يكي از مسافران ِ عصر ِ ويكتوريا در توصيف ِ ايران گفت كه ايران سرزمينيست كه مردمش روي فرشهاي ابريشم راه مي روند و به نظم سخن مي گويند. سرزمين ِ ايران به سرزمين ”گل و بلبل“ معروف است كه البته ايندو رمز ِ ”معشوق و عاشق“، ”زيبايي و عشق“ و يا به زباني بهتر رمز ِ ”زيبايي شناسي و شعر“ است. به اين ترتيب كه ”گل“ در ادبيات ِفارسي رمز ِ ”زيبايي شناسي“ است و”بلبل“ رمز ِ ”شعرسرايي“است .

 

    شاعر ِ عارف ِ فارس زبان همانند ِ بلبلي است كه پيرو ِ طبع ِ گل است.  ‍[او خود را عاشق ِ زيبايي مي نامد و تمام ِ اشعارش چيزي جز تسبيح ِ محبوب ِ دست نايافتني اش نيست، مثلا حافظ اينگونه مي گويد:

 

ترجمه ي شعر: من تنها كسي نيستم كه خود را به صورت ِ زيباي آن يار تسليم كرده است، اطرافم هزاران ِ بلبل هستند كه همين سرود را مي خوانند.

 

اصل شعر: ? ?

 

    دريچه ي روشني كه غزل ديگر ِ حافظ به ما نشان مي دهد، پيام جاودانه ي شعر پارسي است كه همانا دعوت ِ ازلي ابدي  ِ زيبايي به مجذوب شدن، رابطه ي قديمي ِ بلبل و گل و از لحاظ عرفاني پيشروي دائمي ِ زيبايي شناسي ِ شاعر تا جائيست كه هر زيبايي ِ گذرايي را اشعه اي از آفتاب ِ زيبايي ِ الهي مي بيند.   

 

ترجمه ي شعر: گل ِ سرخ گل داده است و بلبلان مست اند، همه جا صورت و خروش ِ وجد است، عارف، فدايي ِ لحظه ي اكنون ِ جاودانه است.

 

اصل شعر: ??

 

    در اين مقاله بجاي اينكه وارد بحثهاي علمي شعري و زيبايي شناسي شويم، از حافظ مي خواهيم براي ما از آن شراب سرو كند. شراب ِ پاك و طهوري كه يك جرعه اش بلبل ِ پارسي را مست كرده است. جرعه اي از آن را به كام ِ عقلمان بنوشانيم و هرگز به هوش نياييم. همان شرابي كه شيخ محمود شبستري عاشقان ِ زيبايي را به آن دعوت مي كند: 

ترجمه ي شعر: شرابي بنوش كه يك جرعه اش رخ ِ يار است و پياله اش چشمهاي مست و گلگون ِ  اوست

 

اصل ِ شعر:

 

    شعر ِ عارف ِ پارسي از برق ِ زيبايي ِ الهي روح مي گيرد. همان زيبايي كه به زبان ِ  كيت ”يك شوق براي هميشه“ است. اين زيبايي وصف ناپذير در ادبيات ِ قرآني ” نور ِ آسمان و زمين“ است. اين همان ”حقيقت ِ پس ِ پرده“ است. همان ”وجود مطلق“. همان ” يكي شبيه به هيچكس“.

تمام ِ دور ِ عالم را قلبم گشت اما هيچكس را كه به تنهايي مثل ِ او باشد نيافت، مثل ِ او نيست، نيست، نيست.

 

      داستان زيبايي، كه داستان ِ خوبي و صداقت است، بصورت بالقوه در داستانسرايي پارسي بازتاب يافته است. همه ي داستانهاي ايراني با سرآغازي كه از قصه ي آفرينش ِ اسلام گرفته شده شروع مي شوند: ? يكي بود، يكي نبود.? اگرچه اين عبارت معنايي مشابه ِ جملات ِ ابتدايي ِ ادبيات ساير نقاط جهان دارد ( براي مثال عباراتي مانند: Once upon a time  در زبان انگليسي و يا  etait une fois در فرانسه)، اما عبارت ِ ابتدايي ِ همه ي قصه هاي پارسي معناي فلسفي ِ عميقتري دارد، گويي تمام داستانها بعد از اين داستان ِ بسيار كوتاه رخ داده اند. از لحاظ فلسفي اين جمله گوياي اين پيش فرض است كه ”بودن ِ ? يك? مقدم است بر بودن ِ ? چند?“. اين همان ? وجود ِ? كثرت است. اين پيش فرض در آثار ِ مغربي توضيح داده شده است:

     ” آه، رخسارت چون خورشيد ِ تاباني است كه بر چشم اندازهاي هموار مي تابد و اتمهاي هر دو جهان را فاش مي كند.  خورشيد ِ هستي ات، سايه مي سازد و از اين تيرگيها همه ي  پديده ها ظاهر مي شوند، هر اتمي هستي اش به هستي ِ آن تنها خورشيد وابسته است و او از هر اتمي پنهان است.“ (مغربي 1993، ص 19، VI: 1-4)

 

    درست همانند ِ افكار ِ عرفان ِ اسلامي كه در آن گفتن ِ نام ِ آن ? يك? مقدم بر همه چيز است، در زيبايي شناسي ِ عرفان ِ پارسي نيز اشاره به ? زيبايي ِ جاودانه? مقدم بر تمام زيبايي هاي موقت ِ ديگر است.  وجه ِ تشابه تفكر ِ ماوراء ِ طبيعي  و تفكر ِ زيبايي شناسي در عرفان ِ پارسي توسط جامي در سرآغاز ِ شعر ِ عاشقانه-عارفانه ي ِ ? يوسف و زليخا? نوشته شده است: 

 

عروس ِ حـُسن در حجله بود، همچو دلبري كه در خلوت ِ تنهايي ِ خويش باشد، و مشغول به معاشقه با خود، و جام ِ شراب ِ زيبايي خود را مي نوشيد. هيچكس او را نمي شناخت. حتا آينه اي نبود تا زيبايي ِ او را بازتاب دهد. اما پريروي  تاب ِ مستوري ندارد. چون در بندي ز بامي رخ برآرد. زيبايي  نمي تواند براي مدت ِ طولاني پنهان بماند و اگر يك جا را بگيري از جاي دگر صورت ِ خود را نشان مي دهد.  بنابراين او آمد بر لب ِ بام ِ امكان  و خود را در ميان ِ آينه هاي مخلوق نمايان كرد. در ميان ِ هر آينه اي، آن روح ِ خدايي  نمايان شد و ديگر در هر جايي فقط سخن از او بود.  از اين شكوه ِ نور در نور، برقي هم به گل داده شد و آن گل در قلب ِ بلبل محبوب  القلوب آمد. (جامي ص 592)

 

 شاعران ِ عرفان ِ ايراني در به كار بردن ِ اين معاني مقصود و هواي لذت ِ عاشقانه و تصورات ِ شهواني نداشتند. بلكه آنها مي خواستند با اشاره به مفهوم ِ حجاب برداشتن ِ اولين زيبايي از روي خود بر روي بام ِ امكان، كه از نظر الهيات باعث بوجود آمدن ِ هزاران ِ كلمه شد، آفرينش را بصورت ِ ماوراء طبيعي بيان كنند. اشعه ي اين زيبايي جاودانه به گل خورد و گل آن زيبايي را بزاي بلبل عريان كرد و اين پرنده ي پريشان شده را به صدايي ِ ملكوتي، پر شور و پر وجد مجهز كرد. اين داستان ِ  زيبايي شناسانه ي طبيعي از پيدايش - البته اگر بتوان آنرا چنين ناميد -  را حافظ به گونه اي تازه تر و زيباتر بازگو كرده است: 

 

ترجمه ي شعر: به فيض ِ گل بود كه بلبل هنر ِ آواز را آموخت، وگرنه در نوك ِ بلبل هيچكدام از اين زيتمها و صداها نمي توانست باشد. (غزل 272)

 

اصل ِ شعر: ??

در شعر ديگري كه يكي از رفيع ترين قلل داستان ِ پيدايش در همه ي ادبيات پارسي است،  حافظ براي تداعي آن هنگام از توضيحات ماوراء الطبيعه ي واضحتري استفاده مي كند:

ترجمه ي شعر: در روز ِ ازل، شعاعي از زيبايي ِ تو خواست آشكار شود، عشق پيدا شد و همه جا را گرما بخشيد. (غزل 148)

 

اصل ِ شعر: ? در ازل پرتو ِ حـُسنت ز تجلي دم زد

                  عشق پيدا شد و آتش به همه عالم زد?

    هر دو بيت مذكور يك مفهوم دارند، اينكه چگونه زيبايي به عشق حيات داد و چگونه عشق توانست هستي را بوجود بياورد.

 

    همانگونه كه جامي در بالاتر گفت اين داستان ِ اصلي خلقت ِ يك اثر ِ هنريست. هنرمند ابتدا شاهد ِ زيباييست. اين بينش، عشق بوجود مي آورد و به دنبال ِ آن اشتياق به تشريح ِ آنچه شاهدش بوده با همان درجه ي عشق در يك اثر هنري رشد مي كند. داستان ِ يوناني ِ خلقت ِ پسر ِ ونوس بنام كاپيد، چنين سلسله اي را با همين ترتيب ِ عاشقانه- عارفانه و زيبايي شناسانه دارد و در اين رابطه شكسپير در رومؤو و ژوليت مي نويسد: ? اين كاپيد بود كه همه ي ما را بنا نهاد.?

 

    تشبيه ِ عاشقانه-عارفانه اي كه در ابتداي اثر ِ يوسف و زليخاي جامي از داستان پيدايش ِ زيبايي شده،  با دنياي عاشقانه ي بسيار باشكوهي ادامه مي يابد و سزاوار ِ توجه بسيار است. ما در آنجا مي بينيم كه چگونه زليخا كه سمبل ِ زيبايي و رمز ِ خداي نهان است، تنهايي را ترك مي كند و در قلمرويِ ظاهر اقامت مي گزيند. ولي قلمرويِ ظاهر كجاست؟ در نوشتجات ِ عرفاني ِ پارسي چهار يا پنج تعبير از قلمروي ظاهر وجود دارد كه بطور خلاصه بدين شرحند:

 

    اولين تعبير مي گويد كه قلمروي ظاهر همان دنياي كثرت و پديده هاي موقت است كه در شعر ِ عرفاني به ”زلف ِ يار“ تشبيه شده است. زلف ِ يار با وجود كثرت و تعددش مي تواند سالك ِ را از هر سمتي به سوي آن يك محبوب هدايت كند.  به سوي كسي كه هر كدام از تارهاي زلفش او را نشان مي دهد.

 

    تعبير ِ دوم از قلمروي ظاهر، ظاهر شدگي ِ بازتاب ِ خداوند در آينه ي عدم آباد است. اين تعبير در گلشن ِ راز ِ شيح محمود شبستري چنين تشريح شده:

ترجمه ي شعر: عدم همچون آينه است و جهان انعكاسش و انسان همچون بازتاب ِ شخصي ِ در عالم ِ غيب است.

 

اصل ِ شعر: ??

 

    تعبير ِ سوم ادراك ِ افلاطوني است كه قلمرويِ ظاهر را چيزي نمي داند مگر سايه اي كه تابش ِ هستي ِ خدا ايجاد مي كند.

 

    تعبير ِ آخر و چهارم،  قلمرويِ ظاهر را نه حجاب مي داند و نه سايه، بلكه آنرا خود ِ خدا مي داند.  مولانا مي گويد:

ترجمه ي شعر: او گل است، او چمنزار است، او باغ است و بهار است. در تمام ِ باغ ِ عالم چيزي غير از او نيست.

 

اصل ِ شعر: ??

 

    شكسپير هم در جايي چنين مي گويد: ?آه، اي دلبر ِ من، در كجا در حال ِ گردشي؟?. عارف ِ پارسي پاسخ مي گويد كه اين دلبر، كه همان عشق ِ اوليه ي جهان است، تا ابد در كناره هاي هستي تنها گردش مي كند. فلسفه ي زيبايي ِ مشابه به اين تعبير در غزل ِ ماندگار ِ شكسپير است كه در آن نشان داده مي شود كه تشبيه ِ معنايي همان نسخه ي اصل است.

تو از چه جوهري، از كجا ساخته شدي،

كه ميليونها سايه خود را به تو مي آويزند؟

چگونه است كه هر چيزي تنها يك سايه دارد

و تو يك چيز، و تو يك ذات،

هر سايه اي را مي تواني قرض دهي؟!

اگر جمال ِ آدونيس و همچون او را وصف كرده اند

مجملي از جمال ِ تو گفته اند؛

و اگر چهره ي هلن مجموعه ي كامل ِ زيباييست

آن شبحي ناتمام از جمال ِ توست؛

بهار و فصل دروي محصول ِ سال،

سايه ي حسن ِ تو را نشان مي دهد و

سفره ي احسان ِ تو.

ما تو را در تمامي صورت هاي قدسي مي شناسيم

و در هرچه بديع و زيباست، نشاني از تو باز مي يابيم.

اما در وفاي به عهد و خوشدلي

نه تو به كس ماني و نه هيچكس به تو مانـَد.

 

    شايد بهترين راه براي تشريح گوناگوني و در عين حال پيوستگي ِ اين تعبيرهاي متفاوت از آمد و شد ِ هميشگي بين بين ِ قلمروهاي وحدت و كثرت يا قلمروهاي اصل و ظاهر را بتوان با يك ترسيم نشان داد. در عرفان، دايره ي آفرينش به دو نيم دايره تقسيم شده است. نيمدايره ي بالايي قلمرويِ معنويت را نشان مي دهد. در اين نيمه مي توان مفاهيمي كه به تقرب ِ الهي منجر مي شوند را يافت.  كلماتي مثل ِ خدا، بهشت، نور، جاودانگي (كه همان كمال ِ  زمان است)، زيبايي، آرامش و صلح، و رخساره ي محبوب يافت مي شوند. نيمه ي پاييني ِ دايره، قلمرويِ تكثر را نشان ميدهد. اين نيمه هم با نشانه ها، مفاهيم و تصاوير ِ گوناگون كه دون مايگي و پستي ِ طبعشان مشخص است پر شده اند. اينجا كلماتي مانند ِ دوزخ، جدايي، زمان، جنگ و زلف ِ يار به چشم مي خورد.

 

    قبل از جستجوي ابعاد ِ ديگر ِ بينش ِ شعري- زيبايي شناسي ِ عرفاني آنچه در بالا بحث شد را خلاصه مي كنيم.

• ابتدا ديديم كه تم ِ مركزي ِ شعر ِ عرفاني پارسي در واقع رابطه ي بين ِ گل و بلبل بود كه دو نشانه ي شعري اند تا حقايق  به صورت رمز به تمام هنرها نفوذ كنند. گل كنايه از مفاهيمي چون زيبايي، عشق، وحدت ِ الهي، شعر، موسيقي و محبوب گرايي است در حالي كه بلبل نشانه ي كثرت و چندگانگي است.
• خلق ِ اثر ِ هنري در ابعاد ِ كوچك مي تواند قصه ي آفرينش را در ابعاد بزرگ بيان كند. گل در نقش ِ وجود ِ مطلق در اين داستان بازي مي كند و بلبل  با ترانه خوانيش كه مملو از زير و بمي  و آهنگيني ِ (توناليته ي) صدا است، سرود ِ ستايش ِ زيبايي ِآن  وجود ِ مطلق  - گل -  را مي خواند.
• دائما زيبايي  - گل ِ محبوب -  در كار است تا هزاران هزار عاشق  - بلبل -  را به هست شدن بكشاند. او هر لحظه خود را به چشمان ِ عاشقان مي رساند و مي شنود كه آنها تسبيحش مي گويند. لحظه به لحظه در طرحي نو ظاهر مي شود و طرحي نو در مي اندازد و سرود ِ مناجات ِ ستايش آميز ِ جاودانه ي هزاران زبان  ِ تسبيح گو را گوش مي كند. اين همان ? يار? است، همان وجود ِ يگانه، و آن ديگري همان كثير است كه سطرهاي جامي بدان اشاره مي كند: در ميان ِ تمام رخسارهاي زيبا اين تو هستي كه خود را بروز داده اي. بنابراين در چشم ِ عاشق اين تو هستي كه خود را مي بيني. به نظر ِ معشوق تو در لباس ِ عاشق ظاهر مي شوي و با اين ظهور ِ تو بر خودت است كه از خودت حظ مي بري.

    در طرح ِ وحدت و كثرت، با خصوصيتهاي گوناگون ِ هر كدام از نيم دايره هايش، نه تنها ما با نظريه ي عمومي ِ زيبايي شناسي و شعري در عرفان ِ اسلامي آشنا مي شويم، بلكه اصول اوليه ي الهيات، اخلاق و تئوگرافي ِ اسلامي مي فهميم.  بنابراين ما براي مثال مي بينيم چگونه شيطان كه به عالم ِ كثرت و چند تا شدگي و ”جهنم“ و تمام ”جنگ“ها ربط دارد. ”جهنم“ يعني غصه، ناداني و فراق. اينها كيفيتهايي است كه وابسته به عالم كثرت هستند. بنابراين آنچه ”بد“ خوانده مي شود نهايتا دردسته ي كثرت و چند تا شدگي قرار مي گيرد. براي مثال ? زشتي?، ? بي عدالتي? و ? نوميدي?  ناشي از كثرت و هويت ِ مستقل  دادن به هر چيز ِ جدا است.

 

    از طرف ِ ديگر ”واحد“، كه همان ذات ِ خداست، تمام صفتهاي پايين ِ دايره را با صفتهاي جامعش احاطه و مجذوب كرده است. آرامترين خصيصه و ظهور ِ ? واحد? در اشياء، ?عشق? است. عارفان عشق را شفاي همه ي بيماريها و كيمياي وجود مي شناسند. عشق مي تواند فقر را به ثروت تبديل كند، بي نوا را غني كند، جنگ را به صلح تبديل كند، جهل را به دانايي برگرداند وجهنم را بهشت كند.

 

    نهايتا بايد اشاره كرد كه شعر، الهامي كه سلام ِ عالم ِ بالاي عشق و يگانگي در آنست، انگيزه و سببي براي وحدت بخشي بين زلف ِ پريشان ِ عالم است. ارزش ِ درماني ِ شعر و انگيزه ي ماوراء ِ طبيعي واهميت ِ زيبايي شناسي ِ آن در عرفان از كيفيت ِ معنوي اش بر مي خيزد.

 

 

 پايان

 

توجه: هرگونه چاپ و تكثير از اين ترجمه بايد با هماهنگي مترجم صورت گيرد.