AUSCHWITZ,
Auschwitz-Birkenau, 1940-45 największy hitlerowski obóz koncentracyjny i zagłady w Oświęcimiu-Brzezince dla więźniów z Polski, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Francji, Grecji, Holandii, Jugosławii, Luksemburga, Niemiec, Norwegii, Rumunii, Węgier, Włoch, ZSRR, a także z Hiszpanii, Szwajcarii, Turcji, Wielkiej Brytanii i Stanów Z jednoczonych; od 1942 największy ośrodek zagłady Żydów, których w większości, bez rejestracji, kierowano do komór gazowych; zarejestrowanych i przeznaczonych na dłuższy pobyt w obozie więźniów było 400 tys. (połowę stanowili Żydzi, druga co do liczebności grupa Polacy 150 tys.); od 14 VI 1940 transporty więźniów politycznych Polaków; od 1941 kompleks obozów: Auschwitz w Oświęcimiu, Birkenau w Brzezince, Monowitz w Monowicach i ponad 40 podobozów; wiosną 1942 pierwsze próby masowego uśmiercania za pomocą gazu (cyklon B); dokładna liczba ofiar Auschwitz nie jest możliwa do ustalenia (zacieranie śladów zbrodni przez SS); Najwyższy Trybunał Narodowy przyjął, że w Auschwitz i jego podobozach zginęło 2,8 mln ludzi; na podstawie szczątkowej dokumentacji przyjmuje się, że ogółem w Auschwitz zamordowano ok. 1,5 mln więźniów, w tym ok. 90% Żydów; od 1940 polska, a od 1943 międzynarodowa tajna organizacja ruchu oporu; I 1945 ewakuacja obozu (ok. 60 tys. więźniów, z których tysiące zginęły podczas tzw. marszu śmierci); 27 I 1945 na teren obozu opuszczonego przez niemiecką załogę wkroczyły oddziały Armii Czerwonej; teren obozu uznany za Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i in. Narodów.

BEŁŻEC,
wieś gminna w województwie lubelskim do 1998 zamojskim; 2,6 tys. mieszk. (1996); 1940 niemiecki obóz pracy przymusowej dla Żydów i Cyganów; 1941-43 ośrodek eksterminacji, zginęło ok. 600 tys. osób (gł. w komorach gazowych), w tym ok. 550 tys. Żydów.

CHEŁMNO,
Odległy o 70 km od Łodzi (na terenach włączonych do Rzeszy). Obóz przyjął pierwszy transport więźniów 7 XII 1941roku. Zorganizowany był w prymitywny sposób. Mieścił się w starym pałacyku i otaczającym go parku, który ogrodzono wysokim parkanem z desek. Więźniów przetrzymywano w pobliskim Kole i dowożono samochodami ciężarowymi lub kolejką wąskotorową. Po przyjeździe do Chełmna prowadzono ich do rozbieralni, gdzie mieli się przygotować do rzekomej kąpieli i odwszenia przed zapowiedzianym wyjazdem na roboty do Niemiec. Pod pozorem przewozu do łaźni umieszczano ich w samochodzie-komorze gazowej ( w obozie funkcjonowały 3 takie samochody).Do wnętrza doprowadzony był wylot rury wydechowej motoru, po uruchomieniu którego gazy spalinowe napełniały komorę. W hermetycznym wnętrzu śmierć następowała w ciągu 10-15 minut. Po odłączeniu wylotu rury samochód przejeżdżał do oddalonego o 4 km lasu, gdzie specjalny oddział więźniów wyładowywał ciała i grzebał je w przygotowanych rowach. W tym czasie drugi oddział czyścił rozbieralnię, sortował ubrania, gromadził wartościowe przedmioty. Więźniowie z obydwu oddziałów byli co pewien czas kierowani do ruchomych komór gazowych, a na ich miejsce dobierano nowych. Od lata 1942 nie grzebano już ciał ofiar, lecz palono je na stosach przekładanych pniami drzew lub w dwóch prowizorycznych krematoriach. Dla zatarcia śladów wydobyto i spalono również zwłoki wcześniej zakopane. W okresie od marca 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Po przerwie zaczęły się znów pojawiać transporty z Łodzi. Obóz przestał istnieć w dniu 17 I 1945 w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej. Ogółem zginęło tu 310 tys. osób w tym Żydzi z Warte (tereny Polski przyłączone w 1939 r. do Niemiec), z getta łódzkiego, także z Niemiec, Czechosłowacji, Austrii obok Cyganów, Polaków, czeskich dzieci z Lidic.

GROSS-ROSEN,
1940-45 hitlerowski obóz koncentracyjny w Rogoźnicy, (województwo dolnośląskie gmina Strzegom); do 1941 filia obozu Sachsenhausen, następnie samodzielny obóz (106 podobozów), przez który przeszło 125 tys. więźniów ze wszystkich krajów Europy, zginęło ok. 40 tys. osób; X 1941-IV 1942 obóz dla jeńców sowieckich (2,5 tys. osób).

MAJDANEK,
dzielnica w południowo-wschodniej części Lublina. W 1941-44 obóz hitlerowski, początkowo dla jeńców wojennych, gł. sowieckich, następnie przekształcony w obóz koncentracyjny i ośrodek masowej zagłady; od wiosny 1942 obóz zagłady Żydów, ogółem przeszło przez obóz prawdopodobnie ok. 500 tys. osób z 26 państw, zginęło ok. 360w tym 200 tys. Żydów i 120 tys. Polaków; od początku 1942 masowe egzekucje więźniów w lesie krępickim, następnie w pobliżu krematorium. Miedzy innymi 3 XI 1943 Majdanek stał się głównym ośrodkiem akcji ludobójstwa, znanej pod kryptonimem Erntefest (Dożynki), a stanowiącej jeden z końcowych etapów Endlösung w Polsce. Rozstrzelano tu wówczas ok. 18 tys. Żydów. 1942-43 wybudowano 7 komór gazowych do uśmiercania ludzi cyklonem B i tlenkiem węgla. Na terenie byłego obozu Państwowe Muzeum na Majdanku (1944) oraz Pomnik Walki i Męczeństwa (1969).

PŁASZÓW,
dzielnica mieszkaniowa Krakowa (dzielnica administracyjna Podgórze). W 1942-45 obóz hitlerowski początkowo obóz pracy przymusowej dla Żydów, od połowy1943 filia obozu w Majdanku, od IX 1944 samodzielny obóz koncentracyjny (ok. 150 tys. więźniów, gł. Żydów, zginęło ponad 80 tys.); obecnie na miejscu obozu pomnik dla uczczenia ofiar faszyzmu (1964, wg projektu W. Cęckiewicza i R.Szczypczyńskiego). Obok znajduje się drugi pomnik, ufundowany przez Żydów krakowskich dla podkreślenia faktu, że ogromną większość ofiar płaszowskiego obozu koncentracyjnego stanowili Żydzi.

SOBIBÓR,
Sobibór to stacja kolejowa na linii Chełm-Włodawa. W marcu 1942 r. hitlerowcy przystąpili tu do budowy obozu, który w maju zaczął funkcjonować. Podlegał, tak jak obóz w Treblince, dowódcy SS i policji dystryktu lubelskiego Odilowi Globocnikowi. Obóz zlokalizowano z dala od osiedli, wśród lasów i bagien. Prowadziła do niego bocznica kolejowa. Teren obozu (około 58 ha) był otoczony trzema rzędami drutów kolczastych, sięgającymi dwóch metrów wysokości. Za drutami była fosa o głębokości trzech metrów, wypełniona wodą. W obozie zamontowano dziewięć komór gazowych, w których jednocześnie mieściło się pięćset osób; ich uśmiercenie trwało zaledwie 15-20 minut. W Sobiborze ginęli Żydzi z Polski, Belgii, Francji, Holandii, ZSRR i wielu innych krajów Europy. 14 października 1943 zbrojny bunt więźniów, kierowany przez oficera Armii Czerwonej Aleksandra Pieczorskiego z Rostowa. W krótkim czasie obmyślono szczegółowy plan i rozpoczęto przygotowania do powstania. Ustalono, że dniem powstania będzie 14 października 1943r. W kuźni obozowej wykonano 40 długich noży i sporo lekkich siekierek. Ponadto bojowcy mieli kilka karabinów i granatów.
O wyznaczonej godzinie do warsztatów rzemieślniczych i magazynów ściągnięto gestapowców pod różnymi pretekstami: przymiarki ubrania, obejrzenia wykonanych butów i mebli, odebrania paczek żywnościowych itp. Żaden już stamtąd nie wyszedł. Więźniowie zgromadzeni na placu apelowym byli tak podnieceni, że zamiast jak zwykle ustawić się w rzędy, pod wpływem panującej na placu psychozy rzucili się na druty. Do uciekających zaczęto strzelać. Sporo Żydów zginęło przy drutach, przy forsowaniu fos, na polach minowych i od kuł straży ukraińskiej. Część, zwłaszcza starsi i chorzy, zrezygnowała z ucieczki. 15 października 1943r. komendant niemieckiej policji porządkowej (Ordnungspolizei) wysłał z Lublina do swojego zwierzchnika w Krakowie meldunek tej oto treści: "14 października 1943 r. o godzinie 5 powstanie Żydów w esesmańskim obozie Sobibór, 40 km na północ od Chełma. Pokonali straże, zawładnęli składem broni i zbiegli w nieznanym kierunku po strzelaninie z pozostałą załogą obozową. 9 esesmanów zamordowanych, l esesman ranny, l esesman zaginiony, 2 strażników obcej narodowości zastrzelonych. Zbiegło 300 Żydów". Po tych wydarzeniach obóz zagłady w Sobiborze został zlikwidowany. Niewielu uciekinierów z obozu w Sobiborze doczekało wyzwolenia. Wielu zginęło z rąk leśnych grup NSZ, wielu poniosło śmierć w walce z okupantem w oddziałach partyzanckich. Z ponad trzystu uciekinierów wyzwolenia doczekało około trzydziestu. W pierwszych latach po wojnie podawano, iż w Sobiborze zamordowano około miliona osób. Późniejsze badania określają liczbę ofiar na 250 tys. Taka też liczba widnieje na pomniku wzniesionym na terenie byłego obozu zagłady.

STUTTHOF,
Hitlerowski obóz koncentracyjny 1939 - 45 w pobliżu Sztutowa; w ponad 60 podobozach więziono: do 1942 gł. Polaków, następnie także obywateli 24 innych okupowanych przez Niemcy krajów. Przebywali tu obywatele następujących państw europejskich: Anglii, Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Jugosławii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rumunii, Włoch i ZSRR. Z kontynentu pozaeuropejskiego w Stutthofie przebywali obywatele Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, aresztowani w okresie okupacji w Gdańsku i w Gdyni pod zarzutem uprawiania konspiracji i prowadzenia działalności antyniemieckiej, inni przesłani zostali z obozu w Oświęcimiu. W obozie tym więzieni byli m. in. uczestnicy spisku na Hitlera z 20 lipca 1944 roku wraz z rodzinami. Grupę narodowo najliczniejszą stanowili bez wątpienia Żydzi, a pod względem przynależności państwowej - Polacy, obywatele radzieccy, Węgrzy i Niemcy. Liczbę wszystkich Żydów można oceniać na co najmniej 50000. Ogółem przez Stutthof przeszło 110 tys. więźniów, zginęło ok. 85 tys. osób. Obóz ten był chyba jedynym, który trwał dłużej niż III Rzesza. Został wyzwolony 9 maja 1945 r., gdy kapitulacja państwa hitlerowskiego była już faktem.

TREBLINKA,
W 1941 - 44 hitlerowski karny obóz pracy Treblinka I, przez który przeszło 10 tys. więźniów, wielu zginęło;1942-43 hitlerowski obóz zagłady Treblinka II dla Żydów z Polski oraz m.in. z Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Jugosławii, Niemiec i ZSRR; Komendantem obozu w Treblince był początkowo SS-Hauptsturmführer Tomala, a później SS-Hauptsturmführer Franz Paul Stangl. Obóz podlegał dowódcy SS i policji dystryktu lubelskiego Odilowi Globocnikowi. W sierpniu 1943 zbrojny bunt więźniów zmuszanych do obsługi komór gazowych i części gospodarczej obozu; Na wieść o powstaniu w getcie warszawskim i klęskach Niemców na froncie wschodnim Żydzi utworzyli podziemną organizację bojową. Komendantem został pochodzący z Nowego Dworu inżynier, kapitan WP Galewski. 2 sierpnia 1943 r. około godz. 16-tej bojownicy żydowscy oddali w obozie pierwsze strzały, zaatakowali strażników obozowych. Grupa powstańców wdarła się do magazynów z bronią już w trakcie walki. Około 200 więźniów uzbroiło się w zdobyczną broń. Ci, dla których nie starczyło karabinów i pistoletów atakowali Niemców i Ukraińców siekierami, kijami i łopatami. Zniszczono ogrodzenia obozowe, zerwano linie telefoniczne, podpalono wieże strażnicze. W wyniku walk zginęło około 20-tu SS-manów i 60-ciu ukraińskich faszystów. Po stronie powstańców zginęło około 800 osób. Pożary ogarnęły prawie cały teren obozu. Do pobliskich lasów przedarło się około 600 powstańców. Większość z nich zginęła w czasie pościgu, wśród nich dowódca powstania inż. Galewski. Około 30 osobom udało się przerwać blokadę i przedrzeć przez okoliczne lasy. Ukrywali się u okolicznych chłopów. Uciekinierzy z Treblinki zorganizowali w lasach w okolicy Sterdyni mały oddział partyzancki rozbity przez działający w tych okolicach oddział NSZ. Po zakończeniu powstania i spaleniu obozu, władze niemieckie zdecydowały o całkowitym zniszczeniu i likwidacji obozu Treblinka II. Wojnę przeżyło około dwudziestu uciekinierów z obozu.
Ogółem w Treblince II Niemcy zamordowali ok. 750 tys. osób; na terenie byłego obozu pomnik-mauzoleum i symboliczny cmentarz (1959-64, wg projektu F. Duszeńki, A. Haupta, F. Strynkiewicza). Na kamiennych złomach, celem upamiętnienia setek tysięcy ludzi wyryte są nazwy miast polskich i innych państw, z których pochodziły ofiary. Na jednym z kamieni umieszczona jest także tablica ku czci zamordowanego tam Janusza Korczaka i jego dzieci.

          Źródła:

• Jan Jagielski "I pokój stanie się działem sprawiedliwości" Kalendarz Żydowski-Almanach5752
• Jan Przedpełski "Z dziejów żydowskiego powstania w Treblince" - Słowo Żydowskie 1.11.1996
• Michał Grynberg "Ruch oporu Żydów podczas okupacji hitlerowskiej" Studia z dziejów Żydów Polsce T.II - Warszawa 1995
• red. Jerzy Tomaszewski "Najnowsze dzieje Żydów w Polsce" PWN Warszawa 1993
• Encyklopedia Multimedialna PWN 1998