Kunligita a to quo preiras enduktesez kelka kritika rimarki pri Esperanto, en qui on povas facile agnoskar kelki ek la motivi, qui igis a la Delegitaro e c. neposibla elektar Esperanto quala ol esas nun, quale LI.
Dº Zamenhof naracis en interesanta raporto, quale sa linguo devlopis su gradoze en sa mento, dum ke il frequentis la gimnazyo di Varsovio. Ante ke il advenis a la konvinkeso, ke la materyo di la vortaro devas esar romanal-germanala, e ke on devas uzar la provizo di la vorti ja internaciona, il esis «tute simple inventinta» sa vorti, t. e. komplete arbitriale, nur max mallonga e sistematra posible. Quankam il speriencis kun su ipsa, ke tala vorti esas malfacile lerneble ed ankore plu malfacile memorebla, il konservis rigretinde en la definitiva linguo tuta seryo di tala formacuri «a priori», e mem por koncepti revenanta tante oftege en la parolado, quale qua, quale, ube, nultempe, omnaloke, e c. La vorti nultempe, pro quo, adoptita da la Delegitaro, konkordas multe plu bone kun la generala karaktero di la linguo kam neniam e kial.
A la slava patrala linguo di l'autoro devas imputesar kelka partikularaji. Tale la tro-prizo di siblanta soni e diftongi, qui aparas aparte en la arbitriala vorti (ex. chi = hike, chiu = omnu, ech = mem, ghi = ol, ghis = til). En artiklo en la Krestomatio di Zamenhof, me trovas ex. (p. 228): chiuj tiuj senantaujughoj homoj, kiuj, anstatau filozofadi pri ghi; e (p. 293): tion chi ankorau antau la apero de la unua arta lingvo antauvidis kaj antaudiris chiuj tiuj eminentaj kapoj, kiuj.... Plue rusa esas la skribado por x: ekzameni, ekzemplo, e c., sed ekspedi, eksplodi. Franca vorti kun oi havas che li ua, kande li aparas en rusa kun ca ortografio: trotuaro, tualeto, vualo, sed altrakaze li havas oi od oj: foiro, fojo, fojno. Rusa esas anke nacio, tradicio, e c. vice -iono. La rusa inspiris anke kredeble tala vortifuri quale elparoli e senkulpigi, vice le internaciona pronuncar ed exkuzar (R. vygovarivat' e izvin'at', konkordanta kun D. aussprechen e entschuldigen). La sintaxal partikularajo, uzar l'adverbo vice l'adjektivo en frazi quale: estas necese vidi e simila, esis versimile genitita da la koincido di la rusa adverbo kun la predikata adjektivo en neutro; sed ta regulo esas neadmisebla en LI., nam kun libera vortordino on ne povas savar, kad estas vere necese signifikas: esas vere necesa o esas necese vera. La kompozita perfekto (mi estas aminta) memorigas la polona kochal-em. Fine la ofteso di l'adjektivo (kun -a) vice la genitivo (Zamenhofa lingvo) e di la du «agad-modi» per ek- e -ad (ekvidi e vidadi, en multa kazi, en qui simpla vidi suficus) esas atribuenda a rusa kustumi.
Me ne mallaudas, kompreneble, ke on enduktas en la LI. partikularaji di singla nacional lingui, por richigar ol; tale on devas preferar la germana-slava facileso kompozar vorti, a la romanal malricheso en ta relato, e kombinar ol kun la plu romanal kapableso uzar derivala silabi; sed nacional partikularaji, qui impedas la komprenado o kontragas l'internaciona uzado, devas tre zorge evitesar.
Quante malpraktikal esas la literi kun supersigni, esis ja supere expozita; hike me volas nur adjuntar, ke la alfabeto di Zamenhof esas tre infra a la cheka alfabeto ye sistemal vidpunto, pro ke la fonetikal paraleleso inter s e sh, z e dj, dz e gh esas celata per la selekto di la signi, quo produktas impreso di diletanteso.
Exter la omnube konocata vortospeci, qui esas karakterizita per specala finali, Zamenhof inventis un nuva, qua ricevis la finalo -au (kontrau, almenau); sed la limiti di ta klaso, qua kontenas kelka, sed ne omna, adverbi e prepozicioni, esas nule evidenta.
Multa vorti pruntita de konocata lingui esas mutilita (preske segun la modo di Volapük): boji (F. aboyer), parkere (F. par coeur), shviti (D. schwitzen, E. sweat), char (F. car), farun- vice farin-, lerta (F. alerte, kun alterita senco), e c. Hike havas lokon anke la rimarkinda nepre, qua venas de la rusa nepremenno, per tute sama maniero kam se de D. unbedingt on volus extraktar la du unesma silabi e propozar quale internaciona vorto unbe vice absolute.
La sparemeso di la radikaro esas tro exajerita, e forcas ad omnaspeca vortifadi, di qui on sucesas divinar la senco ofte nur pos multa kap-rompo. L'uzado di omna derival silabi quale nedependanta vorti esas vere injenioza, sed facas stranja impreso sur omna senpartii.
La sistemo di vortifado indijas tre ofte precizeso, aparte la limiti di la tale dicita nemediata derivado ne esas sat akurate definita (nur un exemplo: se on departas de kroni = kronizar, kronizo devus dicesar krono: sed ica vorto signifikas krono, e pro to on esas obligata formacar kronado, qua, segun la reguli di Esperanto, signifikas necese «duranta od iterata kronizo»; quale se la reji esus multa foyi kronizata dum longa tempo).
Me rezumis hike la max esencal difekti di Esperanto, quin remedyar la Komitato di la Delegitaro tendencis. L'agnosko di ta neperfektaji ne devas impedar me laudar la meriti di Zamenhof, qua savis, en tempo en qua la questiono di la max bona konstrukto di LI. tute ne esis ankore serioze pozita, formacar tala linguo, qua superesis en multa relati la lora proyekti, e qua montris su en la praktiko internaciona komprenigilo uzebla, quankam bezonanta multa plubonigi.
Otto JESPERSEN.
1. Extraktita e tradukita de Weltsprache und Wissenschaft (V. anunci, p. 192 di ca numero).
This page hosted by Yellow Internet.
James Chandler 24-Apr-98.