตโสไว้ด้วย ) จึงตรัสคำนี้ว่า เจตโส เอโกทิภาวํ ดังนี้

หน้า ๑๖๕

ถามว่า " ก็ศรัทธา ( ศรัทธาเจตสิก ) นี้ และสมาธิ ( เอกัคคตาเจตสิก ) อันได้ชื่อว่า เอโกทิ นี้ ถึงในปฐมฌาน
ก็มีอยู่มิใช่หรือ เมื่อเป็นเช่นนั้น เหตุไฉนจึงตรัสแต่ทุติยฌานนี้ว่าเป็นสัมปสาทนะ และเป็นเจตโสเอโกทิภาวะเล่า ? "

เฉลยว่า " บัณฑิตพึงทราบว่า เพราะปฐมฌานโน่นยังไม่ผ่องใสดี เพราะยังกำเริบอยู่ด้วยวิตกวิจาร ดุจดัง ( ท้อง )
น้ำอันป่วนอยู่ด้วยละลอกคลื่น ฉะนั้น เพราะฉะนั้น ถึงแม้ศรัทธามีอยู่ ท่านก็ไม่เรียกสัมปสาทนะ และเพราะยังไม่
ผ่องใสดีนั่นแหละ แม้สมาธิ ( เอกัคคตาเจตสิก ) ในปฐมฌานนี้ก็ยังไม่ชัดเจนดี เหตุนั้น ท่านจึงไม่เรียกว่าเอโกทิภาวะ
ด้วย แต่ในทุติยฌานนี้ ศรัทธาได้ช่อง เพราะไม่มีวิตกวิจารเป็นกังวล จึงมีกำลัง และเพราะได้พลวศรัทธา ( ศรัทธา
ที่มีกำลัง ) เป็นสหายนั่นเอง แม้สมาธิ ( เอกัคคตาเจตสิก ) เล่าก็ชัดเจน เพราะฉะนั้น ท่านจึงกล่าวแต่ทุติยฌาน
นี้เท่านั้นว่าเป็นอย่างนั้น " ส่วนในวิภังค์กล่าวไว้แต่ว่า " ศรัทธาอันใด ความเชื่อ ความปลงใจ ความเลื่อมใสยิ่ง
อันใด อันนั้นชื่อว่า สัมปสาทนะ ความตั้งอยู่แห่งจิตอันใด ฯลฯ สัมมาสมาธิอันใด อันนั้นชื่อ เจตโสเอโกทิภาวะ "
ดังนี้เท่านั้น

หน้า ๑๖๖

แก้ อวิตกฺกํ อวิจารํ

ปาฐะว่า อวิตกฺกํ อวิจารํ มีอรรถาธิบายว่า ความตรึกไม่มี ในทุติยฌานนั้น หรือว่า แก่ทุติยฌานนั้น เพราะ
ความตรึกนั้นละไปแล้วด้วยภาวนา เหตุนั้นทุติยฌานนั้นจึงชื่อ อวิตักกะ ( ไม่มีความตรึก ) ที่ชื่อว่าอวิจาระ ( ไม่มี
ความตรอง ) ก็พึงทราบ โดยนัยเดียวกันนี้ แม้ในวิภังค์ก็กล่าวไว้ว่า " ทั้งวิตกและวิจารนี้เป็นธรรมสงบระงับ
ดับไปแล้ว ตกลับไปแล้ว เสื่อมหายไปแล้ว เหือดแห้งไปแล้ว ถูกทำให้สุดสิ้นไปแล้ว เหตุนั้น ฌานนี้จึงเรียกว่า
อวิตักกะ อวิจาระ " ดังนี้

ในข้อนี้มีปัญหาว่า " ก็ความข้อ ( ที่ว่า ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร เพราะวิตกวิจารนั้นละไปแล้วด้วยภาวนา ) นี้
ก็เป็นอัน ( ได้ความ ) สำเร็จแม้ด้วยปาฐะว่า วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ( เพราะวิตกวิจารระงับไป ) นี้แล้วมิใช่หรือ
เมื่อเป็นเช่นนั้น ไฉนจึงตรัสคำว่า อวิตกฺกํ อวิจารํ ( ไม่มีวิตกไม่มีวิจาร ) อีกเล่า ? "

ขอเฉลยว่า " ความข้อนี้เป็นอันสำเร็จแล้วด้วยปาฐะที่ว่าอย่างนั้นแท้ แต่ทว่า คำ ( ว่า วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา )
นั้นได้ส่องถึงแต่ความ ( ที่ว่าไม่มีวิตกวิจารเท่า ) นั้นไม่ เราได้กล่าวแล้วมิใช่หรือว่า " ถึงกระนั้น ( ก็พึงทราบว่า )
พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสคำว่า วิตกฺก วิจารานํ วูปสมา ดังนี้ไว้ ก็เพื่อแสดงว่า เพราะองค์หยาบๆ ( มีวิตกวิจาร
เป็นต้น ) ล่วงไป ความบรรลุฌานที่ยิ่งกว่าปฐมฌานขึ้นไปมีทุติยฌานเป็นต้น จึงจะมีได้ " ดังนี้

หน้า ๑๖๗

เออ ก็คำ ( วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ) นี้เป็นคำแสดงเหตุแห่งความที่ทุติยฌานเป็นสัมปสาทนะ และเป็น
เอโกทิภาวะ อย่างนี้ คือ ทุติยฌานนี้เป็นสัมปสาทนะ เพราะความระงับไปแห่งวิตกวิจารทั้งหลาย มิใช่ ( เพราะ
ความระงับไป ) แห่งกิเลสอันฟุ้งขึ้นตามกาลและเป็นเอโกทิภาวะก็เพราะความระงับไปแห่งวิตกวิจารทั้งหลาย
มิใช่เพราะละนิวรณ์ได้ดังอุปจารฌาน และ ( มิใช่ ) เพราะความปรากฏแห่งองค์ฌานดังปฐมฌานดังนี้ด้วย
อย่างเดียวกัน เป็นคำแสดงเหตุแห่งความเป็นอวิตักกอวิจาระ อย่างนี้คือ ทุติยฌานนี้ชื่ออวิตักกะอวิจาระ
เพราะความระงับไปแห่งวิตกวิจารทั้งหลาย มิใช่เพราะความไม่มี ( วิตกวิจาร ) ดุจตติยฌานและจตุตถฌาน
และดุจวิญญาณมีจักษุวิญญาณเป็นต้น ^* ดังนี้ด้วย หาเป็นคำแสดงแต่เพียงความไม่มีแห่งวิตกวิจารเท่านั้นไม่
ส่วนคำ อวิตกฺกํ อวิจารํ นี้เป็นคำแสดงแต่ความไม่มีแห่งวิตกวิจารเท่านั้น เพราะเหตุนั้น คำ อวิตกฺกํ
อวิจารํ นั้นแม้ตรัสคำหน้า ( คือ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ) แล้ว ก็ต้องตรัสอยู่นั่นแล

แก้ สมาธิชํ ปีติสุขํ

บทว่า สมาธิชํ ความว่า เกิดแต่สมาธิในปฐมฌาน หรือว่า แต่สัมปยุตสมาธิ ( มีสมาธิ คือ เอกัคคตาเจตสิก
ประกอบ ) ในสมาธิ ๒ อย่างนั้น ( สมาธิในปฐมฌาน และ สมาธิในทุติยฌาน ) แม้ปฐมฌาน ฌานก็เกิดแต่สัมปยุตต
สมาธิโดยแท้ ( ประกอบด้วย เอกัคคตาเจตสิก ) แต่ถึงกระนั้นก็สมาธิ ( ในทุติยฌาน ) นี้เท่านั้นควรเรียกว่าสมาธิ
เพราะไม่หวั่นไหว และเพราะผ่องใสดีอย่างยิ่ง โดยปราศจากความกำเริบแห่งวิตกวิจาร เพราะเหตุนั้น เพื่อสรรเสริญ
สมาธินี้จึงตรัสว่า สมาธิชํ แต่ทุติยฌานนี้เท่านั้น

* วิตก และ วิจาร ไม่ประกอบกับ ทวิปัญจวิญญาณ เพราะทวิปัญจวิญญาณ ๑0 ดวงนั้น เป็น วิบากจิต
ไม่ต้อง ยกจิตขึ้นสู่อารมณ์ ( วิตก ) หรือ พิจารณาอารมณ์ ( วิจาร ) ก็ต้องได้เห็น ได้ยิน ได้กลิ่น ลิ้มรส สัมผัส
เย็น ร้อน อ่อน แข็ง เคร่ง ตึงไหว อยู่แล้ว เพราะเป็นวิบากจิต คือผลของกุศล หรือ อกุศล ที่ได้สร้างไว้ตามมาให้ผล

หน้า ๑๖๘

บทว่า ปีติสุขํ นี่ มีนัยดังกล่าวมาแล้ว บทว่า ทุติยํ คือ ฌานนี้เป็นที่ ๒ เพราะมีลำดับแห่งจำนวน บ้างว่า
ชื่อ ทุติยะ เพราะพระโยคาวจรเข้าถึงฌานนี้เป็นที่ ๒

ส่วนคำใดที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ว่า " ทุติยฌานละองค์ ๒ ประกอบด้วยองค์ ๓ " ดังนี้ บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัยใน
คำนั้น ( ต่อไป ) ความที่ฌานนี้ละองค์ ๒ พึงทราบโดยที่ละวิตกวิจารได้ ก็แลนิวรณ์ทั้งหลายพระโยคาวจรละได้ใน
อุปจารขณะแห่งปฐมฌานเช่นใด วิตกวิจารหาละได้ในอุปจารขณะแห่งทุติยฌานนี้เช่นนั้นไม่ แต่ในอัปปนาขณะ
ฌานนี้เกิดขึ้นมาเว้นจากวิตกวิจารเหล่านั้นทีเดียว เหตุนั้น วิตกวิจารเหล่านั้นจึงเรียกว่าเป็นองค์ที่พึงละแห่งทุติยฌาน
นั้น ส่วนความที่ฌานนี้ประกอบด้วยองค์ ๓ พึงทราบโดยความเกิดขึ้นแห่งองค์ ๓ นี้คือ ปีติ สุข เอกัคคตา เพราะ
เหตุนั้น คำใดที่กล่าวไว้ในวิภังค์ว่า " สัมปสาทนะ ( ความผ่องใสแห่งจิต ) ปีติ สุข เอกัคคตา ชื่อว่า ฌาน " ดังนี้
คำนั้นท่านกล่าวโดยปริยาย เพื่อแสดงฌานนั้นพร้อมทั้งบริขาร ( เครื่องประดับ ) แต่ยกสัมปสาทนะเสีย ฌานนั้นก็
มีองค์ ๓ เท่านั้น โดยเป็นองค์ที่เข้าลักษณะอุปนิชฌาน ( อุปนิชฌาน = ความเพ่งพินิจ ) โดยตรง ดังท่านกล่าว
( ในวิภังค์ตอนหนึ่ง ) ว่า " ถามว่า ในสมัยนั้นฌานมีองค์ ๓ เป็นไฉน ? ตอบว่าฌานมีองค์ ๓ คือ ปีติ สุข เอกัคคตา
" ดังนี้

หน้า ๑๖๙

ตติยฌาน

ก็แลครั้นได้บรรลุทุติยฌานแม้นั้นอย่างนี้แล้ว พระโยคาวจรพึงประพฤติให้เป็นวสีโดยอาการ ๕ ตามนัยที่กล่าว
แล้วนั้น ออกจากทุติยฌานอันช่ำชองแล้ว ( พิจารณา ) เห็นโทษในทุติยฌานนั้นว่า " สมาบัตินี้มีข้าศึกคือวิตกวิจาร
อยู่ใกล้ " และว่า " สมาบัตินี้ชื่อว่ายังมีองค์ทราม เพราะ ( องค์คือ ) ปีติ ที่ท่านกล่าวไว้อย่างนี้ว่า " ความปลื้มเปรม
แห่งใจอันไปด้วยปีติในทุติยฌานนั้นอันใดเล่า เพราะความปลื้มเปรมอันนั้น ทุติยฌานนั่น ท่านจึงกล่าวว่ายังหยาบ "
ดังนี้ เป็นองค์ที่ยังหยาบ พึงทำในใจถึงตติยฌานโดยว่าเป็นธรรมละเอียด ปล่อยวางความพอใจในทุติยฌาน ทำโยคะ
( ความเพียร ) เพื่อบรรลุตติยฌาน ( ต่อไป )

ครั้นเมื่อพระโยคาวจรนั้นออกจากทุติยฌานแลวมีสติสัมปชัญญะปัจจเวกขณ์ ( พิจารณา ) องค์ฌานทั้งหลายอยู่
ปีติปรากฏโดยความเป็นองค์หยาบ สุขและเอกัคคตาปรากฏโดยความเป็นองค์ละเอียดในกาลใด ในกาลนั้น เมื่อเธอทำ
ในใจแล้วๆ เล่าๆ ซึ่งนิมิตนั้นนั่นแลโดยบริกรรมว่า ปฐวี ปฐวี ดังนี้ เพื่อละองค์หยาบและเพื่อได้องค์ละเอียดอยู่ ขณะ
ที่ปรากฏว่าตติยฌานจักเกิดขึ้น มโนทวารวัชนะย่อมตัดภวังค์ ทำปฐวีกสิณนั่นเองให้เป็นอารมณ์เกิดขึ้น ต่อนั้นชวนะ
๔ หรือ ๕ ดวง ย่อมแล่นไปในอารมณ์นั้นแล ซึ่งดวงหนึ่งในที่สุดเป็นรูปาวจรจิตมีตติยฌาน ดวงที่เหลือเป็นกามาวจร
จิตโดยนัยที่กล่าวแล้ว

หน้า ๑๗0

ก็ด้วยภาวนานุกรมเพียงเท่านี้ พระโยคาวจรนั้น เพราะปีติคลายไปด้วย เธอเป็นผู้วางเฉยอยู่ด้วย มีสติสัมปชัญญะ
ด้วย เสวยสุขด้วยกายด้วย ซึ่งพระอริยะทั้งหลายกล่าว ( สรรเสริญ ) ว่า เป็นผู้วางเฉยมีสติเป็นสุขวิหารี ( ผู้มีปกติ
อยู่เป็นสุข ) ดังนี้ ชื่อว่า เข้าถึงฌานที่ ๓ อยู่ ด้วยประการดังนี้ ตติยฌานปฐวีกสิณอันละองค์ ๑ กอบด้วยองค์ ๒
งาม ๓ ประการ พร้อมด้วยลักษณะ ๑0 ก็เป็นอันพระโยคาวจรนั้นได้บรรลุแล้ว

แก้อรรถแห่งตติยฌานปาฐะ

แก้ ปีติยา จ วิราคา

ในปาฐะทั้งหลายเหล่านั้น ปาฐะว่า ปีติยา จ วิราคา ( เพราะปีติคลายไปด้วย ) นั้น มีวินิจฉัยว่า ความหน่าย
ปีติก็ดี ความก้าวล่วงปีติก็ดี ชื่อว่า วิราคะ ( ความคลายไป ) " เพราะปีติคลายไปด้วย เพราะสงบระงับยิ่งขึ้นอีก
หน่อยด้วย " " เพราะปีติคลายไปด้วย เพราะวิตกวิจารระงับไปยิ่งขึ้นอีกหน่อยด้วย " เพราะก้าวล่วงปีติด้วย เพราะ
วิตกวิจารระงับไปด้วย "