คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 171-180

หน้า ๑๗๑

อันที่แท้ วิตกวิจารเหล่านั้นระงับไปแต่ในทุติยฌานแล้ว แต่คำนั้น ( นำมา ) กล่าว ( ในวาระแห่งตติยฌานอีก )
เพื่อแสดงทางของฌานนี้ และเพื่อกล่าวสรรเสริญนี้ด้วย แท้จริง เมื่อกล่าวว่า " เพราะวิตกวิจารระงับไปด้วย "
ดังนี้ ข้อที่ว่า " ความระงับแห่งวิตกวิจารเป็นทางแห่งฌานนี้แน่แท้ " นี้ย่อมปรากฏ เมื่อกล่าวความระงับไปแห่ง
วิตกวิจารทั้งหลาย ที่แม้มิใช่เพิ่งมาระงับในตติยฌานนี้ ก็เป็นอันกล่าวสรรเสริญ ( ตติยฌานนั้น ) ฉันนั้นเหมือนกัน
เหตุนั้นข้าพเจ้าจึงกล่าวความ ( ดัง ) นี้ว่า " เพราะก้าวล่วงปีติด้วยเพราะวิตกวิจารระงับไปด้วย "

แก้ อุเปกฺขโก จ วิหรติ

พึงทราบวินิจฉัยในปาฐะว่า อุเปกฺขโก จ วิหรติ นี้ ( ต่อไป ) ธรรมชาติอันหนึ่งชื่อว่าอุเบกขา เพราะอรรถว่า
เพ่งโดยอุปปัติ หมายความว่าดูอย่างสงบ คือดูไม่ตกเป็นฝักฝ่าย ผู้ลุถึงตติยฌานท่านเรียกว่า อุเปกฺขโก เพราะ
ประกอบด้วยอุเบกขานั้นสดใสไพบูลเรี่ยวแรง ก็แลอุเบกขามี ๑0 อย่าง คือ ฉฬังคุเบกขา พรหมวิหารุเบกขา
โพชฌงคุเบกขา วิริยุเบกขา สังขารุเบกขา เวทนูเบกขา วิปัสสนูเบกขา ตัตรมัชฌัตตุเบกขา ฌานุเบกขา ปริสุทธุเบกขา

หน้า ๑๗๒

ในอุเบกขา ๑0 นั้น อุเบกขาใดเป็นอาการที่ไม่ละปกติภาพอันบริสุทธิในคลองแห่งอารมณ์ ๖ ทั้งที่เป็นอิฏฐารมณ์
และอนิฏฐารมณ์ ในทวาร ๖ แห่งพระขีณาสพ อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า " ภิกษุขีณาสพในพระธรรมวินัยนี้
เห็นรูปด้วยจักษุแล้วเป็นผู้ไม่ดีใจไม่เสียใจเลย และเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะวางเฉยอยู่ " ดังนี้เป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อว่า
ฉฬังคุเบกขา ( อุเบกขามีองค์ ๖ )

ส่วนอุเบกขาใด เป็นอาการเป็นกลางในสัตว์ทั้งหลาย อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า " ภิกษุมีใจไปกับอุเบกขา
แผ่ไปตลอดทิศหนึ่งอยู่ " ดังนี้เป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อว่า พรหมวิหารุเบกขา

อุเบกขาใดเป็นอาการเป็นกลางในสหชาตธรรม ( ธรรมที่เกิดร่วมด้วย ) ทั้งหลาย อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า
" ภิกษุเจริญอุเบกขาสัมโพชฌงค์อันอิงวิเวกอิงวิราคะ " ดังนี้เป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อโพชฌงคุเบกขา

ส่วนอุเบกขาใดได้แก่ความเพียรไม่ตึงนักและไม่หย่อนนัก อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า " ภิกษุทำในใจถึงอุเบกขา
นิมิตอยู่ตลอดเวลาตามกาลอันสมควร " ดังนี้เป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อว่า วิริยุเบกขา

หน้า ๑๗๓

อุเบกขาใด คือวิปัสสนาปัญญาพิจารณาบาปธรรมและองค์ที่พึงละมีนิวรณ์เป็นต้น ( ที่ข่มไว้และละได้ด้วยฌาน
ตามลำดับแล้วให้เห็นตามสภาพ ) แล้วตกลงใจวางเฉยในอันจะถือเอา ( สิ่งที่ละแล้วเหล่านั้นอีกเพราะเห็นโทษ )
อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า " ถามว่าสังขารุเบกขาเท่าไรเกิดขึ้นด้วยอำนาจสมาธิ สังขารุเบกขาเท่าไรเกิดขึ้นด้วย
อำนาจวิปัสสนา ? ตอบว่า สังขารุเบกขา ๘ เกิดขึ้นด้วยอำนาจสมาธิ สังขารุเบกขา ๑0 เกิดขึ้นด้วยอำนาจวิปัสสนา "
ดังนี้เป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อว่า สังขารุเบกขา

ส่วนอุเบกขาใดที่หมายรู้ด้วยไม่ทุกข์ไม่สุข อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า " ในสมัยใดจิตเป็นกามาวจรกุศลเกิดขึ้น
สหรคต ( ประกอบ ) ด้วยอุเบกขา " ดังนี้เป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อว่า เวทนูเบกขา

ส่วนอุเบกขาใดเป็นอาการที่วางเฉยในการเฟ้น ( สังขาร ) อันมา ( ในบาลี ) อย่างนี้ว่า " สิ่งใดมี สิ่งใดเป็น
พระโยคาวจรละสิ่งนั้นเสีย ย่อมได้อุเบกขา " ดังนี้ อุเบกขานี้ชื่อว่า วิปัสสนูเบกขา

ส่วนอุเบกขาใดเป็นธรรมที่คุมสหชาตธรรม ( ธรรมที่เกิดร่วมด้วย ) ทั้งหลายให้เสมอกัน อันมาใน เยวาปนกธรรม ^*ทั้งหลายมีฉันทะเป็นต้น อุเบกขานี้ชื่อว่า ตัตรมัชฌัตตุเบกขา

อุเบกขาใดไม่ยังความตกเป็นฝักฝ่ายให้เกิดในตติยฌานนั้นที่แม้มีสุขอย่างเลิศ อันมา ( ในตติยฌานปาฐะ ) อย่าง
นี้ว่า " อุเปกฺขโก จ วิหรติ เธอเป็นผู้วางเฉยอยู่ด้วย " ดังนี้ อุเบกขานี้ชื่อว่า ฌานุเบกขา

* เยวาปนกธรรม หมายถึงธรรมจำพวกที่กำหนดแน่ไม่ได้ว่าข้อไหนจะเกิดขึ้น ได้แก่ เจตสิก ๑๖

เป็นพวกที่เกิดในกุศลจิต ๙ คือ ๑. ฉันทะ ๒. อธิโมกข์ ๓. มนสิการ ๔. อุเบกขา (ตัตรมัชฌัตตตา) ๕. กรุณา
๖. มุทิตา ๗. สัมมาวาจา (วจีทุจริตวิรัติ) ๘. สัมมากัมมันตะ (กายทุจริตวิรัติ) ๙. สัมมาอาชีวะ (มิจฉาชีววิรัติ)

เป็นพวกที่เกิด ในอกุศลจิต ๑๐ คือ ๑. ฉันทะ ๒. อธิโมกข์ ๓. มนสิการ ๔. มานะ ๕. อิสสา ๖. มัจฉริยะ
๗. ถีนะ ๘. มิทธะ ๙. อุทธัจ จะ ๑๐. กุกกุจจะ

นับเฉพาะที่ไม่ซ้ำ (คือเว้น ๓ ข้อแรก) เป็น ๑๖

หน้า ๑๗๔

ส่วนอุเบกขาใดหมดจดจากปัจจนีกธรรม ( ธรรมอันเป็นข้าศึก ) ทั้งปวง เป็นอาการที่ไม่ต้องขวนขวายแม้ใน
การระงับปัจจนีกธรรม อันมา ( ในจตตุถฌานปาฐะ ) อย่างนี้ว่า " อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ...เข้าถึง
จตุตถฌานอันมีความบริสุทธิ์แห่งสติที่เกิดแต่อุเบกขา " ดังนี้ อุเบกขานี้ชื่อว่า ปริสุทธุเบกขา

ในอุเบกขา ๑0 นั้น ฉฬังคุเบกขา ๑ พรหมวิหารุเบกขา ๑ โพชฌงคุเบกขา ๑ ตัตรมัชฌัตตุเบกขา ๑
ฌานุเบกขา ๑ ปริสุทธุเบกขา ๑ ( รวม ๖ ) โดยความก็เป็นตัตรมัชฌัตตุเบกขาอันเดียวเท่านั้น แต่ที่อุเบกขานั้น
แตกกัน ( เป็นหลายประเภท ) นี้ก็เพราะความต่างกันแห่งฐานะ ( ความเป็นอยู่ในสมัย ) นั้นๆ ดุจคนแม้เป็นคนๆ
เดียว ก็ต่างกันได้โดยฐานะ เช่นเป็นเด็ก เป็นหนุ่ม เป็นผู้ใหญ่ เป็นเสนาบดี เป็นพระราชา เพราะเหตุนั้น ในอุเบกขา
๖ นั้น พึงทราบว่า ฉฬังคุเบกขามีอยู่ในที่ใด อุเบกขา ( อีก ๕ ) มีโพชฌงคุเบกขาเป็นต้นก็ไม่มีในที่นั้น หรือว่า
โพชฌงคุเบกขามีอยู่ในที่ใด อุเบกขา ( อีก ๕ ) มีฉฬังคุเบกขาเป็นอาทิก็ไม่มีในที่นั้น ก็แลความที่อุเบกขา ๖ นั้นเป็น
อันเดียวกันโดยความ ย่อมมีฉันใด แม้ความเป็นอันเดียวกันโดยความแห่งสังขารุเบกขาและวิปัสสนูเบกขาก็มีฉันนั้น
แท้จริงอุเบกขาทั้งสองนั้นคือปัญญาเหมือนกัน แต่เป็น ๒ โดยกิจ เหมือนอย่างว่าเมื่อบุรุษถือไม้ง่ามค้นหางูซึ่ง
( เลื้อย ) เข้าไปสู่เรือนเมื่อตอนเย็น พบมันซุกอยู่ที่ลังแกลบ จ้องดูว่ามันเป็นงูหรือมิใช่ เห็นสวัสติกะสามแฉก ( ที่หัว
มัน ) แล้วสิ้นสงสัย

หน้า ๑๗๕

ความวางเฉยในการที่จะเฟ้นว่างูไม่ใช่งูก็ย่อมมีฉันใด เมื่อเห็นลักษณะ ๓ ( ทุกขัง อนิจจัง อนัตตา ) ด้วยวิปัสสนา
ญานแล้ว ความวางเฉยอันใดในอันที่จะเฟ้นความไม่เที่ยงแห่งสังขารทั้งหลายเป็นต้นย่อมเกิดขึ้นแก่พระโยคาวจรผู้ทำ
วิปัสสนา ฉันนั้นเหมือนกัน ความวางเฉย ( ในการเฟ้นสังขาร ) นี้ ชื่อว่าวิปัสสนูเบกขา ส่วนว่าเมื่อบุรุษนั้น ( กด )
จับงูไว้มั่นด้วยไม้ง่ามแล้วคิดจะปล่อยมันไป ( โดย ) ไม่เบียดเบียนมันด้วย ไม่ให้มันกัดตัวด้วย ( ตรอง ) หาวิธีการ
จะปล่อยอยู่นั่นแล ความวางเฉยในอันจะจับเอา ( งู ) ไว้ย่อมมีฉันใด เมื่อพระโยคาวจรเห็นภพ ๓ ดุจถูกไฟไหม้
เพราะเห็นลักษณะ ๓ แล้ว ความวางเฉยอันใดในอันที่จะยึดถือเอาสังขารไว้ ย่อมมีฉันนั้นแล ความวางเฉย ( ในการ
ยึดสังขาร ) นี้ชื่อว่า สังขารุเบกขา โดยประการดังนี้ เมื่อวิปัสสนูเบกขาสำเร็จแล้ว แม้สังขารุเบกขาก็เป็นอัน
สำเร็จด้วยแท้ อันอุเบกขานี้แตกเป็น ๒ โดยกิจ กล่าวคือ ความวางเฉยในความเฟ้น ( สังขาร ) และ ( วางเฉยใน )
ความยึดถือ ( สังขาร ) ไว้ ( ดัง ) นี้แล

ส่วนวิริยุเบกขาและเวทนูเบกขา ต่างกันและกันด้วย โดยความก็ต่างจากอุเบกขานอกนั้นด้วยแท้แล

โดยนัยดังนี้ ในอุเบกขาเหล่านี้ ฌานุเบกขาท่านประสงค์เอาในที่นี้ ฌานุเบกขานั้นมีความวางเฉยเป็น
ลักษณะ มีความไม่คำนึงเป็นรส มีความไม่ต้องขวนขวายเป็นเครื่องปรากฏ มีความคลายไปแห่งปีติเป็นเหตุใกล้
แล

หน้า ๑๗๖

ในข้อนี้มีปัญหาว่า " ก็ฌานุเบกขานี้โดยความก็คือ ตัตรมัชฌตตุเบกขานั่นเอง และตัตรมัชฌัตตุเบกขานั้น
ก็มีอยู่แม้ในปฐมฌานและทุติยฌานมิใช่หรือ เพราะเหตุนั้น อุเบกขานี้จึงเป็นข้อที่น่าจะตรัสด้วยปาฐะว่า อุเปกฺขโก
จ วิหรติ ดังนี้ ไว้ในปฐมฌานและทุติยฌานนั้นบ้าง เหตุไฉนอุเบกขานั้นจึงไม่ได้ตรัสไว้ ( ในฌานทั้งสองนั้น )"
มีคำแก้ว่า " เพราะอุเบกขาในฌานทั้งสองนั้นมีกิจยังไม่ชัดเจน แท้จริง กิจแห่งอุเบกขาในฌานทั้งสองนั้น จัดว่ายัง
ไม่ชัดเจน เพราะถูกปัจจนีกธรรมมีวิตกเป็นอาทิครอบงำอยู่ ส่วนอุเบกขาในตติยฌานนี้ เพราะความที่วิตกวิจาร
และปีติไม่ครอบงำ เป็นเสมือนว่าโงศีรษะขึ้นได้แล้ว จึงเกิดเป็นธรรมชาติมีกิจชัดเจน เพราะฉะนั้นจึงตรัสไว้ "

พรรณนาความอย่างครบถ้วนแห่งปาฐะว่า อุเปกฺขโก จ วิหรติ นั้นจบแล้ว

แก้ สโต จ สมฺปชาโน

บัดนี้พึงทราบวินิจฉัยในปาฐะว่า สโต จ สมฺปชาโน นี้ ( ต่อไป ) ภิกษุชื่อว่า สโต เพราะระลึกได้ ชื่อว่า
สมฺปชาโน เพราะรู้ตัวโดยชอบ ( สองบทนั้นก็คือ ) สติและสัมปชัญญะ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสโดยเป็นบุคคล
ใน ๒ อย่างนั้น สติ มีความระลึกได้เป็นลักษณะ มีความไม่ลืมเป็นรส มีความระวังรักษาเป็นเครื่องปรากฏ
สัมปชัญญะ มีความไม่หลงเป็นลักษณะ มีความตัดสินใจเป็นรส มีความเลือกเฟ้นเป็นเครื่องปรากฏ

หน้า ๑๗๗

ในฌานเหล่านั้น สติสัมปชัญญะนี้ ย่อมมีแม้ในฌานต้นๆ ด้วยว่าแม้เพียงแต่อุปจารก็ย่อมไม่สำเร็จแก่ภิกษุผู้
ลืมสติไม่มีสัมปชัญญะ จะป่วยกล่าวไปไยถึงอัปปนา ก็จริงแล แต่ทว่าเพราะความที่ฌาน ( ต้นๆ ) เหล่านั้นยัง
หยาบอยู่ ความดำเนินไปแห่งจิตยังเป็นการสะดวก ดุจการที่บุรุษเดินไปบนพื้นราบ ย่อมเป็นการสะดวกฉะนั้น
กิจแห่งสติสัมปชัญญะในานเหล่านั้นจึงยังไม่ชัด แต่เพราะความที่ ( ตติย ) ฌานนี้ละเอียดเข้าเพราะละองค์ที่หยาบได้
จำปรารถนาความดำเนินไปแห่งจิตมีสติสัมปชัญญกิจประคับประคองทีเดียว ดุจการที่คนเดินไปบนพื้นอันแหลมคม
ฉะนั้น เพราะเหตุนั้น จึงตรัส ( สโต สมฺปชาโน ) ไว้แต่ในตติยฌานนี้

พึงทราบอรรถาธิบายยิ่งขึ้นอีกหน่อย ลูกโคที่ยังติดแม่ ถูกพรากไปจากแม่แล้วไม่ ( มีใคร ) คุมไว้ ก็ย่อมเข้า
ไปหาแม่อีกนั่นเองฉันใด สุขในตติยฌานนี้ที่ถูกพรากออกจากปีติแล้วก็ฉันนั้น สุขนั้นพระโยคาวจรไม่คุมไว้ด้วย
เครื่องคุมคือสติสัมปชัญญะ ก็จะพึงเข้าไปสู่ปีติอีกแน่แท้ ( กลับ ) เป็นฌานที่สัมปยุต ( ประกอบ ) ด้วยปีติไป
เสียเท่านั้น ( เสื่อมลงเป็นทุติยฌานไป ) อนึ่งบัณฑิตพึงทราบว่า บททั้ง ๒ ( คือ สโต สมฺปชาโน ) นี้พระผู้มีพระภาค
เจ้าตรัสไว้แต่ในตติยฌานนี้ เพื่อแสดงอรรถพิเศษนี้อีกว่า ถึงแม้สัตว์ทั้งหลายยินดีนักในความสุข และสุข ( ในตติยฌาน )
นี้เล่าก็เป็นสุขหวานนัก แต่ว่าความไม่ติดใจในสุขในตติยฌานนี้ ย่อมมีได้ด้วยอานุภาพสติสัมปชัญญะ มิใช่ด้วย
ประการอื่น ดังนี้แล

หน้า ๑๗๘

แก้ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ

บัดนี้ พึงทราบวินิจฉัยในปาฐะว่า สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ นี้ ( ต่อไป ) ความคำนึงถึงการเสวยสุขย่อม
ไม่มีแก่พระโยคาวจรผู้ได้ตติยฌานโดยแท้ แม้เช่นนั้น เพราะเหตุที่เธอพึงได้เสวยสุขอันสัมปยุต ( ประกอบกับ )
นามกาย ( กาย = กอง / นามกาย = กองของนาม คือ จิต และเจตสิก ) ของเธอ อีกอย่างหนึ่ง เพราะเหตุที่
รูปกาย ( รูปกาย = กองของรูป คือ รูปขันธ์ ) ของเธอมี อติปณีตรูป ( รูปที่ปราณีตยิ่ง ) อันมีความสุขที่สัมปยุต
( ประกอบ ) ด้วยนามกายนั้นเป็นสมุฏฐาน ( อติปณีตรูป เป็นรูปประเภทที่จิตเป็นสมุฏฐาน ) ถูกต้อง ( ซาบซ่าน )
แล้ว ซึ่งเพราะความที่รูปกายมีอติปณีตรูปถูกต้อง แม้ออกจากฌานแล้ว เธอก็ยังรู้สึกเป็นสุข เพราะเหตุนั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าจะแสดงความข้อนั้น ( คือการเสวยสุขด้วยนามกายและรูปกายทั้ง ๒ นัย ) จึงตรัสว่า สุขญฺจ
กาเยน ปฏิสํเวเทติ ( เสวยสุขด้วยกายด้วย ) ดังนี้

แก้ ยนฺติ อริยา ฯ เป ฯ สุขวิหารี

พึงทราบวินิจฉัยในปาฐะว่า " ยนฺตํ อริยา ฯ เป ฯ สุขวิหารี " นี้ต่อไป " เพราะ ( ตติย ) ฌานใดเป็นเหตุ
เพราะ ( ตติย ) ฌานใดเป็นการณ์ พระอริยทั้งหลายมีพระพุทธเจ้าเป็นต้น ย่อมกล่าว แสดงสรรเสริญซึ่งบุคคล
ผู้ได้ตติยฌานนั้น ถามว่าสรรเสริญอย่างไร ? ตอบว่าสรรเสริญว่า " เป็นผู้วางเฉยมีสติเป็นสุขวิหารี ( มีปกติอยู่เป็น
สุข ) " พระโยคาวจรเข้าถึงตติยฌานนั้นอยู่ "

หน้า ๑๗๙

ถามว่า " ก็เพราะเหตุไฉน ท่านจึงสรรเสริญบุคคลผู้ได้ตติยฌานนั้นอย่างนี้ ? "

แก้ว่า " เพราะควรแก่การสรรเสริญ แท้จริง ผู้ได้ตติยฌานนี้ เพราะเหตุที่เป็นผู้วางเฉยได้ ใน ( ขณะแห่ง )
ตติยฌานที่แม้มีความสุขอย่างหวานยิ่ง ก็ไม่ถูกเครื่องติดข้องคือ ความสุขในตติยฌานนั้นดึงเหนี่ยวไว้ประการ ๑
เพราะเหตุที่เป็นผู้ชื่อว่ามีสติ เพราะความที่มีสติตั้งมั่นอยู่จนปีติเกิดขึ้นไม่ได้ประการ ๑ เพราะเหตุที่ได้เสวยสุข
อันไม่เศร้าหมอง ประการ ๑ เพราะเหตุนั้นจึงเป็นผู้ควรแก่การสรรเสริญ บัณฑิตพึงทราบว่า เพราะควรแก่การสรร
เสริญ ดังกล่าวมาฉะนี้ พระอริยะเหล่านั้น จะประกาศคุณอันเป็นเหตุแห่งความสรรเสริญอย่างนี้ จึงสรรเสริญบุคคล
ผู้ได้ตติยฌานนั้นว่า " ผู้วางเฉย มีสติ เป็นสุขวิหารี " ดังนี้

บทว่า " ตติยํ " คือฌานนี้เป็นที่ ๓ เพราะมีลำดับแห่งจำนวนบ้างชื่อว่า ตติยะ เพราะพระโยคาวจรเข้าถึง
ฌานนี้เป็นที่ ๓

ส่วนในคำใดที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ว่า " ตติยฌานละองค์ ๑ ประกอบด้วยองค์ ๒ " ดังนี้ บัณฑิตพึงทราบวินิจฉัย
ในคำนั้น ( ต่อไป ) ความที่ตติยฌานละองค์ ๑ พึงทราบโดยที่ละปีติได้ ก็แลปีตินี้นั้นละไปในขณะอัปปนานั่นแล้ว

หน้า ๑๘0

ดุจวิตกวิจารอันละไปในขณะอัปปนาแห่งทุติยฌานเช่นกัน เพราะเหตุนั้น ปีตินั้นจึงเรียกว่า เป็นองค์สำหรับละ
ส่วนความที่ตติยฌานประกอบด้วยองค์ ๒ พึงทราบโดยเกิดขึ้นแห่งองค์ ๒ นี้คือ สุข เอกัคคตา เพราะเหตุนั้น คำใด
ที่ท่านกล่าวไว้ในวิภังค์ว่า อุเบกขา สติสัมปชัญญะ สุข เอกัคคตา ชื่อว่า ( ตติย ) ฌาน คำนั้นจึงเป็นอันท่านกล่าวไว้
โดยอ้อม เพื่อแสดงฌานพร้อมทั้งบริขาร แต่ว่าตติยฌานนี้เว้นอุเบกขาและสติสัมปชัญญะแล้ว ก็คงมีองค์ ๒ โดยเป็น
องค์ที่เข้าลักษณะอุปนิชฌานโดยตรง ดังท่านกล่าวไว้ ( ในวิภังค์ ) ว่า " ถามว่า ในสมัยนั้นฌานประกอบด้วยองค์ ๒
คืออะไรบ้าง ? ตอบว่า ( ฌานประกอบด้วยองค์ ๒ ) คือ สุข ๑ เอกัคคตา ๑ ดังนี้ คำวินิจฉัยที่เหลือมีนัยดุจอันกล่าว
แล้วในปฐมฌาน

จตุตถฌาน

ก็แลครั้นได้บรรลุตติยฌานนั้นอย่างนี้แล้ว พระโยคาวจรพึงประพฤติให้เป็นวสีโดยอาการ ๕ ตามนัยที่กล่าว
แล้วนั่นแล ออกจากตติยฌานอันช่ำชองแล้ว ( พิจารณา ) เห็นโทษในตติยฌานนั้นว่า " สมาบัตินี้มีข้าศึกคือปีติ
อยู่ใกล้ " และว่า " สมาบัตินี้ชื่อว่ายังมีองค์ทราม เพราะ ( องค์คือ ) สุข ที่ท่านกล่าวไว้อย่างนี้ว่า " ความคำนึง
แห่งใจว่า สุข ในตติยฌานนั้นอันใดเล่า เพราะความคำนึงอันนั้นในตติยฌานนี้ ท่านจึงกล่าวว่ายังหยาบ " ดังนี้
เป็นองค์ที่ยังหยาบ ทำในใจถึงจตตุถฌานโดยว่าเป็นธรรมละเอียด ปล่อยวางความพอใจในตติยฌาน ทำโยคะ
( ความเพียร ) เพื่อบรรลุจตุตถฌาน ( ต่อไป )