Va(n Cao thuo^.c lo+'p "ngu+o+`i a^'y" ma` chu'ng to^i, the^' he^. 40-50, sinh Ba('c, so^'ng Nam chu+a bao gio+` ga^`n gu.i dde^? co' the^? nho+' la.i ma` chi? co' the^? mo+ ve^`. Lo+'p ngu+o+`i a^'y co' Nguye^~n Tua^n, Nguye^n Ho^`ng, Nguye^~n Huy Tu+o+?ng... Co' Hoa`ng Ca^`m, Tra^`n Da^`n, Phu`ng Qua'n, Si~ Ngo.c, Tu+? Pha'c, Bu`i Xua^n Pha'i\... Co' DDa(.ng DDi`nh Hu+ng dda~ ra ddi hai na(m tru+o+'c, dde^? la.i sa'u ta^.p tho+, chi? rie^ng BE^'N LA. ddu+o+.c phe'p cha`o ddo+`i sau khi o^ng ma^'t. Lo+'p ngu+o+`i a^'y co' khi muo^'n kho'c ma` pha?i ngo't 30 na(m mo+'i ba^.t ra tie^'ng (Ba`i tho+ kho'c Nguye^~n Huy Tu+o+?ng na(m 1960 ma~i dde^'n 1987 mo+'i ddu+o+.c in va`o ta^.p LA' (1) .

O+? Va(n Cao, tu+` nhu+~ng na(m 60 hay nhie^`u na(m tru+o+'c nu+~a dda~ pha?ng pha^'t, dda~ linh ca?m:

Co' nhu+~ng bu+'c tu+o+`ng le^ tu+`ng bu+o+'c mo^.t
DDe^'n ga^`n cha^n chu'ng to^i ha(`ng nga`y
Chu'ng to^i nhi`n nhau cha^.m cha.p
Cha^.m cha.p mo^.t ca'i che^'t
Tho+`i gian ddang he'o
Tho+`i gian ddang ru.ng
Ta('t tha^.t nhanh mo^.t ca'i cho+'p ma('t...
(Vo+'i Nguye^~n Huy Tu+o+?ng - LA')

O+? DDa(.ng DDi`nh Hu+ng, tro.n ddo+`i the`m kha't mo^.t chu't ra ddi, va` co' lu'c o^ng dda~ hu'p ra ddi tu+`ng ba't, nhu+~ng nha.t nha.t me^`m me^`m va` tha^'y ra^'t ngon. Nhie^`u la^`n DDa(.ng DDi`nh Hu+ng thu+? ra ddi, ra ddi dde^? cu+' ddi, o^ng la.i lo^.n ve^`... cu+' nhu+ the^', nhu+ the^'... cho dde^'n lu'c o^ng ca?m tha^'y: to^i gia` ro^`i\... to^i kho^ng la`m gi` ddu+o+.c quye^?n li.ch (2). La^`n cuo^'i cu`ng ddi thoa't thi` la.i vi~nh vie^~n kho^ng ve^`.

Chu'ng to^i thu+o+`ng nghi~ ve^` nhu+~ng ngu+o+`i a^'y, nhu+~ng ngu+o+`i kho^ng la`m gi` ddu+o+.c quye^?n li.ch, nhu+~ng nguo+`i nhi`n tho+`i gian ddang he'o, tho+`i gian ddang ru.ng, tho+`i gian bo? neo tre^n ma(.t bie^?n ma` nga^.m ngu`i so sa'nh vo+'i nhu+~ng ngu+o+`i may ma('n ho+n, nhu+~ng ngu+o+`i ddu+o+.c quye^`n tu`y nghi su+? du.ng tho+`i gian, kho^ng gian cu?a mi`nh, mo+? tung cu+?a ra kho+i, dde^? tha^'y lo`ng pho+i pho+'i, tha^'y ti`nh the^' gio+'i, tha^'y mo^.ng nga`y mai, tha^'y nie^`m tin mo+'i : Pha.m Duy vo+'i Va(n Cao\. Hai thie^n ta`i cu`ng the^' he^.. Pha.m Duy trong nu+?a the^' ky? sa'ng ta'c tru`ng ddie^.p ho+n nga`n ba`i ca\. Pha.m Duy khua ddo^.ng tho+`i the^', no'i le^n ca'i kha't vo.ng va` du.c vo.ng cu?a mi`nh va` cu?a ngu+o+`i\. Pha.m Duy xu'i giu.c chu'ng to^i ye^u tie^'ng to^i tu+` khi mo+'i ra ddo+`i\. Pha.m Duy hie^.n die^.n trong ddo+`i so^'ng ti`nh ca?m cu?a mo^~i ngu+o+`i, tu+` nga`y ddo' co' em ddi nhe. va`o ddo+`i cho dde^'n tru`ng du+o+ng o+i co' so't sa cu~ng hoa`i ma` tho^i\. Pha.m Duy chia cha'c vo+'i chu'ng to^i nhu+~ng ky? nie^.m, nhu+~ng rung ddo^.ng, nhu+~ng dda^?y xo^, trong cuo^.c ti`nh, trong cuo^.c so^'ng. Hi`nh a?nh Pha.m Duy la` hi`nh a?nh be^` the^', vu+~ng cha~i: To^i ddi tu+` A?i Nam Quan va` hie^.n thu+.c: To^i ve^` to^i nho+' ha`m ra(ng co^ mi`nh cu+o+`i\. Tie^'ng Pha.m Duy la` tie^'ng ha't to, vang tho+`i qua^n Chi La(ng reo ho` ca^'t le^n, chu? quan, trong mo^.t chie^`u ru+`ng im bo'ng nhu+~ng oan ho^`n xu+a, tie^'ng ha't hie^.n hu+~u to va` cao, ba(`ng xu+o+ng, ba(`ng thi.t du` o+? tra^`n gian hoa(.c o+? vo^ hi`nh.

Va(n Cao thi` kho^ng the^', Va(n Cao be' nho?, mong manh, hi`nh ha`i sa(~n sa`ng ra'ch bu+o+m theo co+n gio'. Su+. vu+~ng cha~i cu?a Va(n Cao tie^`m a^?n trong su+. va('ng ma(.t, trong su+. im la(.ng dda(`ng dda(~ng la^u da`i: Va(n Cao la` su+. hie^.n die^.n cu?a khie^'m die^.n. Tre^n tra'i dda^'t ba pha^`n tu+ nu+o+'c ma('t, Va(n Cao ddi bie^.t mo^.t ha`nh tinh (3) , mo^.t co~i Thie^n Thai na`o xa la('c. Tie^'ng Va(n Cao la` tie^'ng ai ha't chie^`u nay vang lu+`ng tre^n so'ng, la` tie^'ng ha't vo.ng nga`n xu+a co`n rung, la` tie^'ng dda`n xui ai que^n ddo+`i du+o+ng the^'... Hi`nh a?nh Va(n Cao la` hi`nh a?nh a?nh ai lu+o+'t ddi ngoa`i su+o+ng gio'. Nha.c Va(n Cao la` nhu+~ng khu'c nha.c xa vo+`i trong dde^m khuya di`u da(.t tie^'ng to+ ro+i\...

Pha.m Duy hu+~u hi`nh, chu? quan, xa'c ddi.nh va` tra^`n the^'. Va(n Cao vo^ hi`nh, kha'ch quan, phie^'m ddi.nh va` tie^n ca?nh, nhu+ng va^~n hie^.n die^.n nhu+ mo^.t toa` a'n lu+o+ng ta^m, a^m tha^`m ddo lu+o+`ng dung lu+o+.ng du+o+~ng khi' ma` con ngu+o+`i co' the^? tho+? ddu+o+.c. Khi Va(n Cao xa va('ng thi` chi'nh Pha.m Duy la` ngu+o+`i du ca dda^`u tie^n ddem nha.c Va(n Cao ddi gieo buo^`n kha('p cho^'n. Va` sau na`y, nhu+~ng do`ng dde.p nha^'t vie^'t ve^` Va(n Cao cu~ng la.i bo+?i Pha.m Duy\.

Nga`y a^'y, mo^.t mu`a thu na(m xu+a, Pha.m Duy, Va(n Cao va` bao nhie^u ngu+o+`i kha'c dda~ ra ddi, cuo^'n ddi, tro^i theo ddoa`n ngu+o+`i ddi mie^n man tre^n ddu+o+`ng gian nan... in hi`nh qua ma^y nu'i, Pha.m Duy dda~ co' lu'c ca?m tha^'y:

Ho^`n say khi ma'u xu+o+ng ro+i tra`n nga^.p bie^n khu
Oa'n thu` kha('p no+i
Tu+`ng bu.i lo^'c cuo^'n ro+i
Tu`ng gio.t ma'u sa'ng ngo+`i
Mo^.t ddu+o+`ng kie^'m the't oai hu`ng ddu+a\...
XUA^'T QUA^N

Tra'ng si~ Pha.m Duy du~ng ma~nh ke^u go.i ma'u xu+o+ng nhu+ng... su+'c ma^'y ma` la`m! Ngu+o+`i hu`ng... so+.. So+. ma'u\. Ngu+o+.c la.i o+? Va(n Cao tie^n phong dda.o co^'t, no+. ma'u xu+o+ng ddo`i ho?i ca^'p ba'ch va` quye^'t lie^.t ho+n:

Co+` in ma'u chie^'n tha('ng mang ho^`n nu+o+'c
Du+'ng vu`ng le^n, go^ng xi'ch ta dda^.p tan
The^` phanh tha^y uo^'ng ma'u qua^n thu`...
TIE^'N QUA^N CA

Chie^'n si~ Va(n Ca kho^ng nhu+~ng the^` ma` co`n thi ha`nh: Va(n Cao ba('n che^'t "Vie^.t gian" DDDDP. Tu+` ddo', va` vi` the^' ma` sau na`y, Va(n Cao chi? vie^'t nha.c kho^ng lo+`i (Xem ba`i "Ca?m Nha^.n Va(n Cao" cu?a Hoa`ng Phu? Ngo.c Tu+o+`ng trong cu~ng so^' na`y). Ro^`i Pha.m Duy va`o tha`nh, Va(n Cao tie^'p tu.c kha'ng chie^'n. Ho^`i a^'y, Va(n Cao tha^'y buo^`n kho^ng ta? [...] vie^.c Duy "dinh te^ " vu+`a kho' hie^?u, vu+`a ga^y nhu+~ng nhie^~u loa.n trong du+ lua^.n. Kho^ng pha?i la` kho^ng dde^? la.i nhu+~ng hoang mang cho nhie^`u ngu+o+`i o+? la.i, Duy dda~ ddu+'ng sang ha(?n mo^.t chie^'n tuye^'n ddo^'i dda^`u vo+'i kha'ng chie^'n (4) .

Pha.m Duy - Va(n Cao: hai chie^'n tuye^'n ddo^'i dda^`u\? Pha.m Duy - Va(n Cao kho^ng chi? xa nhau vi` ddi.nh me^.nh. Ho. co`n xa nhau - tu+` la^u, tu+` nhu+~ng nga`y dda^`u kha'ng chie^'n - vi` hai su+. lu+.a cho.n kha'c nhau, tie^u bie^?u cho hai lo^'i so^'ng, hai phong ca'ch ca?m nha^.n cuo^.c ddo+`i va` nghe^. thua^.t kha'c nhau\.

Pha.m Duy - "ke? du ca" (tie^'ng cu?a anh) la` ngu+o+`i cu?a qua^`n chu'ng; su+. lu+.a cho.n cu?a Pha.m Duy ddi kha'ng chie^'n hay ve^` tha`nh la` su+. lu+.a cho.n tu+o+ng ddo^'i va` thie^'t thu+.c cu?a con ngu+o+`i trong co~i ddo+`i thu+o+`ng. Con ddu+o+`ng so^'ng va` nghe^. thua^.t cu?a Pha.m Duy na(`m trong quy~ dda.o a^'y: tra^`n tu.c nhu+ng kho^ng dung tu.c, sa'ng ta.o ba(`ng tru+.c gia'c, kho^ng lao lung va` thie^'t thu+.c so^'ng.

Va(n Cao, huye^`n mo+, du+'t khoa't lu+.a cho.n ha`nh hu+o+ng trong lo^. tri`nh thie^n thai dde^? ddi ti`m ca'i mo+'i, ca'i tuye^.t ddo^'i cho cuo^.c ddo+`i, cho sa'ng ta.o, trong mo^.t dda`o nguye^n, vu+o+.t tra^`n the^'. Tre^n ddu+o+`ng ddi ti`m tuye^.t ddo^'i, Va(n Cao sa(~n sa`ng loa.i tru+` nhu+~ng tro+? nga.i\. Tuye^.t ddo^'i cu?a Va(n Cao, trong tho+`i thanh nie^n kha'ng chie^'n la` lo`ng a'i quo^'c. Tuye^.t ddo^'i cu?a Va(n Cao, cho dde^'n ba^y gio+` co`n la` nghe^. thua^.t. Va(n Cao dda~ tu+`ng loa.i tru+` Vie^.t gian ba'n nu+o+'c vi` lo`ng a'i quo^'c, thi` Va(n Cao ta^'t pha?i loa.i tru+` mo.i hi`nh thu+'c ca^'m ddoa'n, xu'c pha.m dde^'n tu+. do sa'ng ta.o vi` lo`ng ye^u nghe^. thua^.t. Vo+'i Va(n Cao, su+. tha^'t ba.i thu+o+`ng ga(.p trong mo^.t ba`i tho+ la` su+. khe'p la.i: khe'p ta^'t ca? su+. muo^'n nghi~ va` muo^'n no'i (Mo^.t Va`i Y' Nghi~ Ve^ Tho+). Va(n Cao du+'t khoa't tu+` cho^'i su+. khe'p la.i trong tho+ va` trong ddo+`i\. Nhu+~ng du+'t khoa't ddo' nga.o nghe^~ giu'p Va(n Cao - tu+` NHA^N VA(N - GIAI PHA^?M - vu+o+n le^n qua bao da^.p vu`i, dda`n a'p, dde^? to^`n ta.i dde^'n nga`y nay\. Ca'i tuye^.t ddo^'i ddo' la` khi' pha'ch va` nha^n ca'ch cu?a Va(n Cao\. Ngu+o+`i ta ye^u Va(n Cao vi` ye^u nhu+~ng ngu+o+`i co^' mo+? ddu+o+`ng ma` tha^'t ba.i, va` cu~ng vi` ye^u nhu+~ng ngu+o+`i bie^'t tha^'t ba.i ma` da'm mo+? ddu+o+`ng (MO^.T VA`I Y' NGHI~ VE^` THO+).

O+? mie^`n Nam, nha.c Pha.m Duy, ai ai cu~ng co' the^? thuo^.c lo`ng nhu+~ng giai ddie^.u tha^`n sa^`u qua tie^'ng ha't Tha'i Thanh. Nha.c Va(n Cao, nhu+~ng ba?n hay nha^'t: So^ng Lo^, Thie^n Thai, Tru+o+ng Chi\... co' nghe ai ha't? Mie^`n Nam hoa. hoa(`n. Mie^`n Ba('c ta('t ha(?n trong nhie^`u tha^.p ky?. Chu'ng to^i "ha't" va` "nghe" nha.c Va(n Cao trong tri' tu+o+?ng tu+o+.ng va` tri' tu+o+?ng tu+o+.ng ca`ng phong phu', tie^'ng nha.c Va(n Cao ca`ng lung linh, cao lo^.ng... Tie^'ng ha't Va(n Cao kho^ng ca^'t le^n, kho^ng xu+o+ng thi.t, kho^ng va`o ddo+`i nhu+ tie^'ng ha't Pha.m Duy bo+?i tie^'ng ha't vo^ hi`nh, vo^ the^? a^'y chu+a bao gio+` ddi'ch thu+.c hie^.n die^.n. Chu'ng to^i so^'ng vo+'i hi`nh ha`i Pha.m Duy nhu+ng kho^ng ai que^n bo'ng da'ng Va(n Cao\.

Tie^'ng ha't Va(n Cao, khie^'m die^.n, a^m tha^`m, vang trong tie^`m thu+'c, so^'ng a^m i? trong no^.i ta^m cu?a mo^~i chu'ng ta, nhu+ cho+` ddo+.i mo^.t khoa?nh kha('c na`o ddo' se~ ddu+o+.c ca^'t le^n o+? mo^.t cho^'n thie^n thai, bo^`ng la.c. Cho ne^n, ne^'u Pha.m Duy la` cuo^.c ddo+`i sinh ddo^.ng, la` su+'c so^'ng toa? ra ba't nga't, la` ngu+o+`i lu+~ ha`nh cu`ng bu+o+'c vo+'i chu'ng ta no+i tra^`n the^', thi` Va(n Cao la` nghi. lu+.c tie^`m a^?n, la` su+. ba^'t khua^'t nghe.n nga`o chi`m dda('m trong ta, la` khi' pha'ch nga^.m ngu`i cho+` ta o+? mo^.t vu`ng bo^`ng lai tie^n ca?nh.

Thu.y Khue^
31-10-92

Chu' Thi'ch:
(1) tri'ch VA(N CAO NGU+O+`I DDI DO.C BIE^?N, trang 6, Nguye^~n Thu.y Kha\. Nha` xua^'t ba?n LAO DD"NG 1991.

(2) Tho+ DDo~ng DDi`nh Hu+ng, BE^'N LA., nxb VA(N NGHE^., tha`nh pho^' Ho^` Chi' Minh 1991.

(3) Tho+ Hoa`ng Ca^`m.

(4) tri'ch VA(N CAO NGU+O+`I DDI DO.C BIE^?N