Theo Th½i Bào 97/10/10
KÏ giä Lô Rång
Яi v¾i anh em vån ngh®, bu±i trình din ð¥u nåm 1947 · Vi®t Trì chï là "công tác". Cuµc g£p gÞ sau khi trình din m¾i là ðáng k¬. Chiªn tranh toàn qu¯c m¾i n± ra m¤y tháng, nhßng súng ðÕn làm cho nhæng cuµc gå.p gÞ b¤t ng¶ trên ð߶ng kháng chiªn thêm ð§m ðà ý nghîa. Chï m¤y tháng thôi nhßng Hà Nµi - Häi Phòng ðã th¤y xa v¶i vþi. Vùng ánh sáng m¶ m¶ kia ðó là Hà Nµi, nhßng ðâu còn v« ðßþc .
Thß½ng nh¾ ¶ h¶ thß½ng nh¾
ai
Sông xa t×ng l¾p l¾p mßa dài
(Th½ Quang Dûng)
Trong c½n mßa ðêm l¤m t¤m cüa 1 mùa xuân muµn, m¤y ng߶i bÕn vån ngh® tìm ðªn nhau. NhÕc sî "th± công" Lßu Bách Thø và cûng là "kh± chü" ðßa m¤y g߶i bÕn thân ði khoän ðãi riêng. Trong 1 cån phòng nhö còn lÕi cüa 1 nhà khách ð¸a phß½ng ðang phá d·, m÷i ng߶i tø t§p, u¯ng rßþu mía ð£c bi®t Quäng Oai, ån cháo gà. Cån phòng nhö lù mù dß¾i ánh ðèn d¥u höa chï có dåm bäy ng߶i chen chúc. Có Vån Cao, PhÕm Duy, Thß½ng Huy«n, Hoàng Oanh. Kh± chü Lßu Bách Thø và ông anh tôi Tr¥n Ng÷c D.. Tôi may quá ðßþc "ån theo". Trong s¯ các khuôn m£t hi®n di®n, theo l¶i ông anh tôi cho biªt, ðáng lßu ý nh¤t là 1 ng߶i ð©p "huy«n thoÕi" cüa Häi Phòng. — ðây có 2 ng߶i Häi Phòng : Vån Cao và Hoàng Oanh. Ð¥u th§p niên 40, Hoàng Oanh ðã là ngu°n cäm hÑng ð¬ Vån Cao sáng tác khúc tình ca b¤t hü Bªn Xuân.
Nhà tôi bên chiªc
c¥u soi nß¾c
Em ðªn tôi mµt l¥n...
Ðó là Hoàng Oanh ðªn thåm Vån Cao trên bªn ðò R×ng. Có l¨ ng߶i ð©p chï ðªn 1 l¥n, r°i không ðªn næa, nên trong l¶i ca thÑ hai cüa bài Bªn Xuân, Vån Cao k¬ l¬ :
Chi«u nay tôi vçn còn
ng½ ngác
Em ðªn tôi mµt chi«u
Bªn nß¾c tiêu ði«u còn h¢n in nét dáng yêu...
Nàng không ðªn næa, t¤t cä chï còn là kÖ ni®m : "Không có em, cõi nhân gian này hoang v¡ng" (Un seul être vous manque, tout est dépeuplé) (Th½ Lamartine).
Vì v§y nên Vån Cao sáng tác Bªn Xuân nhß 1 hoài ni®m xót xa và ð©p ð¨ nói v« 1 cuµc tình v×a m¾i nhen lên ðã t¡t.
Ðßþc biªt ng߶i ð©p Hoàng Oanh sau ðó ðã lên xe hoa, v« làm vþ 1 nhÕc sî r¤t tiªng tåm th¶i ¤y cûng · Häi Phòng, bö lÕi Vån Cao, bö lÕi cån nhà "bên chiªc c¥u soi nß¾c". Nhßng h°ng nhan ða truân, ng߶i ð©p Hoàng Oanh vui duyên m¾i ðâu ðßþc vài nåm, ng߶i ch°ng nhÕc sî tài danh vå'n s¯ kia tÕ thª. Hoàng Oanh tr· thành 1 góa phø ða cäm ða s¥u. Chiªn tranh toàn qu¯c, ng߶i thiªu phø ði theo ban ca k¸ch, ði kháng chiªn ð¬ ph¥n nào nguôi quên s¥u muµn. Theo con m¡t tôi (ký giä Lô Rång), 1 gã thanh niên v×a l¾n, thì Hoàng Oanh vçn ð©p não nùng. Không phäi là cái ð©p m½n m·n cüa tu±i d§y thì, mà là cái ð©p tròn ð¥y cüa 1 trái cây v×a chín t¾i.
Bæa ån ðêm ¤m bøng thêm vào ch¤t rßþu ð£c sän Quäng Oai, S½n Tây, rßþu mía ng÷t l× mà say lúc nào không biªt. "Th± công" Lßu Bách Thø tay c¥m ly rßþu ng¤t ngß·ng ðÑng lên "Ðêm nay, không ng¶ lÕi g£p ðßþc Vån Cao và Hoàng Oanh · ðây, 2 ng߶i con yêu cüa Häi Phòng mà cûng là 2 nhân v§t chính trong bän tình ca Bªn Xuân b¤t hü. Ь m· ð¥u cuµc h÷p m£t vån ngh® thân hæu ðêm nay, yêu c¥u anh PhÕm Duy hát lÕi Bªn Xuân...". Tiªng v² tay hß·ng Ñng vang lên trong cån phòng nhö. Trong khi PhÕm Duy ði tìm cây ðàn guitare tròng vào vai, Vån Cao cäm khái ngâm 2 câu th½ dçn nh§p :
Chi«u nay run r¦y tha ðôi cánh
Môt cánh chim xßa ðªn lÕc loài.
L¶i th½ chìm vào âm ði®u tr¥m bu°n dìu d£t cüa cung Ré thÑ. PhÕm Duy bå't ð¥u hát :
Nhà tôi bên chiªc
c¥u soi nß¾c
Em ðªn tôi mµt l¥n
Bao cánh chim r×ng, r§p r¶n trên kh¡p bªn Xuân...
...
Dìu vai theo d¯c su¯i m½ ven ð°i Còn th¤y chim ghen l¶i âu yªm T¾i ðây sao th¤y lòng ng§p ng×ng Må't em nhß dáng thuy«n trên nß¾c Tà áo bay tung nghe thoáng nh© th©n thùng - ngoài bªn Xuân... Sß½ng mênh mông che l¤p kín non xanh V« ðâu bu°n mây còn trên l¾p sóng Xuân Ai tha hß½ng nghe réo r¡t oanh ca Cánh nhÕn vào mây thß¾t tha Lßu luyªn tình v×a qua...
T× khi nghe bài Bªn Xuân ðªn nay ðã g¥n 50 nåm trôi qua. Ngày ¤y tôi là 1 thanh niên v×a m¾i l¾n, mà bây gi¶, vài nåm næa, tôi ðã là 1 anh già th¤t th§p"... NØa thª kÖ...th¶i gian ðâu có ng¡n, nhßng m²i khi nh¾ lÕi bài Bªn Xuân, tôi lÕi th¤y su¯t châu thân r¶n rþn. PhÕm Duy không phäi là 1 gi÷ng ca vàng, nhßng PhÕm Duy h½n ng߶i · ch² anh biªt n¡m l¤y cái "th¥n" cüa t×ng bài hát. Bài hát ¤y ðã th¤m vào tâm h°n ngây dÕi cüa tôi lúc ¤y, và · lÕi ðó nguyên. — trên ð¶i này, có biªt bao nhiêu m¯i tình nào d· dang, træ tình, dìu d£t, xót xa nhß Bªn Xuân nåm ¤y. Có th¬ khung cänh ð£c bi®t trong 1 ðêm Xuân · Vi®t Trì ðã ghi kh¡c vào tâm h°n non dÕi cüa tôi nhæng d¤u vªt không pha¸ 2 ng߶i tình xßa g£p lÕi nhau trong 1 ðêm xuân mßa bøi. G£p nhau ðây, bao nhiêu kÖ ni®m xßa b×ng d§y nhßng ngày mai...không hÑa h©n gì. Chiªn tranh, ð± nát, chia ly. KÖ ni®m xßa càng ð©p, chia tay bây gi¶ lÕi càng ðau xót. B¤t giác tôi nh¾ lÕi câu th½ cüa J. Prévert :
Tôi yêu em và em yêu
tôi,
Nhßng nhæng kë yêu nhau th߶ng b¸ cuµc ð¶i chia r¨
(Moi qui t'aimais. Toi qui m'aimait.
Mais, la vie sépare ceux qui s'aimaient)
Vån Cao : Gi¤c m½ thê thäm :
Theo tôi nghî, 1 bài hát mà mình yêu thích th߶ng ðánh d¤u 1 quãng th¶i gian, không gian nào ðó, kh¡c ghi 1 kÖ ni®m ðáng nh¾ trong ð½i. Bài hát ¤y, không gian ¤y, ca sî ¤y...t¤t cä tÕo thành 1 d¤u ¤n (imprint) không quên. Яi v¾i tôi, bài Bªn Xuân là 1 vùng kÖ ni®m cüa ngày ð¥u ði kháng chiªn ch¯ng Pháp, có "giång giång mßa bøi qua phòng tuyªn", có ðôi ng߶i tình cû Vån Cao - Hoàng Oanh g£p nhau r°i xa nhau, có bªn giang ð¥u Ngã ba HÕc, Vi®t Trì thê thiªt, có gi÷ng hát th¤m vào lòng ng߶i cüa PhÕm Duy. Nó cûng ðánh d¤u th¶i kÏ ð¥u kháng chiªn cüa bao nhiêu lÑa thanh niên kë trß¾c ng߶i sau, nô nÑc ði vào ngày hµi l¾n.
Vào khoäng giæa nåm 1947, ông anh tôi Tr¥n Ng÷c D. không "công tác" · vùng S½n Tây næa, lúc b¤y gi¶ thuµc Khu 2, mà ði lên Khu 10 t§n Vi®t B¡c - Lào Kay hay m· 1 cái "quán biên thùy" · mi«n biên gi¾i Hoa - Vi®t. Tôi cûng không biªt vi®c ðó là buôn bán tß nhân hay là công tác næÕ Ông anh tôi lúc nào cûng giæ ðúng qui lu§t, "bem" (bí m§t) tuy®t ð¯i. Chï biªt là 1 bµ ph§n nhÕc trong ðoàn ca k¸ch Giäi Phóng tách ra lên Lào Kay, trong ðó có PhÕm Duy · quán Biên ThùÜ Ít tháng sau, trong nhæng lßþt v« håm quê, ông anh tôi có mang theo nhæng sáng tác m¾i cüa PhÕm Duy nhß Bên C¥u Biên Gi¾i, Thu Chiªn Tr߶ng, Nþ Xß½ng Máu, v.v... Tôi bå't ð¥u nghî ðªn t× sensibilité (sñ mçn cäm) mà Vån Cao hôm nào trong quán nhö bên sông ðã ð£c bi®t nói v« PhÕm DuÜ Ðây cûng là 1 khúc r¨ ð¬ PhÕm Duy t× 1 ca sî chuy¬n sang ph¥n ð¤t chính cüa anh : sáng tác.
Bæa · Vi®t Trì, tôi t× bi®t ðoàn ca k¸ch Giäi Phóng tr· v« Qu¯c Oai, PhÕm Duy có chép t£ng tôi bài Bªn Xuân cüa Vån Cao có ký tên PhÕm Duy mà tôi còn nh¾ mãi nét ph¦y cu¯i cùng cüa chæ Y trong chæ ký ðßþc PhÕm Duy xoáy vòng trong vòng ngoài nhß 1 con ¯c v£n. Sñ l§p d¸ cüa ngh® sî, sñ "ch½i trµi" cüa 1 tài danh, không biªt næa, nhßng bän thân tôi giæ bài Bªn Xuân này r¤t kÛ. Theo tôi ðßþc hi¬u, tình hình chiªn sñ không cho phép t± chÑc 1 doàn ca k¸ch l¾n lao và c°ng k«nh nhß ðoàn ca k¸ch giäi phóng. Chiªn tranh du kích thì vån ngh® cûng phäi du kích. Phäi chia t×ng nhóm nhö, bám tr§n ð¸a, bám nhân dân mà trình din. Chiªc thuy«n bu°m l¾n ch· ðoàn ca k¸ch chï trình din thêm 1 ði¬m næa · Vân Ðình là giäi th¬. Cho nên bæa chia tay · Vi®t Trì hôm ¤y không khí ðã bâng khuâng. Thuy«n ðã nh± neo r°i. Ðoàn ðã ði. PhÕm Duy, ông anh tôi Tr¥n Ng÷c D. cûng ði theo ðoàn k¸ch. Trên bªn Vi®t Trì, chï còn tôi ng°i lÕi v¾i Vån Cao. Vån Cao nå'm tay tôi khá ch£t, không l£ng l¶ "cänh vë" nhß l¥n trß¾c. "Mình còn g£p nhau næa chÑ. À bientôt", anh nói v§y trß¾c khi chia taÜ Tôi ðÕp xe ði ðßþc 1 ðoÕn, quay lÕi nhìn th¤y Vån Cao, cái mû béret basque kéo søp xu¯ng, måt ðang ðÑng sæng 1 mình trß¾c bªn Vi®t Trì ch§p chùng sông nß¾c.
Anh h©n "s¾m g£p lÕi nhau" (à bientôt) nhßng trong chiªn tranh, m¤y ai giæ ðßþc l¶i ß¾t h©n. S¾m g£p lÕi nhaø S¾m là bao nhiêu lâu ? 1 vài tu¥n, 1 vài tháng, 1 vài nåm ? — ðây là 48 nåm, tôi m¾i ðßþc g£p lÕi anh. Mà không phäi gå.p Vån Cao bå`ng xß½ng bå`ng th¸t, mà chï g£p 1 hình bóng Vån Cao th¤p thoáng trên bång nhña. Vån Cao th§t sñ ðã n¢m yên trong lòng ð¤t. Con chim thornbird VN ðã cÕn khô giòng máu, tå't h½i r°i.
M²i khi xem cu¯n bång Vån Cao, gi¤c m½ 1 ð¶i ng߶i, tôi lÕi chìm trong kÖ ni®m. Уc bi®t là bài hát Bªn Xuân. "Tôi yêu th¥m ng߶i con gái mà không dám nói ra. Nhßng ng߶i con gái ¤y hi¬u lòng tôi và ðªn v¾i tôi. Nên m¾i có câu "Em ðªn tôi mµt l¥n". Tác giä Vån Cao ðã dçn nh§p nhß v§y trß¾c khi ði vào bài hát, nhßng khi ca sî trình bày, nó không phäi là Bªn Xuân mà là bài Ðàn Chim Vi®t. Bài Bªn Xuân ðã t×ng th¤m vào tâm h°n tôi t× 50 nåm v« trß¾c; ðó là 1 bän tình ca dim tuy®t, làm gì có "hoàng hôn Thái Nguyên tung hoành" v¾i "tr¶i Bå'c S½n kia th¶i tung cánh". 2 ng߶i tình ði v¾i nhau dß¾i n¡ng xuân ð¥m ¤m, thì gi¶ ðâu mà nh¾ ðªn "m¤y ð°i Yên Thª". Không có Ðàn Chim Vi®t nào bay t× B¡c sang Trung. Bän tình ca dìu d£t Bªn Xuân th¶i kÏ Cách mÕng 1946 ðã ðßþc cäi trang thành Ðàn Chim Vi®t. Không biªt sñ cäi trang này là do chính tác giä Vån Cao hay do nhà xu¤t bän mu¯n phøc vø ðúng lúc, ð°ng th¶i tung ra 1 món hàng ån khách. Chßa biªt ðßþc. Phøc vø 1 giai ðoÕn Cách mÕng (KN : T¾i nåm 1949, ông HCM m¾i xi«ng trói vån ngh®, b¡t vån ngh® phäi täi chü nghîa CS, ðúng theo chính sách cüa Mao TrÕch Ðông. Ðó cûng là lúc 1 s¯ vån ngh® sî r¶i bö kháng chiªn), ho£c là làm v×a lòng 1 phong trào th¶i thßþng, mßþn giai ði®u Bªn Xuân tr· thành Ðàn Chim Vi®t, tÕm cho là ðßþc ði. Nhßng 50 nåm sau, thñc hi®n 1 cu¯n bång video ghi d¤u 1 ch£ng ð߶ng sáng tác cüa 1 tác giä l¾n, có giá tr¸ nhß 1 l v§t viªng ng߶i còn s¯ng thì không th¬ "nh§p nh¢ng" nhß thª ðßþc. Phäi trä cho Caesar cái gì cüa Caesar, phäi trä lÕi Bªn Xuân cho cuµc tình say ðå'm và dìu d£t cüa Vån Cao. Tình ca là tình ca, bài ca Cách mÕng là bài ca Cách mÕng, không nên "nØa d½i nØa chuµt" nhß thª. Nó v×a th¤t l v¾i tác giä Vån Cao, mà làng âm nhÕc VN cûng thiªu v¡ng ði 1 bän tình ca ð£c s¡c.
Không biªt tôi có quá yêu bài hát Bªn Xuân, quá yêu kÖ ni®m cüa tôi hay không ? Nhßng bæa nào g£p lÕi PhÕm Duy (tôi hy v÷ng là g£p lÕi s¾m), tôi s¨ xin anh hát lÕi Bªn Xuân; ch¡c ch¡n, dù ðã g¥n nØa thª kÖ trôi qua, PhÕm Duy vçn s¨ hát "Nhà tôi bên chiªc c¥u soi nß¾c. Em ðªn tôi mµt l¥n".
"Vån Cao : Gi¤c m½ 1 ð¶ing߶i", tôi xem ði xem lÕi m¤y l¥n mà l¥n nào cûng bu°n hiu h¡t. NØa thª kÖ nay không g£p lÕi Vån Cao...t× 1 thanh niên kiêu mÕn, tñ tin ngày nào, anh ðã tr· thành 1 ông già ð¥u râu tóc bÕc, løm cøm ch¯ng g§y di tìm dî vãng. Cái ð±i thay th¬ ch¤t không nói làm gì. "Ðßþc là bao cái thân ng߶i, mà cay ð¡ng, träi m÷i mùi thª gian", nhßng cái khiªn tôi âm th¥m ái ngÕi là cái tñ tin, kiêu mÕng ngày nào n½i anh ðã m¤t. Tøi tui 1 nhóm ng߶i thua tr§n · xÑ tÕm dung này, cÑ m²i khi th¶i tiªt ð±i thay lÕi là ngóng v« quê hß½ng mà th· dài; anh · quê nhà, là lÕi tác giä bài "qu¯c ca" mà cûng bu°n bã, cô ð½n nhß v§y hay sao ? Anh nói nào là "Tôi luôn luôn th¤t bÕi...trong tình yêu", "Tôi mu¯n tìm lÕi trong gi¤c m½ nhæng gì tôi ðã m¤t trong nhæng ngày trë tu±i", "Không nên s¯ng v¾i nhæng gì m½ mµng, cuµc ð¶i không ðÕt ðßþc", v.v... Anh là Lßu, Nguyn t× Thiên Thai tr· v« tr¥n thª. Ng߶i cû ðã xa, su¯i m½ ðã cÕn, "ng°i ðây ta gõ ván thuy«n, ta ca trái ð¤t còn riêng ta" (Trß½ng Chi).
Nhìn anh tôi lÕi nh¾ ðªn ông anh tôi, Tr¥n Ng÷c D. bÕn anh ngày nào. Ông anh tôi kªt thúc cuµc ð¶i cûng âm th¥m tÑc tß·i. Chªt r°i, chªt · Paris. Tñ tØ b¡n 1 phát súng vào ð¥u. Ông anh tôi "bem" su¯t ð¶i nên bà ch¸ tôi cûng không hi¬u vì sao mà ông anh tôi lÕi li«u mình nhß v§y. Tôi ði tù cäi tÕo v« nåm 1985, nh§n ðßþc thß bà ch¸ tôi t× Hà Nµi báo tin nhß thª.
[Return to Images of Hanoi Homepage]
