2

Publi Vergili Maronis

Liber I

Liber II

Liber IV

3

Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram

vertere, Maecenas, ulmisque adiungere vitis

conveniat, quae cura boum, qui cultus habendo

sit pecori, apibus quanta experientia parcis,

illinc canere incipiam. Vos, o clarissima mundi 5

lumina, labentem caelo quae ducitis annum,

Liber et alma Ceres, vestro si munere tellus

Chaoniam pingui glandem mutavit arista,

poculaque inventis Acheloia miscuit uvis;

et vos, agrestum praesentia numina, Fauni, 10

ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae:

Munera vestra cano. Tuque o, cui prima frementem

fudit equum magno tellus percussa tridenti,

Neptune; et cultor nemorum, cui pinguia Ceae

ter centum nivei tondent dumeta iuvenci; 15

ipse nemus linquens patrium saltusque Lycaei,

Pan, ovium custos, tua si tibi Maenala carae,

adsis, o Tegeaee, favens, oleaeque Minerva

inventrix, uncique puer monstrator aratri,

et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum, 20

dique deaeque omnes, studium quibus arva tueri,

quique novas alitis non ullo semine fruges,

quique satis largum caelo demittitis imbrem;

tuque adeo, quem mox quae sint habitura deorum

concilia, incertum est, urbisne invisere, Caesar, 25

terrarumque velis curam et te maximus orbis

auctorem frugum tempestatumque potentem

accipiat, cingens materna tempora myrto,

an deus inmensi venias maris ac tua nautae

numina sola colant, tibi serviat ultima Thule 30

teque sibi generum Tethys emat omnibus undis,

anne novum tardis sidus te mensibus addas,

qua locus Erigonen inter Chelasque sequentis

panditur---ipse tibi iam bracchia contrahit ardens

Scorpius et caeli iusta plus parte reliquit--- 35

quidquid eris,---nam te nec sperant Tartara regem

nec tibi regnandi veniat tam dira cupido,

quamvis Elysios miretur Graecia campos

nec repetita sequi curet Proserpina matrem---

da facilem cursum atque audacibus adnue coeptis 40

ignarosque viae mecum miseratus agrestis

ingredere et votis iam nunc adsuesce vocari.

Vere novo, gelidus canis cum montibus humor

liquitur et Zephyro putris se glaeba resolvit,

4

depresso incipiat iam tum mihi taurus aratro 45

ingemere et sulco attritus splendescere vomer.

Illa seges demum votis respondet avari

agricolae, bis quae solem, bis frigora sensit;

illius inmensae ruperunt horrea messes.

At prius ignotum ferro quam scindimus aequor, 50

ventos et varium caeli praediscere morem

cura sit ac patrios cultusque habitusque locorum

et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset.

Hic segetes, illic veniunt felicius uvae,

arborei fetus alibi, atque iniussa virescunt 55

gramina. Nonne vides, croceos ut Tmolus odores,

India mittit ebur, molles sua tura Sabaei,

at Chalybes nudi ferrum, virosaque Pontus

castorea, Eliadum palmas Epiros equarum.

Continuo has leges aeternaque foedera certis 60

inposuit natura locis, quo tempore primum

Deucalion vacuum lapides iactavit in orbem,

unde homines nati, durum genus. Ergo age, terrae

pingue solum primis extemplo a mensibus anni

fortes invertant tauri glaebasque iacentis 65

pulverulenta coquat maturis solibus aestas;

at si non fuerit tellus fecunda, sub ipsum

Arcturum tenui sat erit suspendere sulco:

illic, officiant laetis ne frugibus herbae,

hic, sterilem exiguus ne deserat humor harenam. 70

Alternis idem tonsas cessare novales

et segnem patiere situ durescere campum;

aut ibi flava seres mutato sidere farra,

unde prius laetum siliqua quassante legumen

aut tenuis fetus viciae tristisque lupini 75

sustuleris fragilis calamos silvamque sonantem.

Urit enim lini campum seges, urit avenae,

urunt Lethaeo perfusa papavera somno:

sed tamen alternis facilis labor, arida tantum

ne saturare fimo pingui pudeat sola neve 80

effetos cinerem inmundum iactare per agros.

Sic quoque mutatis requiescunt fetibus arva;

nec nulla interea est inaratae gratia terrae.

Saepe etiam sterilis incendere profuit agros

atque levem stipulam crepitantibus urere flammis: 85

sive inde occultas viris et pabula terrae

ping}i` concipiunt, sive illis omne per ignem

excoquitur vitium atque exsudat inutilis humor,

5

seu pluris calor ille vias et caeca relaxat

spiramenta, novas veniat qua sucus in herbas, 90

seu durat magis et venas adstringit hiantis,

ne tenues pluviae rapidive potentia solis

acrior aut Boreae penetrabile frigus adurat.

Multum adeo, rastris glaebas qui frangit inertis

vimineasque trahit cratis, iuvat arva, neque illum 95

et qui, proscisso quae suscitat aequore terga,

rursus in obliquum verso perrumpit aratro,

exercetque frequens tellurem atque imperat arvis.

Humida solstitia atque hiemes orate serenas,

agricolae; hiberno laetissima pulvere farra, 100

laetus ager: nullo tantum se Mysia cultu

iactat et ipsa suas mirantur Gargara messis.

Quid dicam, iacto qui semine comminus arva

insequitur cumulosque ruit male pinguis harenae

deinde satis fluvium inducit rivosque sequentis 105

et, cum exustus ager morientibus aestuat herbis,

ecce supercilio clivosi tramitis undam

elicit. illa cadens raucum per levia murmur

saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva.

Quid qui, ne gravidis procumbat culmus aristis, 110

luxuriem segetum tenera depascit in herba,

cum primum sulcos aequant sata. quique paludis

collectum humorem bibula diducit harena.

Praesertim incertis si mensibus amnis abundans

exit et obducto late tenet omnia limo, 115

unde cavae tepido sudant humore lacunae.

Nec tamen, haec cum sint hominumque boumque labores

versando terram experti, nihil inprobus anser

Strymoniaeque grues et amaris intiba fibris

officiunt aut umbra nocet. Pater ipse colendi 120

haud facilem esse viam voluit, primusque per artem

movit agros curis acuens mortalia corda

nec torpere gravi passus sua regna veterno.

Ante Iovem nulli subigebant arva coloni;

ne signare quidem aut partiri limite campum 125

fas erat: in medium quaerebant ipsaque tellus

omnia liberius nullo poscente ferebat.

Ille malum virus serpentibus addidit atris

praedarique lupos iussit pontumque moveri,

mellaque decussit foliis ignemque removit 130

et passim rivis currentia vina repressit,

ut varias usus meditando extunderet artis

6

paulatim et sulcis frumenti quaereret herbam.

[Ut silicis venis abstrusum excuderet ignem.]

Tunc alnos primum fluvii sensere cavatas; 135

navita tum stellis numeros et nomina fecit,

Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton;

tum laqueis captare feras et fallere visco

inventum et magnos canibus circumdare saltus;

atque alius latum funda ianu verberat amnem 140

alta petens, pelagoque alius trahit humida lina;

tum ferri rigor atque argutae lamina serrae,---

nam primi cuneis scindebant fissile lignum

tum variae venere artes. Labor omnia vicit

inprobus et duris urguens in rebus egestas. 145

Prima Ceres ferro mortalis vertere terram

instituit, cum iam glandes atque arbuta sacrae

deficerent silvae et victum Dodona negaret.

Mox et frumentis labor additus, ut mala culmos

esset robigo segnisque horreret in arvis 150

carduus; intereunt segetes, subit aspera silva,

lappaeque tribolique, interque nitentia culta

infelix lolium et steriles dominantur avenae.

Quod nisi et adsiduis herbam insectabere rastris,

et sonitu terrebis aves, et ruris opaci 155

falce premes umbram votisque vocaveris imbrem,

heu magnum alterius frustra spectabis acervum,

concussaque famem in silvis solabere quercu.

Dicendum et, quae sint duris agrestibus arma,

quis sine nec potuere seri nec surgere messes: 160

vomis et inflexi primum grave robur aratri

tardaque Eleusinae matris volventia plaustra

tribulaque traheaeque et iniquo pondere rastri;

virgea praeterea Celei vilisque supellex,

arbuteae crates et mystica vannus Iacchi. 165

Omnia quae multo ante memor provisa repones,

si te digna manet divini gloria ruris.

Continuo in silvis magna vi flexa domatur

in burim et curvi formam accipit ulmus aratri.

Huic a stirpe pedes temo protentus in octo, 170

binae aures, duplici aptantur dentalia dorso

stivaque, quae currus a tergo torqueat imos,

caeditur et tilia ante iugo levis altaque fagus,

et suspensa focis explorat robora fumus.

Possum multa tibi veterum praecepta referre, 175

ni refugis tenuisque piget cognoscere curas.

7

Area cum primis ingenti aequanda cylindro

et vertenda manu et creta solidanda tenaci,

ne subeant herbae neu pulvere victa fatiscat,

tum variae inludant pestes: saepe exiguus mus 180

sub terris posuitque domos atque horrea fecit,

aut oculis capti fodere cubilia talpae,

inventusque cavis bufo et quae plurima terrae

monstra ferunt, populatque ingentem farris acervum

curculio atque inopi metuens formica senectae. 185

Contemplator item, cum se nux plurima silvis

induet in florem et ramos curvabit olentis.

Si superant fetus, pariter frumenta sequentur

magnaque cum magno veniet tritura calore;

at si luxuria foliorum exuberat umbra, 190

nequiquam pinguis palea teret area culmos.

Semina vidi equidem multos medicare serentis

et nitro prius et nigra perfundere amurga,

grandior ut fetus siliquis fallacibus esset,

et, quamvis igni exiguo, properata maderent. 195

Vidi lecta diu et multo spectata labore

degenerare tamen, ni vis humana quot annis

maxima quaeque manu legeret. Sic omnia fatis

in peius ruere ac retro sublapsa referri,

non aliter, quam qui adverso vix flumine lembum 200

remigiis subigit, si bracchia forte remisit,

atque illum in praeceps prono rapit alveus amni.

Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis

Haedorumque dies servandi et lucidus Anguis,

quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis 205

pontus et ostriferi fauces temptantur Abydi.

Libra die somnique pares ubi fecerit horas

et medium luci atque umbris iam dividit orbem,

exercete, viri, tauros, serite hordea campis

usque sub extremum brumae intractabilis imbrem; 210

nec non et lini segetem et Cereale papaver

tempus humo tegere et iamdudum incumbere aratris,

dum sicca tellure licet, dum nubila pendent.

Vere fabis satio; tum te quoque, Medica, putres

accipiunt sulci et milio venit annua cura, 215

candidus auratis aperit cum cornibus annum

Taurus et averso cedens Canis occidit astro.

At si triticeam in messem robustaque farra

exercebis humum solisque instabis aristis,

ante tibi Eoae Atlantides abscondantur 220

8

Gnosiaque ardentis decedat stella Coronae,

debita quam sulcis committas semina quamque

invitae properes anni spem credere terrae.

Multi ante occasum Maiae coepere; sed illos

exspectata seges vanis elusit avenis. 225

Si vero viciamque seres vilemque phaselum

nec Pelusiacae curam aspernabere lentis,

haud obscura cadens mittet tibi signa Bootes:

incipe et ad medias sementeru extende pruinas.

Idcirco certis dimensum partibus orbem 230

per duodena regit mundi Sol aureus astra.

Quinque tenent caelum zonae; quarum una corusco

semper sole rubens et torrida semper ab igni;

quam circum extremae dextra laevaque trahuntur

caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris; 235

has inter mediamque duae mortalibus aegris

munere concessae divom, et via secta per ambas,

obliquus qua se signorum verteret ordo.

Mundus, ut ad Scythiam Rhipaeasque arduus arces

consurgit, premitur Libyae devexus in austros. 240

Hic vertex nobis semper sublimis; at illum

sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi.

Maxumus hic flexu sinuoso elabitur Anguis

circum perque duas in morem fluminis Arctos,

Arctos Oceani metuentis aequore tingui. 245

Illic, ut perhibent, aut intempesta silet nox,

semper et obtenta densentur nocte tenebrae,

aut redit a nobis Aurora diemque reducit;

nosque ubi primus equis Oriens adflavit anhelis,

illic, sera rubens accendit lumina Vesper. 250

Hinc tempestates dubio praediscere caelo

possumus, hinc messisque diem tempusque serendi,

et quando infidum remis inpellere marmor

conveniat, quando armatas deducere classis,

aut tempestivam silvis evertere pinum. 255

Nec frustra signorum obitus speculamur et ortus,

temporibusque parem diversis quattuor annum.

Frigidus agricolam si quando continet imber,

multa, forent quae mox caelo properanda sereno,

maturare datur: durum procudit arator 260

vomeris obtunsi dentem, cavat arbore lintres,

aut pecori signum aut numeros inpressit acervis.

Exacuunt alii vallos furcasque bicornis

atque Amerina parant lentae retinacula viti.

9

Nunc facilis rubea texatur fiscina virga, 265

nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo.

Quippe etiam festis quaedam exercere diebus

fas et iura sinunt; rivos deducere nulla

religio vetuit, segeti praetendere saepem,

insidias avibus moliri, incendere vepres, 270

balantumque gregem fluvio mersare salubri.

Saepe oleo tardi costas agitator aselli

vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertens

incusum aut atrae massam picis urbe reportat.

Ipsa dies alios alio dedit ordine Luna 275

felicis operum. Quintam fuge: pallidus Orcus

Eumenidesque satae; tum partu Terra nefando

Coeumque Iapetumque creat saevumque Typhoea

et coniuratos caelum rescindere fratres.

Ter sunt conati inponere Pelio Ossam 280

scilicet, atque Ossae frondosum involvere Olympum;

ter pater exstructos disiecit fulmine montis.

Septima post decimam felix et ponere vitem

Multa adeo gelida melius se nocte dedere,

aut cum sole novo terras inrorat Eous.

Nocte leves melius stipulae, nocte arida prata

tondentur, noctes lentus non deficit humor.

Et quidam seros hiberni ad luminis ignis 290

pervigilat ferroque faces inspicat acuto;

interea longum cantu solata laborem

arguto coniunx percurrit pectine telas,

aut dulcis musti Volcano decoquit humorem

et foliis undam trepidi despumat aeni. 295

At rubicunda Ceres medio succiditur aestu

et medio tostas aestu terit area fruges.

Nudus ara, sere nudus; hiems ignava colono.

Frigoribus parto agricolae plerumque fruuntur

mutuaque inter se laeti convivia curant. 300

Invitat genialis hiems curasque resolvit,

ceu pressae cum iam portum tetigere carinae,

puppibus et laeti nautae inposuere coronas.

Sed tamen et quernas glandes tum stringere tempus

et lauri bacas oleamque cruentaque myrta, 305

tum gruibus pedicas et retia ponere cervis

auritosque sequi lepores, tum figere dammas,

stuppea torquentem Balearis verbera fundae,

cum nix alta iacet, glaciem cum flumina trudunt.

Quid tempestates autumni et sidera dicam, 310

10

atque, ubi iam breviorque dies et mollior aestas,

quae vigilanda viris. vel cum ruit imbriferum ver,

spicea iam campis cum messis inhorruit et cum

frumenta in viridi stipula lactentia turgent.

Saepe ego, cum flavis messorem induceret arvis 315

agricola et fragili iam stringeret hordea culmo,

omnia ventorum concurrere proelia vidi,

quae gravidam late segetem ab radicibus imis

sublimem expulsam eruerent; ita turbine nigro

ferret hiems culmumque levem stipulasque volantis. 320

Saepe etiam inmensum caelo venit agmen aquarum

et foedam glomerant tempestatem imbribus atris

collectae ex alto nubes; ruit arduus aether

et pluvia ingenti sata laeta boumque labores

diluit; inplentur fossae et cava flumina crescunt 325

cum sonitu fervetque fretis spirantibus aequor.

Ipse pater media nimborum in nocte corusca

fulmina molitur dextra; quo maxuma motu

terra tremit; fugere ferae et mortalia corda

per gentis humilis stravit pavor; ille flagranti 330

aut Athon aut Rhodopen aut alta Ceraunia telo

deicit; ingeminant austri et densissimus imber;

nunc nemora ingenti vento, nunc litora plangunt.

Hoc metuens caeli menses et sidera serva,

frigida Saturni sese quo stella receptet, 335

quos ignis caelo Cyllenius erret in orbis.

In primis venerare deos atque annua magnae

sacra refer Cereri laetis operatus in herbis

extremae sub casum hiemis, iam vere sereno.

Tum pingues agni et tum mollissima vina, 340

tum somni dulces densaeque in montibus umbrae.

Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret;

cui tu lacte favos et miti dilue Baccho,

terque novas circum felix eat hostia fruges,

omnis quam chorus et socii comitentur ovantes, 345

et Cererem clamore vocent in tecta; neque ante

falcem maturis quisquam supponat aristis,

quam Cereri torta redimitus tempora quercu

det motus incompositos et carmina dicat.

Atque haec ut certis possemus discere signis, 350

aestusque pluviasque et agentis frigora ventos,

ipse Pater statuit, quid menstrua Luna moneret,

quo signo caderent austri, quid saepe videntes

agricolae propius stabulis armenta tenerent.

11

Continuo ventis surgentibus aut freta ponti 355

incipiunt agitata tumescere et aridus altis

montibus audiri fragor aut resonantia longe

litora misceri et nemorum increbrescere murmur.

Iam sibi tum a curvis male temperat unda carinis,

cum medio celeres revolant ex aequore mergi 360

clamoremque ferunt ad litora, cumque marinae

in sicco ludunt fulicae notasque paludis

deserit atque altam supra volat ardea nubem.

Saepe etiam stellas vento inpendente videbis

praecipitis caelo labi noctisque per umbram 365

flammarum longos a tergo albescere tractus;

saepe levem paleam et frondes volitare caducas

aut summa nantis in aqua colludere plumas.

At Boreae de parte trucis cum fulminat et cum

Eurique Zephyrique tonat domus: omnia plenis 370

rura natant fossis atque omnis navita ponto

humida vela legit. Numquam inprudentibus imber

obfuit: aut illum surgentem vallibus imis

aeriae fugere grues, aut bucula caelum

suspiciens patulis captavit naribus auras, 375

aut arguta lacus circumvolitavit hirundo

et veterem in limo ranae cecinere querellam.

Saepius et tectis penetralibus extulit ova

angustum formica terens iter et bibit ingens

arcus et e pastu decedens agmine magno 380

corvorum increpuit densis exercitus alis.

Iam variae pelagi volucres et quae Asia circum

dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri,

certatim largos umeris infundere rores:

nunc caput obiectare fretis, nunc currere in undas 385

et studio incassum videas gestire lavandi.

Tum cornix plena pluviam vocat inproba voce

et sola in sicca secum spatiatur harena.

Ne nocturna quidem carpentes pensa puellae

nescivere hiemem, testa cum ardente viderent 390

scintillare oleum et putris concrescere fungos.

Nec minus ex imbri soles et aperta serena

prospicere et certis poteris cognoscere signis:

nam neque tum stellis acies obtunsa videtur,

nec fratris radiis obnoxia surgere Luna, 395

tenuia nec lanae per caelum vellera ferri;

non tepidum ad solem pinnas in litore pandunt

dilectae Thetidi alcyones, non ore solutos

12

inmundi meminere sues iactare maniplos.

At nebulae magis ima petunt campoque recumbunt, 400

solis et occasum servans de culmine summo

nequiquam seros exercet noctua cantus.

Adparet liquido sublimis in aere Nisus

et pro purpureo poenas dat Scylla capillo:

quacumque illa levem fugiens secat aethera pinnis, 405

ecce inimicus, atrox, magno stridore per auras

insequitur Nisus; qua se fert Nisus ad auras,

illa levem fugiens raptim secat aethera pinnis

Tum liquidas corvi presso ter gutture voces

aut quater ingeminant, et saepe cubilibus altis 410

nescio qua praeter solitum dulcedine laeti

inter se in foliis strepitant; iuvat imbribus actis

progeniem parvam dulcisque revisere nidos;

haud equidem credo, quia sit divinitus illis

ingenium aut rerum fato prudentia maior; 415

verum ubi tempestas et caeli mobilis humor

mutavere vias et Iuppiter uvidus austris

denset, erant quae rara modo, et, quae densa, relaxat,

vertuntur species animorum et pectora motus

nunc alios, alios, dum nubila ventus agebat, 420

concipiunt: hinc ille avium concentus in agris

et laetae pecudes et ovantes gutture corvi.

Si vero solem ad rapidum lunasque sequentis

ordine respicies, numquam te crastina fallet

hora neque insidiis noctis capiere serenae. 425

Luna, revertentis cum primum colligit ignis,

si nigrum obscuro conprenderit aera cornu,

maxumus agricolis pelagoque parabitur imber;

at si virgineum suffuderit ore ruborem,

ventus erit; vento semper rubet aurea Phoebe. 430

Sin ortu quarto, namque is certissimus auctor,

pura neque obtunsis per caelum cornibus ibit,

totus et ille dies et qui nascentur ab illo

exactum ad mensem pluvia ventisque carebunt,

votaque servati solvent in litore nautae 435

Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae.

Sol quoque et exoriens et cum se condet in unda

signa dabit; solem certissima signa sequuntur,

et quae mane refert et quae surgentibus astris.

Ille ubi nascentem maculis variaverit ortum 440

conditus in nubem medioque refugerit orbe,

suspecti tibi sint imbres; namque urguet ab alto

13

arboribusque satisque Notus pecorique sinister.

Aut ubi sub lucem densa inter nubila sese

diversi rumpent radii aut ubi pallida surget 445

Tithoni croceum linquens Aurora cubile,

heu male tum mitis defendet pampinus uvas:

tam multa in tectis crepitans salit horrida grando.

Hoc etiam, emenso cum iam decedit Olympo,

profuerit meminisse magis; nam saepe videmus 450

ipsius in voltu varios errare colores:

caeruleus pluviam denuntiat, igneus Euros;

sin maculae incipient rutilo inmiscerier igni,

omnia tum pariter vento nimbisque videbis

fervere. Non illa quisquam me nocte per altum 455

ire, neque ab terra moneat convellere funem.

At si, cum referetque diem condetque relatum,

lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbis

et claro silvas cernes Aquilone moveri.

Denique quid vesper serus vehat, unde serenas 460

ventus agat nubes, quid cogitet humidus Auster,

sol tibi signa dabit. Solem quis dicere falsum

audeat. Ille etiam caecos instare tumultus

saepe monet fraudemqne et operta tumescere bella.

Ille etiam exstincto miseratus Caesare Romam, 465

cum caput obscura nitidum ferrugine texit

inpiaque aeternam timuerunt saecula noctem.

Tempore quamquam illo tellus quoque et aequora ponti

obscenaeque canes inportunaeque volucres

signa dabant. Quotiens Cyclopum effervere in agros 470

vidimus undantem ruptis fornacibus Aetnam

flammarumque globos liquefactaque volvere saxa!

Armorum sonitum toto Germania caelo

audiit, insolitis tremuerunt motibus Alpes.

Vox quoque per lucos volgo exaudita silentis 475

ingens et simulacra modis pallentia miris

visa sub obscurum noctis, pecudesque locutae,

infandum! sistunt amnes terraeque dehiscunt

et maestum inlacrimat templis ebur aeraque sudant.

Proluit insano contorquens vertice silvas 480

fluviorum rex Eridanus camposque per omnis

cum stabulis armenta tulit. Nec temp/rl eodem

tristibus aut extis fibrae adparere minaces

aut puteis manare cruor cessavit et altae

per noctem resonare lupis ululantibus urbes. 485

Non alias caelo ceciderunt plura sereno

14

fulgura nec diri totiens arsere cometae.

ergo inter sese paribus concurrere telis

Romanas acies iterum videre Philippi;

nec fuit indignum superis, bis sanguine nostro 490

Emathiam et laetos Haemi pinguescere campos.

Scilicet et tempus veniet, cum finibus illis

agricola incurvo terram molitus aratro

exesa inveniet scabra robigine pila

aut gravibus rastris galeas pulsabit inanis 495

grandiaque effosis mirabitur ossa sepulchris.

Di patrii, Indigetes, et romule Vestaque mater,

quae Tuscum Tiberim et Romana Palatia servas,

hunc saltem everso iuventem succurrere saeclo

ne prohibete! Satis iam pridem sanguine nostro 500

Laomedonteae luimus periuria Troiae;

iam pridem nobis caeli te regia, Caesar,

invidet atque hominum queritur curare triumphos;

quippe ubi fas versum atque nefas: tot bella per orbem,

tam multae scelerum facies; non ullus aratro 505

dignus honos, squalent abductis arva colonis

et curvae rigidum falces conflantur in ensem.

Hinc movet Euphrates, illinc Germania bellum;

vicinae ruptis inter se legibus urbes

arma ferunt; saevit toto Mars inpius orbe; 510

ut cum carceribus sese effudere quadrigae,

addunt in spatia et frustra retinacula tendens

fertur equis auriga neque audit currus habenas.

Hactenus arvorum cultus et sidera caeli,

nunc te, Bacche, canam, nec non silvestria tecum

virgulta et prolem tarde crescentis olivae.

Huc, pater o Lenaee---tuis hic omnia plena

muneribus, tibi pampineo gravidus autumno 5

floret ager, spumat plenis vindemia labris---

huc, pater o Lenaee, veni nudataque musto

tingue novo mecum direptis crura cothurnis.

Principio arboribus varia est natura creandis.

namque aliae nullis hominum cogentibus ipsae 10

sponte sua veniunt camposque et flumina late

curva tenent, ut molle siler lentaeque genestae,

populus et glauca canentia fronde salicta;

pars autem posito surgunt de semine, ut altae

castaneae nemorumque Iovi quae maxuma frondet 15

15

aesculus atque habitae Grais oracula quercus.

Pullulat ab radice aliis densissima silva,

ut cerasis ulmisque; etiam Parnasia laurus

parva sub ingenti matris se subicit umbra.

Hos natura modos primum dedit, his genus omne 20

silvarum fruticumque viret nemorumque sacrorum.

Sunt aliae, quas ipse via sibi repperit usus.

Hic plantas tenero abscindens de corpore matrum

deposuit sulcis, hic stirpes obruit arvo

quadrifidasque sudes et acuto robore vallos; 25

silvarumque aliae pressos propaginis arcus

exspectant et viva sua plantaria terra;

nil radicis egent aliae summumque putator

haud dubitat terrae referens mandare cacumen.

Quin et caudicibus sectis---mirabile dictu--- 30

truditur e sicco radix oleagina ligno.

Et saepe alterius ramos inpune videmus

vertere in alterius mutatamque insita mala

ferre pirum et prunis lapidosa rubescere corna.

Quare agite o proprios generatim discite cultus, 35

agricolae, fructusque feros mollite colendo,

neu segnes iaceant terrae. Iuvat Ismara Baccho

conserere atque olea magnum vestire Taburnum.

Tuque ades inceptumque una decurre laborem,

O decus, o famae merito pars maxuma nostrae, 40

Maecenas, pelagoque volans da vela patenti;

non ego cuncta meis amplecti versibus opto,

non, mihi si linguae centum sint oraque centum,

ferrea vox; ades et primi lege litoris oram.

In manibus terrae; non hic te carmine ficto 45

atque per ambages et longa exorsa tenebo.

Sponte sua quae se tollunt in luminis oras,

infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt;

quippe solo natura subest. Tamen haec quoque, si quis

inserat aut scrobibUsmandet mutata subactis, 50

exuerint silvestrem animum cultuque frequenti

in quascumque voles artis haud tarda sequentur.

Nec non et sterilis, quae stirpibus exit ab imis,

hoc faciat, vacuos si sit digesta per agros;

nunc altae frondes et rami matris opacant 55

crescentique adimunt fetus uruntque ferentem.

Iam quae seminibus iactis se sustulit arbos

tarda venit seris factura nepotibus umbram,

pomaque degenerant sucos oblita priores

16

et turpis avibus praedam fert uva racemos. 60

Scilicet omnibus est labor inpendendus et omnes

cogendae in sulcum ac multa mercede domandae.

Sed truncisoleae melius, propagine vites

respondent, solido Paphiae de robore myrtus;

plantis et durae coryli nascuntur et ingens 65

fraxinus Herculeaeque arbos umbrosa coronae

Chaoniique patris glandes, etiam ardua palma

nascitur et casus abies visura marinos.

Inseritur vero et fetu nucis arbutus horrida,

et steriles platani malos gessere valentis; 70

castaneae fagus, ornusque incanuit albo

flore piri glandemque sues fregere sub ulmis.

Nec modus inserere atque oculos inponere simplex.

Nam qua se medio trudunt de cortice gemmae

et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso 75

fit nodo sinus: huc aliena ex arbore germen

includunt udoque docent inolescere libro.

Aut rursum enodes trunci resecantur et alte

finditur in solidum cuneis via, deinde feraces

plantae inmittuntur: nec longum tempus, et ingens 80

iit ad caelum ramis felicibus arbos

miraturque novas frondes et non sua poma.

Praeterea genus haud unum nec fortibus ulmis

nec salici lotoque neque Idaeis cyparissis,

nec pingues unam in faciem nascuntur olivae, 85

orchades et radii et amara pausia baca

pomaque et Alcinoi silvae, nec surculus idem

Crustumiis Syriisque piris gravibusque volemis.

Non eadem arboribus pendet vindemia nostris,

quam Methymnaeo carpit de palmite Lesbos; 90

sunt Thasiae vites, sunt et Mareotides albae,

pinguibus hae terris habiles, levioribus illae,

et passo Psithia utilior tenuisque Lageos

temptatura pedes olim vincturaque linguam,

purpureae preciaeque, et quo te carmine dicam, 95

Rhaetica? Nec cellis ideo contende Falernis.

Sunt et Aminaeae vites, firmissima vina,

Tmolius adsurgit quibus et rex ipse Phanaeus;

Argitisque minor, cui non certaverit ulla

aut tantum fluere aut totidem durare per annos. 100

Non ego te, Dis et mensis accepta secundis,

transierim, Rhodia, et tumidis, Bumaste, racemis.

Sed neque quam multae species nec nomina quae sint,

17

est numerus; neque enim numero conprendere refert;

quem qui scire velit, Libyci velit aequoris idem 105

discere quam multae Zephyro turbentur harenae,

aut ubi navigiis violentior incidit Eurus,

nosse, quot Ionii veniant ad litora fluctus.

Nec vero terrae ferre omnes omnia possunt.

fluminibus salices crassisque paludibus alni 110

nascuntur, steriles saxosis montibus orni;

litora myrtetis laetissima; denique apertos

Bacchus amat collis, aquilonem et frigora taxi.

Aspice et extremis domitum cultoribus orbem

Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos: 115

divisae arboribus patriae. Sola India nigrum

fert ebenum, solis est turea virga Sabneis.

Quid tibi odorato referam sudantia ligno

balsamaque et bacas semper frondentis acanthi?

Quid nemora Aethiopum molli canentia lana, 120

velleraque ut foliis depectant tenuia Seres;

aut quos Oceano propior gerit India lucos,

extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum

arboris haud ullae iactu potuere sagittae?

Et gens illa quidem sumptis non tarda pharetris. 125

Media fert tristis sucos tardumque saporem

felicis mali, quo non praesentius ullum,

pocula si quando saevae infecere novercae,

miscueruntque herbas et non innoxia verba,

auxilium venit ac membris agit atra venena. 130

Ipsa iugens arbos faciemque simillima lauro;

et, si non alium late iactaret odorem,

laurus erat; folia haud ullis labentia ventis;

flos ad prima tenax; animas et olentia Medi

ora fovent illo et senibus medicantur anhelis. 135

sed neque Medorum, silvae ditissima, terra,

nec pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus

laudibus Italiae certent, non Bactra neque Indi

totaque turiferis Panchaia pinguis harenis.

Haec loca non tauri spirantes naribus ignem 140

invertere satis inmanis dentibus hydri

nec galeis densisque virum seges horruit hastis;

sed gravidae fruges et Bacchi Massicus humor

inplevere; tenent oleae armentaque laeta.

Hinc bellator equus campo sese arduus infert; 145

hinc albi, Clitumne, greges et maxuma taurus

victima, saepe tuo perfusi flumine sacro,

18

Romanos ad templa deum duxere triumphos.

Hic ver adsiduum atque alienis mensibus aestas

bis gravidae pecudes, bis pomis utilis arbos. 150

At rabidae tigres absunt et saeva leonum

semina nec miseros fallunt aconita legentis

nec rapit inmensos orbis per humum neque tanto

squameus in spiram tractu se colligit anguis.

Adde tot egregias urbes operumque laborem, 155

tot congesta manu praeruptis oppida saxis

fluminaque antiquos subterlabentia muros.

An mare, quod supra, memorem, quodque adluit infra

anne lacus tantos? Te, Lari maxume, teque,

fluctibus et fremitu adsurgens Benace marino 160

an memorem portus Lucrinoque addita claustra

atque indignatum magnis stridoribus aequor

Iulia qua ponto longe sonat unda refuso

Tyrrhenusque fretis inmittitur aestus Avernis?

Haec eadem argenti rivos aerisque metalla 165

ostendit venis atque auro plurima fluxit.

Haec genus acre virum, Marsos pubemque Sabellam

adsuetumque malo Ligurem Volscosque verutos

extulit, haec Decios, Marios, magnosque Camillos,

Scipiadas duros bello et te, maxume Caesar, 170

qui nunc extremis Asiae iam victor in oris

inbellem avertis Romanis arcibus Indum.

Salve, magna parens frugum, Saturnia tellus,

magna virum; tibi res antiquae laudis et artis

ingredior, sanctos ausus recludere fontis, 175

Ascraeumque cano Romana per oppida carmen.

Nunc locus arvorum ingeniis: quae robora cuique,

quis color et quae sit rebus natura ferendis.

Difficiles primum terrae collesque maligni,

tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis, 180

Palladia gaudent silva vivacis olivae.

Indicio est tractu surgens oleaster eodem

plurimus et strati bacis silvestribus agri.

At quae pinguis humus dulcique uligine laeta,

quique frequens herbis et fertilis ubere campus--- 185

qualem saepe cava montis convalle solemus

despicere; huc summis liquuntur rupibus amnes

felicemque trahunt limum---quique editus austro

et filicem curvis invisam pascit aratris:

hic tibi praevalidas olim multoque fluentis 190

sufficiet Baccho vitis, hic fertilis uvae,

19

hic laticis, qualem pateris libamus et auro,

inflavit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras,

lancibus et pandis fumantia reddimus exta.

Sin armenta magis studium vitulosque tueri 195

aut ovium fetum aut urentis culta capellas,

saltus et saturi petito longinqua Tarenti

et qualem infelix amisit Mantua campum,

pascentem niveos herboso flumine cycnos;

non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt; 200

et, quantum longis carpent armenta diebus,

exigua tantum gelidus ros nocte reponet.

Nigra fere et presso pinguis sub vomere terra

et cui putre solum,---namque hoc imitamur arando---

optuma frumentis; non ullo ex aequore cernes 205

plura domum tardis decedere plaustra iuvencis;

aut unde iratus silvam devexit arator

et nemora evertit multos ignava per annos

antiquasque domos avium cum stirpibus imis

eruit; illae altum nidis petiere relictis, 210

at rudis enituit inpulso vomere campus.

Nam ieiuna quidem clivosi glarea ruris

vix humilis apibus casias roremque ministrat;

et tophus scaber et nigris exesa chelydris

creta negant alios aeque serpentibus agros 215

dulcem ferre cibum et curvas praebere latebras.

Quae tenuem exhalat nebulam fumosque volucris

et bibit humorem et, cum volt, ex se ipsa remittit

quaeque suo semper viridi se gramine vestit

n{ec scabie et salsa laedit robigine ferrum: 220

illa tibi laetis intexet vitibus ulmos,

illa ferax oleo est, illam experiere colendo

et facilem pecori et patientem vomeris unci.

Talem dives arat Capua et vicina Vesevo

ora iugo et vacuis Clanius non aequus Acerris. 225

Nunc, quo quamque modo possis cognoscere, dicam.

Rara sit an supra morem si densa requires---

altera frumentis quoniam favet, altera Baccho,

densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo---

ante locum capies oculis alteque iubebis 230

in solido puteum demitti omnemque repones

rursus humum et pedibus summas aequabis harenas.

Si deerunt, rarum pecorique et vitibus almis

aptius uber erit; sin in sua posse negabunt

ire loca et scrobibus superabit terra repletis, 235

20

spissus ager; glaebas cunctantis crassaque terga

exspecta et validis terram proscinde iuvencis.

Salsa autem tellus et quae perhibetur amara,

frugibus infelix---ea nec mansuescit arando

nec Baccho genus aut pomis sua nomina servat--- 240

tale dabit specimen: tu spisso vimine qualos

colaque prelorum fumosis deripe tectis;

huc ager ille malus dulcesque a fontibus undae

ad plenum calcentur; aqua eluctabitur omnis

scilicet, et grandes ibunt per vimina guttae; 245

at sapor indicium faciet manifestus et ora

tristia temptantum sensu torquebit amaro.

Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto

discim}s; haud umquam manibus iactata fatiscit,

sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. 250

Humida maiores herbas alit, ipsaque iusto

laetior. Ah nimium ne sit mihi fertilis illa

neu se praevalidam primis ostendat aristis!

Quae gravis est, ipso tacitam se pondere prodit,

quaeque levis. Promptum est oculis praediscere nigram, 255

et quis cui color. At sceleratum exquirere frigus

difficile est: piceae tantum taxique nocentes

interdum aut hederae pandunt vestigia nigrae

his animadversis terram multo ante memento

excoquere et magnos scrobibus concidere montis, 260

ante supinatas aquiloni ostendere glaebas,

quam laetum infodias vitis genus. Optuma putri

arva solo: id venti curant gelidaeque pruinae

et labefacta movens robustus iugera fossor.

Ac si quos haud ulla viros vigilantia fugit, 265

ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur

arboribus seges et quo mox digesta feratur,

mutatam ignorent subito ne semina matrem.

Quin etiam caeli regionem in cortice signunt,

ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores 270

Austrinos tulerit, quae terga obverterit axi,

restituant: adeo in teneris consuescere multum est.

Collibus an plano melius sit ponere vitem,

quaere prius. Si pinguis agros metabere campi,

densa sere; in denso non segnior ubere Bacchus; 275

sin tumulis adclive solum collisque supinos,

indulge ordinibus, nec setius omnis in unguem

arboribus positis secto via limite quadret.

Ut saepe ingenti bello cum longa cohortes

21

explicuit legio et campo stetit agmen aperto, 280

directaeque acies, ac late fluctuat omnis

aere renidenti tellus, necdum horrida miscent

proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis:

omnia sint paribus numeris dimensa viarum;

non animum modo uti pascat prospectus inanem, 285

sed quia non aliter viris dabit omnibus aequas

terra neque in vacuum poterunt se extendere rami.

Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras.

ausim vel tenui vitem committere sulco.

Altior ac penitus terrae defigitur arbos, 290

aesculus in primis, quae quantum vertice ad auras

aetherias, tantum radice in Tartara tendit.

Ergo non hiemes illam, non flabra neque imbres

convellunt; inmota manet, multosque nepotes,

multa virum volvens durando saecula vincit. 295

Tum fortis late ramos et bracchia pandens

huc illuc, media ipsa ingentem sustinet umbram.

Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem,

Neve inter vitis corylum sere, neve flagella

summa pete aut summa defringe ex arbore plantas 300

tantus amor terrae---neu ferro laede retunso

semina, neve oleae silvestris insere truncos:

nam saepe incautis pastoribus excidit ignis,

qui furtim pingui primum sub cortice tectus

robora conprendit frondesque elapsus in altas 305

ingentem caelo sonitum dedit; inde secutus

fer ramos victor perque alta cacumina regnat

et totum involvit flammis nemus et ruit atram

ad caelum picea crassus caligine nubem,

praesertim si tempestas a vertice silvis 310

incubuit glomeratque ferens incendia ventus.

Hoc ubi, non a stirpe valent caesaeque reverti

possunt atque ima similes revirescere terra;

infelix superat foliis oleaster amaris.

Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor 315

tellurem Borea rigidam spirante movere.

Rura gelu tum claudit hiems nec semine iacto

concretam patitur radicem adfigere terrae.

Optuma vinetis satio, cum vere rubenti

candida venit avis longis invisa colubris, 320

prima vel autumni sub frigora, cum rapidus Sol

nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas.

Ver adeo frondi nemorum, ver utile silvis;

22

vere tument terrae et genitalia semina poscunt.

Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether 325

coniugis in gremium laetae descendit et omnis

magnus alit magno commixtus corpore fetus.

Avia tum resonant avibus virgulta canoris

et Venerem certis repetunt armenta diebus;

parturit almus ager Zephyrique tepentibus auris 330

laxant arva sinus; superat tener omnibus humor;

inque novos soles audent se germina tuto

credere, nec metuit surgentis pampinus austros

aut actum caelo magnis aquilonibus imbrem,

sed trudit gemmas et frondes explicat omnis. 335

Non alios prima crescentis origine mundi

inluxisse dies aliumve habuisse tenorem

crediderim: ver illud erat, ver magnus agebat

orbis et hibernis parcebant flatibus Euri,

cum primae lucem pecudes hausere virumque 340

terrea progenies duris caput extulit arvis,

inmissaeque ferae silvis et sidera caelo.

Nec res hunc tenerae possent perferre laborem,

si non tanta quies iret frigusque caloremque

inter, et exciperet caeli indulgentia terras. 345

Quod superest, quaecumque premes virgulta per agros,

sparge fimo pingui et multa memor occule terra,

aut lapidem bibulum aut squalentis infode conchas;

inter enim labentur aquae tenuisque subibit

halitus atque animos tollent sata; iamque reperti, 350

qui saxo super atque ingeutis pondere testae

urguerent; hoc effusos munimen ad imbris,

hoc, ubi hiulca siti findit canis aestifer arva.

Seminibus positis superest diducere terram

saepius ad capita et duros iactare bidentis, 355

aut presso exercere solum sub vomere et ipsa

flectere luctantis inter vineta iuvencos;

tum levis calamos et rasae hastilia virgae

fraxineasque aptare sudes furcasque valentis,

viribus eniti quarum et contemnere ventos 360

adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos.

Ac dum prima novis adolescit frondibus aetas,

parcendum teneris, et dum se laetus ad auras

palmes agit laxis per purum inmissus habenis,

ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis 365

carpendae manibus frondes interque legendae.

Inde ubi iam validis amplexae stirpibus ulmos

23

exierint, tum stringe comas, tum bracchia tonde---

ante reformidant ferrum---tum denique dura

exerce imperia et ramos conpesce fluentis. 370

Texendae saepes etiam et pecus omne tenendum,

praecipue dum frons tenera inprudensque laborum;

cui super indignas hiemes solemque potentem

silvestres uri adsidue capraeque sequaces

inludunt, pascuntur oves avidaeque iuvencae. 375

Frigora nec tantum cana concreta pruina

aut gravis incumbens scopulis arentibus aestas,

quantum illi nocuere greges durique venenem

dentis et admorso signata in stirpe cicatrix.

Non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris 380

caeditur et veteres ineunt proscaenia ludi

praemiaque ingeniis pagos et compita circum

thesidae posuere atque inter pocula laeti

mollibus in pratis unctos saluere per utres.

Nec non Ausonii, Troia gens missa, coloni 385

versibus incomptis ludunt riquque soluto

oraque corticibus sumunt horrenda cavatis

et te, Bacche, vocant per carmina laeta tibique

oscilla ex alta suspendunt mollia pinu.

Hinc omnis largo pubescit vinea fetu, 390

conplentur vallesque cavae saltusque profundi,

et quocumque deus circum caput egit honestum.

Ergo rite suum Baccho dicemus honorem

carminibus patriis lancesque et liba feremus

et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram 395

pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis.

Est etiam ille labor curandis vitibus alter,

cui numquam exhausti satis est: namque omne quot annis

terque quaterque solum scindendum glebaque versis

aeternum frangenda bidentibus, omne levandum 400

fronde nemus. Redit agricolis labor actus in orbem

atque in se sua per vestigia volvitur annus.

Ac iam olim, seras posuit cum vinea frondes,

frigidus et silvis aquilo decussit honorem,

iam tum acer curas venientem extendit in annum 405

rusticus et curvo Saturni dente relictam

persequitur vitem attondens fingitque putando.

Primus humum fodito, primus devecta cremato

sarmenta et vallos primus sub tecta referto;

postremus metito. Bis vitibus ingruit umbra, 410

bis segetem densis obducunt sentibus herbae;

24

durus uterque labor: laudato ingentia rura,

exiguum colito. Nec non etiam aspera rusci

vimina per silvam et ripis fluvialis arundo

caeditur, incultique exercet cura salicti. 415

Iam vinctae vites, iam falcem arbusta reponunt,

iam canit effectos extremus vinitor antes:

sollicitanda tamen tellus pulvisque movendus

et iam maturis metuendus Iuppiter uvis.

Contra non ulla est oleis cultura; neque illae 420

procurvam exspectant falcem rastrosque tenacis,

cum semel haeserunt arvis aurasque tulerunt;

ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco,

sufficit humorem et gravidas, cum vomere, fruges.

Hoc pinguem et placitam Paci nutritor olivam. 425

Poma quoque, ut primum truncos sensere valentis

et viris habuere suas, ad sidera raptim

vi propria nituntur opisque haud indiga nostrae.

Nec minus interea fetu nemus omne gravescit

sanguineisque inculta rubent aviaria bacis. 430

Tondentur cytisi, taedas silva alta ministrat,

pascunturque ignes nocturni et lumina fundunt.

Et dubitant homines serere atque inpendere curam

quid maiora sequar?---salices humilesque genestae

aut illae pecori frondem aut pastoribus umbram 435

Sufficiunt saepemque satis et pabula melli---

et iuvat undantem buxo spectare Cytorum

naryciaeque picis lucos, iuvat arva videre

non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.

Ipsae Caucasio steriles in vertice silvae, 440

quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque,

dant alios aliae fetus, dant utile lignum

navigiis pinos, domibus cedrumque cupressosque.

Hinc radios trivere rotis, hinc tympana plaustris

agricolae et pa.dhs ratibus posuere carinas, 445

viminibus salices fecundae, frondibus ulmi,

at myrtus validis hastilibus et bona bello

cornus, Ituraeos taxi torquentur in arcus.

Nec tiliae leves aut torno rasile buxum

non formam accipiunt ferroque cavantur acuto. 450

Nec non et torrentem undam levis innatat alnus,

missa Pado; nec non et apes examina condunt

corticibusque cavis vitiosaeque ilicis alveo.

Quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt

Bacchus et ad culpam caussas dedit; ille furentis 455

25

centauros leto domuit, Rhoetumque Pholumque

et magno Hylaeum Lapithis cratere minantem.

O fortunatos nimium, sua si bona norint,

agricolas! quibus ipsa procul discordibus armis

fundit humo facilem victum iustissima tellus. 460

Si non ingentem foribus domus alta superbis

mane salutantum totis vomit aedibus undam,

nec varios inhiant pulchra testudine postis

inlusasque auro vestes Ephyreiaque aera,

alba neque Assyrio fucatur lana veneno 465

nec casia liquidi corrumpitur usus olivi:

at secura quies et nescia fallere vita,

dives opum variarum, at latis otia fundis---

speluncae vivique lacus et frigida Tempe

mugitusque boum mollesque sub arbore somni--- 470

non absunt; illic saltus ac lustra ferarum

et patiens operum exiguoque adsueta iuventus,

sacra deum sanctique patres; extrema per illos

iustitia excedens terris vestigia fecit.

Me vero primum dulces ante omnia Musae, 475

quarum sacra fero ingenti percussus amore,

accipiant caelique vias et sidera monstrent,

defectus solis varios lunaeque labores;

unde tremor terris, qua vi maria alta tumescant

obicibus ruptis rursusque in se ipsa residant, 480

quid tantum Oceano properent se tinguere soles

hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.

Sin, has ne possim naturae accedere partis,

frigidus obstiterit circum praecordia sanguis:

rura mihi et rigui placeant in vallibus amnes, 485

flumina amem silvasque inglorius. O ubi campi

Spercheosque et virginibus bacchata Lacaenis

Taygeta! O, qui me gelidis convallibus Haemi

sistat et ingenti ramorum protegat umbra!

Felix, qui potuit rerum cognoscere causas, 490

atque metus omnis et inexorabile fatum

subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari.

Fortunatus et ille, deos qui novit agrestis,

panaque Silvanumque senem Nymphasque sorores:

illum non populi fasces, non purpura regum 495

flexit et infidos agitans discordia fratres

aut coniurato descendens Dacus ab Histro,

non res Romanae perituraque regna; neque ille

aut doluit miserans inopem aut invidit habenti

26

quos rami fructus, quos ipsa volentia rura 500

sponte tulere sua, carpsit; nec ferrea iura

insanumque forum aut populi tabularia vidit.

sollicitant alii remis freta caeca ruuntque

in ferrum, penetrant aulas et limina regum;

hic petit excidiis urbem miserosque Penatis, 505

ut gemma bibat et Sarrano dormiat ostro;

condit opes alius defossoque incubat auro;

hic stupet attonitus rostris; hunc plausus hiantem

per cuneos---geminatus enim plebisque patrumque---

corripuit; gaudent perfusi sanguiue fratrum, 510

exsilioque domos et dulcia limina mutant

atque alio patriam quaerunt sub sole iacentem.

Agricola incurvo terram dimovit aratro:

hinc anni labor, hinc patriam parvosque nepotes

sustinet, hinc armenta boum meritosque iuvencos. 515

Nec requies, quin aut pomis exuberet annus

aut fetu pecorum aut cerealis mergite culmi,

proventuque oneret sulcos atque horrea vincat.

Venit hiems: teritur Sicyonia baca trapetis,

glande sues laeti redeunt, dant arbuta silvae; 520

et varios ponit fetus autumnus et alte

mitis in apricis coquitur vindemia saxis.

Interea dulces pendent circum oscula nati,

casta pudicitiam servat domus, ubera vaccae

lactea demittunt pinguesque in gramine laeto 525

inter se adversis luctantur cornibus haedi.

Ipse dies agitat festos fususque per herbam,

ignis ubi in medio et socii cratera coronant,

te libans, Lenaee, vocat pecorisque magistris

velocis iaculi certamina ponit in ulmo, 530

corporaque agresti nudant praedura palaestrae.

Hanc olim veteres vitam coluere Sabini,

hanc Remus et frater, sic fortis Etruria crevit

scilicet et rerum facta est pulcherrima Roma,

septemque una sibi muro circumdedit arces. 535

Ante etiam sceptrum Dictaei regis et ante

inpia quam caesis gens est epulata iuvencis,

aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat;

necdum etiam audierant inflari classica, necdum

inpositos duris crepitare incudibus enses. 540

Sed nos inmensum spatiis confecimus aequor,

et iam tempus equum fumantia solvere colla.

27

Protinus aerii mellis caelestia dona

exsequar: hanc etiam, Maecenas, adspice partem.

Admiranda tibi levium spectacula rerum

magnanimosque duces totiusque ordine gentis

mores et studia et populos et proelia dicam. 5

In tenui labor; at tenuis non gloria, si quem

numina laeva sinunt auditque vocatus Apollo.

Principio sedes apibus statioque petenda,

quo neque sit ventis aditus---nam pabula venti

ferre domum prohibent---neque oves haedique petulci 10

floribus insultent aut errans bucula campo

decutiat rorem et surgentes atterat herbas.

Absint et picti squalentia terga lacerti

pinguibus a stabulis meropesque aliaeque volucres

et manibus Procne pectus signata cruentis; 15

omnia nam late vastant ipsasque volantes

ore ferunt dulcem nidis immitibus escam.

At liquidi fontes et stagna virentia musco

adsint et tenuis fugiens per gramina rivus,

palmaque vestibulum aut ingens oleaster inumbret, 20

ut, cum prima novi ducent examina reges

vere suo ludetque favis emissa iuventus,

vicina invitet decedere ripa calori,

obviaque hospitiis teneat frondentibus arbos.

In medium, seu stabit iners seu profluet umor, 25

transvorsas salices et grandia conice saxa,

pontibus ut crebris possint consistere et alas

pandere ad aestivum solem, si forte morantes

sparserit aut praeceps Neptuno immerserit Eurus.

Haec circum casiae virides et olentia late 30

serpylla et graviter spirantis copia thymbrae

floreat inriguumque bibant violaria fontem.

Ipsa autem, seu corticibus tibi suta cavatis,

seu lento fuerint alvaria vimine texta,

angustos habeant aditus: nam frigore mella 35

cogit hiems, eademque calor liquefacta remittit.

Utraque vis apibus pariter metuenda; neque illae

nequiquam in tectis certatim tenuia cera

spiramenta linunt fucoque et floribus oras

explent collectumque haec ipsa ad munera gluten 40

et visco et Phrygiae servant pice lentius Idae.

Saepe etiam effossis, si vera est fama, latebris

sub terra fovere larem, penitusque repertae

pumicibusque cavis exesaeque arboris antro.

28

Tu tamen et levi rimosa cubilia limo 45

ungue fovens circum et raras superinice frondes.

Neu propius tectis taxum sine, neve rubentes

ure foco cancros, altae neu crede paludi,

aut ubi odor caeni gravis aut ubi concava pulsu

saxa sonant vocisque offensa resultat imago. 50

Quod superest, ubi pulsam hiemem sol aureus egit

sub terras caelumque aestiva luce reclusit,

illae continuo saltus silvasque peragrant

purpureosque metunt flores et flumina libant

summa leves. Hinc nescio qua dulcedine laetae 55

progeniem nidosque fovent, hinc arte recentes

excudunt ceras et mella tenacia fingunt.

Hinc ubi iam emissum caveis ad sidera caeli

nare per aestatem liquidam suspexeris agmen

obscuramque trahi vento mirabere nubem, 60

contemplator: aquas dulces et frondea semper

tecta petunt. Huc tu iussos adsperge sapores,

trita melisphylla et cerinthae ignobile gramen,

tinnitusque cie et Matris quate cymbala circum.

ipsae consident medicatis sedibus, ipsae 65

intima more suo sese in cunabula condent.

Sin autem ad pugnam exierint, nam saepe duobus

regibus incessit magno discordia motu,

sontinuoque animos vulgi et trepidantia bello

corda licet longe praesciscere; namque morantes 70

Martius ille aeris rauci canor increpat et vox

auditur fractos sonitus imitata tubarum;

tum trepidae inter se coeunt pennisque coruscant

spiculaque exacuunt rostris aptantque lacertos

et circa regem atque ipsa ad praetoria densae 75

miscentur magnisque vocant clamoribus hostem.

Ergou3i ver nactae sudum camposque patentes,

erumpunt portis; concurritur, aethere in alto

fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem

praecipitesque cadunt; non densior aere grando, 80

nec de concussa tantum pluit ilice glandis.

ipsi per medias acies insignibus alis

ingentes animos angusto in pectore versant,

usque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos

aut hos versa fuga victor dare terga subegit. 85

Hi motus animorum atque haec certamina tanta

pulveris exigui iactu compressa quiescent.

Verum ubi ductores acie revocaveris ambo,

29

deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit,

dede neci; melior vacua sine regnet in aula. 90

Alter erit maculis auro squalentibus ardens;

nam duo sunt genera: hic melior, insignis et ore

et rutilis clarus squamis, ille horridus alter

desidia latamque trahens inglorius alvum.

Ut binae regum facies, ita corpora plebis. 95

Namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto

cum venit et sicco terram spuit ore viator

aridus; elucent aliae et fulgore coruscant

ardentes auro et paribus lita corpora guttis.

Haec potior euboles, hinc caeli tempore certo 100

dulcia mella premes, nec tantum dulcia, quantum

et liquida et durum Bacchi domitura saporem.

At cum incerta volant caeloque examina ludunt

contemnuntque favos et irigida tecta relinquunt,

instabiles animos ludo prohibebis inani. 105

Nec magnus prohibere labor: tu regibus alas

eripe; non illis quisquam cunctantibus altum

ire iter aut castris audebit vellere signa.

Invitent croceis halantes floribus horti

et custos furum atque avium cum falce saligna 110

Hellespontiaci servet tutela Priapi.

Ipse thymum pinosque ferens de montibus altis

tecta serat late circum, cui talia curae;

ipse labore manum duro terat, ipse feraces

figat humo plantas et amicos inriget imbres. 115

Atque equidem, extremo ni iam sub fine laborum

vela traham et terris festinem advertere proram,

forsitan et, pingues hortos quae cura colendi

ornaret, canerem, biferique rosaria Paesti,

quoque modo potis gauderent intiba rivis 120

et virides apio ripae, tortusque per herbam

cresceret in ventrem cucumis; nec sera comantem

narcissum aut flexi tacuissem vimen acanthi

pallentesque hederas et amantes litora myrtos.

Namque sub Oebaliae memini me turribus arcis, 125

qua niger umectat flaventia culta Galaesus,

Corycium vidisse senem, cui pauca relicti

iugera ruris erant, nec fertilis illa iuvencis

nec pecori opportuna seges nec commoda Baccho.

Hic rarum tamen in dumis olus albaque circum 130

lilia verbenasque premens vescumque papaver

regum aequabat opes animis seraque revertens

30

nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis.

Primus vere rosam atque autumno carpere poma,

et cum tristis hiems etiamnum frigore saxa 135

rumperet et glacie cursus frenaret aquarum,

ille comam mollis iam tondebat hyacinthi

aestatem increpitans seram Zephyrosque morantes.

Ergo apibus fetis idem atque examine multo

primus abundare et spumantia cogere pressis 140

mella favis; illi tiliae atque uberri-a)pinus,

quotque in flore novo pomis se fertilis arbos

induerat, totidem autumno matura tenebat.

Ille etiam seras in versum distulit ulmos

eduramque pirum et spinos iam pruna ferentes 145

iamque ministrantem platanum potantibus umbras.

Verum haec ipse equidem spatiis exclusus iniquis

praetereo atque aliis post me memoranda relinquo.

Nunc age, naturas apibus quas Iuppiter ipse

addidit, expediam, pro qua mercedo canoros 150

Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae

Dictaeo caeli regem pavere sub antro.

Solae communes natos, consortia tecta

urbis habent magnisque agitant sub legibus aerum,

et patriam solae et certos novere penates, 155

venturaeque hiemis memores aestate laborem

experiuntur et in medium quaesita reponunt.

Namque aliae victu invigilant et foedere pacto

exercentur agris; pars intra saepta domorum

Narcissi lacrimam et lentum de cortice gluten 160

prima favis ponunt fundamina, deinde tenaces

suspendunt ceras: aliae spem gentis adultos

educunt fetus, aliae purissima mella

stipant et liquido distendunt nectare cellas.

Sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti, 165

inque vicem speculantur aquas et nubila caeli

aut onera accipiunt venientum aut agmine facto

ignavum fucos pecus a praesepibus arcent.

Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.

ac veluti lentis Cyclopes fulmina massis 170

cum properant, alii taurinis follibus auras

accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt

aera lacu; gemit impositis incudibus Aetna;

illi inter sese magna vi bracchia tollunt

in numerum versantque tenaci forcipe ferrum: 175

non aliter, si parva licet componere magnis,

31

Cecropias innatus apes amor urget habendi,

munere quamque suo. Grandaevis oppida curae

et munire favos et daedala fingere tecta.

At fessae multa referunt se nocte minores, 180

crura thymo plenae; pascuntur et arbuta passim

et glaucas salices casiamque crocumque rubentem

et pinguem tiliam et ferrugineos hyacinthos.

Omnibus una quies operum, labor omnibus unus:

mane ruunt portis; nusquam mora; rursus easdem 185

vesper ubi e pastu tandem decedere campis

admonuit, tum tecta petunt, tum corpora curant;

fit sonitus, mussantque oras et limina circum.

Post, ubi iam thalamis se composuere, siletur

in noctem fessosque sopor suus occupat artus. 190

Nec vero a stabulis pluvia impendente recedunt

longius aut credunt caelo adventantibus Euris,

sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur,

excursusque breves temptant et saepe lapillos,

ut cumbae instabiles fluctu iactante saburram, 195

tollunt, his sese per inania nubila librant.

Illum adeo placuisse apibus mirabere morem,

quod neque concubitu indulgent nec corpora segnes

in Venerem solvunt aut fetus nisibus edunt:

verum ipsae e foliis natos, e suavibus herbis 200

ore legunt, ipsae regem parvosque Quirites

sufficiunt aulasque et cerea regna refigunt.

*Saepe etiam duris errando in cotibus alas

attrivere ultroque animam sub fasce dedere:

tantus amor florum et generandi gloria mellis. 205

Ergo ipsas quamvis angusti terminus aevi

excipiat, neque enim plus septima ducitur aestas,

at genus immortale manet multosque per annos

stat fortuna domus et avi numeruntur avorum.

Praeterea regem non sic Aegyptus et ingens 210

Lydia nec populi Parthorum aut Medus Hydaspes

observant. Rege incolumi mens omnibus una est;

amisso rupere fidem constructaque mella

diripuere ipsae et crates solvere favorum.

Ille operum custos, illum admiruntur et omnes 215

circumstant fremitu denso stipantque frequentes

et saepe attollunt umeris et corpora bello

obiectant pulchramque petunt per vulnera mortem.

His quidam signis atque haec exempla secuti

esse apibus partem divinae mentis et haustus 220

32

aetherios disere; deum namque ire per omnes

terrasque tractusque maris caelumque profundum.

Hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum,

quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas;

scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri 225

omnia nec morti esse locum, sed viva volaro

sideris in numerum atque alto succedere caelo.

Siquando sedem angustam servataque mella

thesauris relines, prius haustu sparsus aquarum

ora fove fumosque manu praetende sequaces. 230

Bis gravidos cogunt fetus, duo tempora messis,

Taygete simul os terris ostendit honestum

Pleas et Oceani spretos pede reppulit amnes,

aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi

tristior hibernas caelo descendit in undas. 235

Illis ira modum supra est, laesaeque venenum

morsibus inspirant et spicula caeca relinquunt

adfixae venis animasque in vulnere ponunt.

Sin duram metues hiemem parcesque futuro

contunsosque animos et res miserabere fractas, 240

at suffire thymo cerasque recidere inanes

quis dubitet? nam saepe favos ignotus adedit

stellio et lucifugis congesta cubilia blattis

immunisque sedens aliena ad pabula fucus

aut asper crabro imparibus se immiscuit armis, 245

aut dirum tiniae genus, aut invisa Minervae

laxos in foribus suspendit aranea casses.

Quo magis exhaustae fuerint, hoc acrius omnes

incumbent generis lapsi sarcire ruinas

complebuntque foros et floribus horrea texent. 250

Si vero, quoniam casus apibus quoque nostros

vita tulit, tristi languebunt corpora morbo---

quod iam non dubiis poteris cognoscere signis:

continuo est aegris alius color, horrida vultum

deformat macies, tum corpora luce carentum 255

exportant tectis et tristia funera ducunt;

aut illae pedibus conexae ad limina pendent,

aut intus clausis cunctantur in aedibus, omnes

ignavaeque fame et contracto frigore pigrae.

Tum sonus auditur gravior, tractimque susurrant, 260

frigidus ut quondam silvis immurmurat Auster,

ut mare sollicitum stridit refluentibus undis,

aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis:

hic iam galbaneos suadebo incendere odores

33

mellaque harundineis inferre canalibus, ultro 265

hortantem et fessas ad pabula nota vocantem.

Proderit et tunsum gallae admiscere saporem

Arentesque rosas aut igni pinguia multo

defruta vel psithia passos de vite racemos

Cecropiumque thymum et grave olentia centaurea. 270

2 Est etiam flos in pratis, cui nomen amello

fecere agricolae, facilis quaerentibus herba;

namque uno ingentem tollit de caespite silvam,

aureus ipse, sed in foliis, quae plurima circum

funduntur, violae sublucet purpura nigrae; 275

[saepe deum nesis ornatae torquibus arae;]

asper in ore sapor; tonsis in vallibus illum

pastores et curva legunt prope flumina Mellae.

Huius odorato radices incoque Baccho

pabulaque in foribus plenis adpone canistris. 280

Sed siquem proles subito defecerit omnis,

nec genus unde novae stirpis revocetur habebit,

tempus et Arcadii memoranda inventa magistri

pandere, quoque modo caesis iam saepe iuvencis

insincerus apes tulerit cruor. Altius omnem 285

expediam prima repetens ab origine famam.

Nam qua Pellaei gens fortunata Canopi

accolit effuso stagnantem flumine Nilum

et circum pictis vehitur sua rura phaselis,

quaque pharetratae vicinia Persidis urget, 290

[et viridem Aegyptum nigra fecundat harena,

et diversa ruens septem discurrit in ora

usque coloratis amnis devexus ab Indis]

omnis in hac certam regio iacit arte salutem.

Exiguus primum atque ipsos contractus in usus 295

eligitur locus; hunc angustique imbrice tecti

parietibusque premunt artis et quattuor addunt,

quattuor a ventis obliqua luce fenestras.

Tum vitulus bima curvans iam cornua fronte

quaeritur; huic geminae nares et spiritus oris 300

multa reluctanti obstruitur, plagisque perempto

tunsa per integram solvuntur viscera pellem.

Sic positum in clauso linquunt et ramea costis

subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentes.

Hoc geritur Zephyris primum impellentibus undas, 305

ante novis rubeant quam prata coloribus, ante

garrula quam tignis nidum suspendat hirundo.

Interea teneris tepefactus in ossibus umor

34

aestuat et visenda modis animalia miris,

trunca pedum primo, mos et stridentia pennis, 310

niscentur tenuemque magis magis aera carpunt,

donec, ut aestivis effusus nubibus imber,

erupere aut ut nervo pulsante sagittae,

prima leves ineunt si quando proelia Parthi.

Quis deus hanc, Musae, quis nobis estudit artem? 315

Unde nova ingressus hominum esperientia cepit?

Pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe,

amissis, ut fama, apibus morboque fameque,

tristis ad extremi sacrum caput adstitit amnis

multa querens atque hac adfatus voce parentem: 320

`Mater, Cyrene mater, quae gurgitis huius

ima tenes, quid me praeclara stirpe deorum,

si modo, quem perhibes, pater est Thymbraeus Apollo,

invisum fatis genuisti? aut quo tibi nostri

pulsus amor? quid me caelum sperare iubebas? 325

En etiam hunc ipsum vitae mortalis honorem,

quem mihi vix frugum et pecudum custodia sollers

omnia temptanti extuderat, te matro relinquo.

Quin age et ipsa manu felices erue silvas,

fer stabulis inimicum ignem atque interfice messes, 330

ure sata et duram in vites molire bipennem,

tanta meae si te ceperunt taedia laudis.'

At mater sonitum thalamo sub fluminis alti

sensit. Eam circum Milesia vellera Nymphae

carpebant hyali saturo fucata colore, 335

drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque,

caesariem effusae nitidam per candida colla,

Nesaee Spioque Thaliaque Cymodoceque,

Cydippeque et flava Lycorias, altera virgo,

altera tum primos Lucinae experta labores, 340

Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae,

ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae,

atque Ephyre atque Opis et Asia Deiopea

et tandem positis velos Arethusa sagittis.

Inter quas curam Clymene narrabat inanem 345

Vulcani Martisque dolos et dulcia furta,

aque Chao densos divum numerabat amores

carmine quo captae fusis dum mollia pensa

devolvunt, iterum maternas impulit aures

luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes 350

obstipuere; sed ante alias Arethusa sorores

prospiciens summa flavum caput extulit unda

35

et procul: `O gemitu non frustra exterrita tanto,

Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura,

tristis Aristaeus Penei genitoris ad undam 355

stat lacrimans et te crudelem nomine dicit.'

Huic percussa nova mentem formidine mater,

`duc, age, duc ad nos; fas illi limina divum

tangere,' ait. Simul alta iubet discedere late

flumina, qua iuvenis gressus inferret. At illum 360

curvata in montis faciem circumstetit unda

accepitque sinu vasto misitque sub amnem.

Iamque domum mirans genetricis et umida regna

speluncisque lacus clausos lucosque sonantes

ibat et ingenti motu stupefactus aquarum 365

omnia sub magna labentia flumina terra

spectabat diversa locis, Phasimque Lycumque

et caput, unde altus primum se erumpit Enipeus

unde pater Tiberinus et unde Aniena fluenta

saxosusque sonans Eypanis Mysusque Caicus, 370

et gemina auratus taurino cornua vultu

Eridanus, quo non alius per pinguia culta

in mare purpureum violentior effluit amnis.

Postquam est in thalami pendentia pumice tecta

perventum et nati fletus cognovit inanes 375

Cyrene, manibus liquidos dant ordine fontes

germanae tonsisque ferunt mantelia villis;

pars epulis onerant mensas et plena reponunt

pocula, Panchaeis adolescunt ignibus arae;

et mater, `Cape Maeonii carchesia Bacchi: 380

Oceano libemus,' ait. Simul ipsa precatur

Oceanumque patrem rerum Nymphasque sorores

centum quae silvas, centum quae flumina servant.

Ter liquido ardentem perfudit nectare Vestam,

ter flamma ad summum tecti subiecta reluxit. 385

Omine quo firmans animum sic incipit ipsa:

`Est in Carphatio Neptuni gurgite vates

caeruleus Proteus, magnum qui piscibus aequor

et iunoto bipedum ourru metitur equorum.

Hic nunc Emathiae portus patriamque revisit 390

Pallenen, hunc et Nymphae veneramur et ipse

grandaevus Nereus; novit namque omnia vates,

quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur;

quippe ita Neptuno visum est, immania cuius

armenta et turpes pascit sub gurgite phocas. 395

Hic tibi, nate, prius vinclis capiendus, ut omnem

36

expediat morbi causam eventusque secundet.

Nam sine vi non ulla dabit praecepta, neque illum

orando flectes; vim duram et vincula capto

tende; doli circum haec demum frangentur inanes. 400

Ipsa ego, te, medios cum sol accenderit aestus,

cum sitiunt herbae et pecori iam gratior umbra est,

in secreta senis ducam, quo fessus ab undis

se recipit, facile ut somno adgrediare iacentem.

Verum ubi correptum manibus vinclisque tenebis, 405

tum variae eludent species atque ora ferarum

Fiet enim subito sus horridus atraque tigris

squamosusque draco et fulva cervice leaena,

aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclis

excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit. 410

Sed quanto ille magis formas se vertet in omnes,

tanto, nate, magis contende tenacia vincla,

doneo talis erit mutato corpore, qualem

videris, incepto tegeret cum lumina somno.

Haec ait et liquidum ambrosiae diffundit odorem, 415

quo totum nati corpus perduxit; at illi

dulcis compositis spiravit crinibus aura

atque habilis membris venit vigor. Est specus ingens

exesi latere in montis, quo plurima vento

cogitur inque sinus scindit sese unda reductos, 420

deprensis olim statio tutissima nautis;

intus se vasti Proteus tegit obice saxi.

Hic iuvenem in latebris aversum a lumine Nympha

collocat; ipsa procul nebulis obscura resistit.

Iam rapidus torrens sitientes Sirius Indos 425

ardebat, caelo et medium sol igneus orbem

hauserat; arebant herbae et cava flumina siccis

faucibus ad limum radii tepefacta coquebant:

cum Proteus consueta petens e fluctibus antra

ibat; eum vasti circum gens umida ponti 430

exsultans rorem late dispergit amarum.

Sternunt se somno diversae in litore phocae.

Ipse, velut stabuli custos in montibus olim,

vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit,

auditisque lupos acuunt balatibus agni, 435

considit scopulo medius numerumque recenset.

Cuius Aristaeo quoniam est oblata facultas,

vix defessa senem passus componere membra

cum clamore ruit magno manicisque iacentem

occupat. Ille suae contra non immemor artis 440

37

omnia transformat sese in miracula rerum,

ignemque horribilemque feram fluviumque liquentem.

Verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus

in sese redit atque hominis tandem ore locutus:

`Nam quis te, iuvenum confidentissime, nostras 445

iussit adire domos? Quidve hinc petis?' inquit. At ille:

`Scis, Proteu, scis ipse; neque est te fallere quicquam

sed tu desine velle. Deum praecepta secuti

venimus hinc lapsis quaesitum oracula rebus.

Tantum effatus. Ad haec vates vi denique multa 450

ardentes oculos intorsit lumine glauco

et graviter frendens sic fatis ora resolvit.

Non te nullius exercent numinis irae;

magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus

haud quaquam ob meritum poenas, ni fata resistant, 455

suscitat et rapta graviter pro coniuge saevit.

Illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps,

immanem ante pedes hydrum moritura puella

servantem ripas alta non vidit in herba.

At chorus aequalis Dryadum clamore supremos 460

implerunt montes; flerunt Rhodopeiae arces

altaque Pangaea et Rhesi mavortia tellus

atque Getae atque Hebrus et Actias Orithyia.

Ipse cava solans aegrum testudine amorem

te, dulcis coniunx, te solo in litore secum, 465

te venientd0die, te decedente canebat.

Taenarias etiam fauces, alta ostia Ditis,

et caligantem nigra formidine lucum

ingressus manesque adiit regemque tremendum

nesciaque humanis precibus mansuescere corda. 470

At cantu commotae Erebi de sedibus imis

umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum,

quam multa in foliis avium se milia condunt

vesper ubi aut hibernus agit de montibus imber,

matres atque viri defunctaque corpora vita 475

magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,

impositique rogis iuvenes ante ora parentum,

quos circum limus niger et deformis harundo

Cocyti tardaque palus inamabilis unda

alligat et noviens Styx interfusa coercet. 480

Quin ipsae stupuere domus atque intima Leti

tartara caeruleosque implexae crinibus angues

Eumenides, tenuitque inhians tria Cerberus ora

atque Ixionii vento rota constitit orbis.

38

Iamque pedem referens casus evaserat omnes; 485

redditaque Eurydice superas veniebat ad auras,

pone sequens, namque hanc dederat Proserpina legem,

cum subita incautum dementia cepit amantem,

ignoscenda quidem, scirent si ignoscere manes.

Restitit Eurydicenque suam iam luce sub ipsa 490

immemor heu! victusque animi respexit. Ibi omnis

effusus labor atque immitis rupta tyranni

foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis.

Illa, Quis et me, inquit, miseram et te perdidit, Orpheu,

quis tantus furor? En iterum crudelia retro 495

Fata vocant, conditque natantia lumina somnus.

Iamque vale: feror ingenti circumdata nocte

invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas!

dixit et ex oculis subito, ceu fumus in auras

commixtus tenues, fugit diversa, neque illum, 500

prensantem nequiquam umbras et multa volentem

dicere, praeterea vidit, nec portitor Orci

amplius obiectam passus transire paludem.

Quid faceret? Quo se rapta bis coniuge ferret?

Quo fletu Manis, quae numina voce moveret? 505

Illa quidem Stygia nabat iam frigida cumba.

Septem illum totos perhibent ex ordine menses

rupe sub aeria deserti ad Strymonis undam

flesse sibi et gelidis haec evolvisse sub antris

mulcentem tigres et agentem carmine quercus; 510

qualis populea maerens philomela sub umbra

amissos queritur fetus, quos durus arator

observans nido implumes detraxit; at illa

flet noctem ramoque sedens miserabile carmen

integrat et maestis late loca questibus implet. 515

Nulla Venus, non ulli animum flexere hymenaei.

Solus Hyperboreas glacies Tanaimque nivalem

arvaque Rhipaeis numquam viduata pruinis

lustrabat raptam Eurydicen atque inrita Ditis

dona querens; spretae Ciconum quo munere matres 520

inter sacra deum nocturnique orgia Bacchi

discerptum latos iuvenem sparsere per agros.

Tum quoque marmorea caput a cervice revulsum

gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus

volveret, Eurydicen vox ipsa et frigida lingua 525

ah miseram Eurydicen! anima fugiente vocabat:

Eurydicen toto referebant flumine ripae.

Haec Proteus, et se iactu dedit aequor in altum,

39

quaque dedit, spumantem undam sub vertice torsit.

At non Cyrene; namque ultro adfata timentem: 530

`Nate, licet tristes animo deponere curas.

Haec omnis morbi causa; hinc miserabile Nymphae,

cum quibus illa choros lucis agitabat in altis,

exitium misere apibus. Tu munera supplex

tende petens pacem et faciles venerare Napaeas; 535

namque dabunt veniam votis irasque remittent.

Sed modus orandi qui sit, prius ordine dicam.

Quattuor imios praestanti corpore tauros,

qui tibi nunc viridis depascunt summa Lycaei,

delige et intacta totidem cervice iuveucas. 540

Quattuor his aras alta ad delubra dearum

constitue et sacrum iugulis demitte cruorem,

corporaque ipsa boum frondoso desere luco.

Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus,

inferias Orphei Lethaea papavera mittes 545

et nigram mactabis ovem lucumque revises:

placatam Eurydicen vitula venerabere caesa.

Haud mora; continuo matris praecepta facessit;

ad delubra venit, monstratas excitat aras,

quattuor eximios praestanti corpore tauros 550

ducit et intacta totidem cervice iuvencas.

Post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus,

inferias Orphei mittit lucumque revisit.

Hic vero subitum ac dictu mirabile monstrum

adspiciunt, liquefacta boum per viscera toto 555

stridere apes utero et ruptis effervere costis,

immensasque trahi nubes, iamque arbore summa

confluere et lentis uvam demittere ramis.

Haec super arvorum cultu pecorumque canebam

et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum 560

fulminat Euphraten bello victorque volentes

per populos dat iura viamque adfectat Olympo.

Illo Vergilium me tempore dulcis alebat

Parthenope studiis florentem ignobilis oti,

carmina qui lusi pastorum audaxque iuventa, 565

Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi.

OCEANUM interea surgens Aurora reliquit:

Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis

praecipitant curae turbataque funere mens est,

vota deum primo victor solvebat Eoo.

40

Ingentem quercum decisis undique ramis 5

constituit tumulo fulgentiaque induit arma,

Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropaeum,

bellipotens: aptat rorantis sanguine cristas

telaque trunca viri et bis sex thoraca petitum

perfossumque locis clipeumque ex aere sinistrae 10

subligat atque ensem collo suspendit eburnum.

Tum socios, namque omnis eum stipata tegebat

turba ducum, sic incipiens hortatur ovantis:

`Maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,

quod superest: haec sunt spolia et de rege superbo 15

primitiae, manibusque meis Mezentius hic est.

Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.

Arma parate animis et spe praesumite bellum,

nequa mora ignaros, ubi primum vellere signa

adnuerint superi pubemque educere castris, 20

impediat segnisve metu sententia tardet.

Interea socios inhumataque corpora terrae

mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.

Ite,' ait, `egregias animas, quae sanguine nobis

hanc patriam peperere suo, decorate supremis 25

muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem

mittatur Pallas, quem non virtutis egentem

abstulit atra dies et funere mersit acerbo.'

Sic ait inlacrimans recipitque ad limina gressum,

corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes 30

servabat senior, qui Parrhasio Evandro

armiger ante fuit, sed non felicibus aeque

tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.

Circum omnis famulumque manus Troianaque turba

et maestum Iliades crinem de more solutae. 35

Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis,

ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt

pectoribus, maestoque immugit regia luctu.

Ipse caput nivei fultum Pallantis et ora

ut vidit levique patens in pectore vulnus 40

cuspidis Ansoniae, lacrimis ita fatur obortis.

`Tene,' inquit, `miserande puer, cum laeta veniret,

invidit Fortuna mihi, ne regna videres

nostra neque ad sedes victor veherere paternas?

Non haec Evandro de te promissa parenti 45

discedens dederam, cum me complexus euntem

mitteret in magnum imperium metuensque moneret

acris esse viros, cum dura proelia gente.

Et nunc ille quidem spe multum captus inani

fors et vota facit cumulatque altaria donis: 50

41

nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis

debentem vano maesti comitamur honore.

Infelix, nati funus crudele videbis!

Hi nostri reditus expectatique triumphi!

Haec mea magna fides! At non, Evandre, pudendis 55

vulneribus pulsum adspicies nec sospite dirum

optabis nato funus pater. Ei mihi, quantum

praesidium Ausonia et quantum tu perdis, Iule!'

Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus

imperat et toto lectos ex agmine mittit 60

mille viros, qui supremum comitentur honorem

intersintque patris lacrimis, solacia luctus

exigua ingentis, misero sed debita patri.

Haud segnes alii crates et molle feretrum

arbuteis texunt virgis et vimine querno 65

exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.

Hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt,

qualem virgineo demessum pollice florem

seu mollis violae seu languentis hyacinthi,

cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit: 70

non iam mater alit tellus viresque ministrat.

Tum geminas vestes auroque ostroque rigentis

extulit Aeneas, quas illi laeta laborum

ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido

fecerat et tenui telas discreverat auro. 75

Harum unam iuveni supremum maestus honorem

induit arsurasque comas obnubit amictu,

multaque praeterea Laurentis praemia pugnae

aggerat et longo praedam iubet ordine duci.

Addit equos et tela, quibus spoliaverat hostem. 80

Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris

inferias, caeso sparsuros sanguine flammas,

indutosque iubet truncos hostilibus armis

ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.

Ducitur infelix aevo confectus Acoetes: 85

pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora

sternitur et toto proiectus corpore terrae. . .

Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.

Post bellator equus positis insignibus Aethon

it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. 90

Hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus

victor habet. Tum maesta phalanx Teucrique sequuntur

Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.

Postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,

substitit Aeneas gemituque haec addidit alto: 95

`Nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli

42

fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla,

aeternumque vale.' Nec plura effatus ad altos

tendebat muros gressumque in castra ferebat.

Iamque oratores aderant ex urbe Latina, 100

velati ramis oleae veniamque rogantes:

corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,

redderet ac tumulo sineret succedere terrae;

nullum cum victis certamen et aethere cascis;

parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. 105

Quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis

prosequitur venia et verbis haec insuper addit:

`Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,

implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?

Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 110

oratis? Equidem et vivis concedere vellem.

Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,

nec bellum cum gente gero: rex nostra reliquit

hospitia et Turni potius se credidit armis.

Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. 115

Si bellum finire manu, si pellere Teucros

apparat, his mecum decuit concurrere telis:

vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset.

Nunc ite et miseris supponite civibus ignem.'

Dixerat Aeneas. Illi obstipuere silentes 120

conversique oculos inter se atque ora tenebant.

Tum senior semperque odiis et crimine Drances

infensus iuveni Turno sic ore vicissim

orsa refert: `O fama ingens, ingentior armis

vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem? 125

Iustitiaene prius mirer belline laborum?

Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem

et te, siqua viam dederit fortuna, Latino

iungemus regi: quaerat sibi foedera Turnus.

Quin et fatalis murorum attollere moles 130

saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.'

Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant.

Eis senos pepigere dies et pace sequestra

per silvas Teucri mixtique inpune Latini

erravere iugis. Ferro sonat alta bipenni 135

fraxinus, evertunt actas ad sidera pinus,

robora nec cuneis et olentem scindere cedrum

nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,

Evandrum Evandrique domos et moenia replet, 140

quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.

Arcades ad portas ruere et de more vetusto

43

funereas rapuere faces; lucet via longo

ordine flammarum et late discriminat agros.

Contra turba Phrygum veniens plangentia iungit 145

agmina. Quae postquam matres succedere tectis

viderunt, maesam incendunt clamoribus urbem.

At non Evandrum potis est vis ulla tenere,

sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto

procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, 150

et via vix tandem vocis laxata dolore est.

`Non haec, O Palla, dederas promissa parenti,

cautius ut saevo velles te credere Marti;

(h`ud ignarus eram, quantum nova gloria in armis

et praedulce decus primo certamine posset. 155

Primitiae iuvenis miserae bellique propinqui

dura rudimenta et nulli exaudita deorum

vota precesque meae! Tuque, O sanctissima coniunx,

felix morte tua neque in hunc servata dolorem!

Contra ego vivendo vici mea fata, superstes 160

restarem ut genitor. Troum socia arma secutum

obruerent Rutuli telis! Animam ipse dedissem

atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret,

nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas

iunximus hospitio dextras: sors ista senectae 165

debita erat nostrae. Quod si immatura manebat

mors natum, caesis Volscorum milibus ante

ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.

Quin ego non alio digner te funere, Palla,

quam pius Aeneas [et quam magni Phryges et quam 170

Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.]

Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera Leto:

tu quoque nunc stares immanis truncus in annis,

esset par aetas et idem si robur ab annis,

Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis? 175

Vadite et haec memores regi mandata referte:

quod vitam moror invisam Pallante perempto,

dextera causa tua est, Turnum natoque patrique

quam debere vides. Meritis vacat hic tibi solus

fortunaeque locus. Non vitae gaudia quaero, 180

nec fas, sed nato Manis perferre sub imos.'

Aurora interea miseris mortalibus almam

extolerat lucem, referens opera atque labores:

iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon

constituere pyras. Huc corpora quisque suorum 185

more tulere patrum, subiectisque ignibus atris

conditur in tenebras altum caligine caelum.

Ter circum accensos cincti fulgentibus armis

44

decurrere rogos, ter maestum funeris ignem

lustravere in equis ululatusque ore dedere; 190

spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma:

it caelo clamorque virum clangorque tubarum.

Hic alii spolia occisis derepta Latinis

coniciunt igni, galeas ensesque decoros

frenaque ferventisque rotas; pars munera nota, 195

ipsorum clipeos et non felicia tela.

Multa boum circa mactantur corpora Morti,

saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris

in flammam iugulant pecudes. Tum litore toto

ardentis spectant socios semustaque servant 200

busta neque avelli possunt, nox umida donec

invertit caelum stellis ardentibus aptum.

Nec minus et miseri diversa in parte Latini

innumeras struxere pyras, et corpora partim

multa virum terrae infodiunt avectaque partim 205

finitimos tollunt in agros urbique remittunt,

cetera confusaeque ingentem caedis acervum

nec numero nec honore cremant: tunc undique vasti

certatim crebris conlucent ignibus agri.

Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram: 210

maerentes altum cinerem et confusa ruebant

ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.

Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,

praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.

Hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum 215

pectora maerentum pucrique parentibus orbi

durum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos:

ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,

qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.

ingravat haec saevus Drances solumque vocari 220

testatur, solum posci in certamina Turnum.

Multa simul contra variis sententia dictis

pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat,

multa virum meritis sustentat fama tropaeis.

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, 225

ecce super maesti magna Diomedis ab urbe

legati responsa ferunt: nihil omnibus actum

tantorum impensis operum, nil dona neque aurum

nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis

quaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum. 230

Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus.

Fatalem Aenean manifesto numine ferri

admonet ira deum tumulique ante ora recentes.

Ergo concilium magnum primosque suorum

45

imperio arcitos alta intra limina cogit. 235

olli convenere fluuntque ad regia plenis

tecta viis. Sedet in mediis et maximus aevo

et primus sceptris haud laeta fronte Latinus.

Atque hic legatos Aetola ex urbe remissos,

quae referant, fari iubet et responsa reposcit 240

ordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis,

et Venulus dicto parens ita farier infit:

`Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra

atque iter emensi casus superavimus omnis

contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus. 245

Ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis

victor Gargani condebat Iapygis agris.

Postquam introgressi et coram data copia fandi,

munera praeferimus, nomen patriamque docemus,

qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. 250

Auditis ille haec placido sic reddidit ore:

``O fortunatae gentes, Saturnia regna,

antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos

sollicitat suadetque ignota lacessere bella?

Quicumque Iliacos ferro violavimus agros, 255

mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis,

quos Simois premat ille viros, infanda per orbem

supplicia et scelerum poenas expendimus omnes,

vel Priamo miseranda manus: scit triste Minervae

sidus et Euboicae cautes ultorque Caphareus. 260

Militia ex illa diversum ad litus abacti

Atrides Protei Menelaus adusque columnas

exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes.

Regna Neoptolemi referam versosque penates

Idamenei? Libycone habitantis litore Locros? 265

Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivom

coniugis infandae prima inter limina dextra

oppetiit: devictam Asiam subsedit adulter.

Invidisse deos, patriis ut redditus aris

coniugium optatum et pulchram Calydona viderem? 270

Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur,

et socii amissi petierunt aethera pennis

fluminibusque vagantur aves, heu dira meorum

supplicia, et scopulos lacrimosis vocibus implent.

Haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt 275

tempore, cum ferro caelestia corpora demens

adpetii et Veneris violavi volnere dextram.

Ne vero, ne me ad talis impellite pugnas:

nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum

Pergama, nec veterum memini laetorve malorum. 280

46

Munera, quae patriis ad me portatis ab oris,

vertite ad Aenean. Stetimus tela aspera contra

contulimusque manus: experto credite, quantus

in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.

Si duo praeterea talis Idaea tulisset 285

terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes

Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis.

Quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae,

Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium

haesit et in decimum vestigia rettulit annum. 290

Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis

hic pietate prior. Coeant in foedera dextrae,

qua datur; ast armis concurrant arma cavete.''

Et responsa simul quae sint, rex optime, regis

audisti et quae sit magno sententia bello.' 295

Vix ea legati, variusque per ora cucurrit

Ausonidum turbata fremor: ceu saxa morantur

cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur

vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.

Ut primum placati animi et trepida ora quierunt, 300

praefatus divos solio rex infit ab alto:

`Ante equidem summa de re statuisse, Latini,

et vellem et fuerat melius, non tempore tali

cogere concilium. cum muros adsidet hastis.

Bellum importunum, cives, cum gente deorum 305

invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant

proelia: nec victi possunt absistere ferro.

Spem siquam adscitis Aetolum habuistis in armis,

ponite. Spes sibi quisque, sed haec quam angusta videtis;

cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, 310

ante oculos interque manus sunt omnia vestras.

Nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus

esse, fuit; toto certatum est corpore regni.

Nunc adeo quae sit dubiae sententia menti

expediam et paucis, animos adhibete, docebo. 315

Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,

longus in occasum, finis super usque Sicanos;

Aurunci Rutulique serunt et vomere duros

exercent colles atque horum asperrima pascunt.

Haec omnis regio et celsi plaga pinea montis 320

cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas

dicamus leges sociosque in regna vocemus.

Considant, si tantus amor, et moenia condant.

Sin alios finis aliamque capessere gentem

est animus possuntque solo decedere nostro: 325

bis denas Italo texamus robore navis

47

seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam

materies, ipsi numerumque modumque carinis

praecipiant, nos aera manus navalia demus.

Praeterea qui dicta ferant et foedera firment 330

centum oratores prima de gente Latinos

ire placet pacisque manu praetendere ramos,

munera portantis aurique eborisque talenta

et sellam regni trabeamque insignia nostri.

Consulite in medium et rebus succurrite fessis.' 335

Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni

obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,

largus opum et lingua melior, sed frigida bello

dextera, consiliis habitus non futilis auctor,

seditione potens (genus huic materna superbum 340

nobilitas dabat, incertum de patre ferebat),

surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:

`Rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem

consulis, O bone rex: cuncti se scire fatentur,

quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. 345

Det libertatem fandi flatusque remittat

cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros

(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)

lumina tot cecidisse ducum totamque videmus

consedisse urbem luctu, dum Troia temptat 350

castra fugae fidens et caelum territat armis/0

Unum etiam donis istis, quae plurima mitti

Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,

adicias nec te ullius violentia vincat,

quin natam egregio genero dignisque hymenaeis 355

des, pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.

Quod si tantus habet mentes et pectora terror,

ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:

cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.

Quid miseros totiens in aperta pericula cives 360

proicis, O Latio caput horum et causa malorum?

Nulla salus bello: pacem te poscimus omnes,

Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.

Primus ego, invisum quem tu tibi fingis, et esse

nil moror, en supplex venio. Miserere tuorum, 365

pone animos et pulsus abi. Sat funera fusi

vidimus iugentis et desolavimus agros.

Aut si fama movet, si tantum pectore robur

concipis et si adeo dotalis regia cordi est,

aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. 370

Scilicet ut Turno contingat regia coniunx,

nos animae viles, inhumata infletaque turba,

48

sternamur campis. Etiam tu, siqua tibi vis,

si patrii quid Martis habes, illum aspice contra,

qui vocat.' 375

Talibus exarsit dictis violentia Turni;

dat gemitum rumpitque has imo pectore voces

`Larga quidem, Drance, semper tibi copia fandi

tum, cum bella manus poscunt, patribusque vocatis

primus ades. Sed non replenda est curia verbis, 380

quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem

agger murorum nec inundant sanguine fossae.

Proinde tona eloquio, solitum tibi, meque timoris

argue tu, Drance, quando tot stragis acervos

Teucrorum tua dextra dedit passimque tropaeis 385

insignis agros. Possit quid vivida virtus,

experiare licet; nec longe scilicet hostes

quaerendi nobis: circumstant undique muros.

Imus in adversos: quid cessas? An tibi Mavors

ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis 390

semper erit?

Pulsus ego? Aut quisquam merito, foedissime, pulsum

arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim

sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit

procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? 395