Prasa żydowska        


        Do końca XIX wieku pisma wydawane w języku jidysz nie cieszyły się wśród częstochowskich Żydów zbyt wielką popularnością. Dwaj introligatorzy: Chanoch Lepides i Mingał Bajgieł, którzy sprowadzili do Częstochowy pierwsze pisma w jidysz, aby je pożyczać do czytania za opłatą 1 kopiejki, niewiele na początku zarabiali. Z biegiem czasu mieli jednak coraz więcej klientów, tak że ostatni amatorzy lektury dostawali do rąk mocno już wytarte egzemplarze gazet. Dopiero po 1905 roku, kiedy to centralne pisma żydowskie "Hajnt" i "Der Moment" zyskały w Częstochowie stałych prenumeratorów, a w Al. Najświętszej Panny Marii otwarto biuro warszawskiej prasy żydowskiej, zainteresowanie prasą drukowaną w języku jidysz znacznie wzrosło.
      Ukazujące się w Częstochowie czasopisma zapewniały miejscowym Żydom kontakt z większymi ośrodkami i czyniły z nich społeczność nieźle zorientowaną o biegu zdarzeń w kraju i na świecie. Jednocześnie ujawniają one te wszystkie ujemne strony, które posiadała cała prasa prowincjonalna, borykająca się z problemami ekonomicznymi, trudnościami w pozyskiwaniu wybitniejszych autorów i ambitniejszych tekstów. Nierzadko w ich poszukiwaniu skazana na korzystanie z przedruków, czasami ulegając pokusie taniej sensacji czy plotki lokalnej.
      W aspekcie politycznym prasę żydowską w Polsce w zasadzie cechował lojalizm względem państwa w większym stopniu niż periodyki mniejszości niemieckiej, ukraińskiej czy litewskiej. Świadczą o tym statystyki konfiskat.

W Częstochowie ukazywały się następujące czasopisma żydowskie:


    "Reklamen Blat" - pierwsze drukowane w jidysz pismmo Żydów częstochowskich. Pojawiło się 6 grudnia 1912 roku. Decyzję o założeniu pisma podjęto pod wpływem przykładu z Zagłębia, gdzie w będzińskim "Bendiner Anonsenblat" zaczęły ukazywać się notatki z Częstochowy. Od czasu do czasu udawało się też pierwszemu miejscowemu korespondentowi do pism warszawskich Mosze Cieszyńskiemu, zamieścić w nich jakąś lokalną wiadomość. Uświadomiło to częstochowskim Żydom, jakie korzyści płyną z posiadania własnego pisma. Do wydrukowania pierwszego numeru "Reklamen Blat" wystarczyło 20 rubli zebranych wśród właścicieli firm handlowych, którzy zechcieli w projektowanym piśmie zamieścić anonse. Inicjatorami wydania pisma byli: E.Chrobolewski - piszący artykuły wstępne, Herszele Fajwlowicz - piszący felietony, Mosze Cieszyński - wypełniający resztę numeru, Jakub Rozenberg - prowadzący finanse. Pismo reklamowało wyroby i towary z miejscowych sklepów i przedsiębiorstw handlowych, ale również prowadziło kronikę lokalną, zamieszczało korespondencję z ościennych miast i miasteczek, dużo uwagi poświęcało problemom społecznym i kulturalnym. W dziewięciu numerach pisma (ostatni numer wyszedł na początku 1913 roku) poruszono m.in. sprawy "żydowskiego antysemityzmu" czyli niechęci przedsiębiorców żydowskich do zatrudniania robotników żydowskich, ponieważ nie pracowali oni w soboty; walki politycznej między syjonistami a socjalistami; popularyzacji sportu wśród żydowskiej młodzieży; sporo uwagi poświęcano lokalnym wydarzeniom kulturalnym.
     


    "Wochen Blat" - pierwszy numer pisma ukazał się od 14 lutego 1913 roku. Wydawane przez M. Cieszyńskiego, L.Kapińskiego i Bel Jakowa. Pismo to miało ambicje ponadlokalne. Interesowało się żywo uprawnieniami nadanymi w 1913 roku ludności żydowskiej przez władze rosyjskie, m.in. prawem do ograniczonej działalności związkowej. Ostatni numer wyszedł w grudniu 1913 roku.
     


    "Unzer Cajtung" ("Nasza Gazeta") - gazeta robotnicza, której kilka numerów ukazało się w 1913 roku. Pismo redagował przybyły w tym celu z Łowicza A.Kronenberg.
     


    "Czenstochower Tageblat" - pierwszy lokalny żydowski dziennik, ukazał się na początku 1914 roku jako wspólne przedsięwzięcie B.Bociana i J.Rozenberga. Później miejsce Rozenberga zajął sprowadzony z Łodzi I. Abramson. Nowy redaktor był Żydem ortodoksyjnym, jednak współpracował z E.Chrobolewskim i R.Federmanem - socjalistami co pozwalało na libberalizm w ocenie wydarzeń i spraw. Pismo podejmowało kwestię reformy oświatowej i języka nauki szkolnej, przedstawiało stosunek zarządu gminy wyznaniowej do języka jidysz, dużo uwagi poświęciło wyborom dozoru bóżniczego z 1913 roku. Zamieszczało wywiady z rabinami i politykami. Pismo zawieszono z chwilą wybuchu I wojny światowej. Odrodziło się w 1915 roku jako mutacja łódzkiego "Folks Cajtung" przez Lazara Kana. W końcu 1915 roku częstochowska redakcja zaczęła wydawać sobotni dodatek literacko-społeczny, którego redagowanie powierzono Herszowi Dawidowi Nombergowi wybitnemu publicyście i dramaturgowi. Nomberg przyjechał z Warszawy i w dwóch stałych rubrykach zaczął regularnie zamieszczać swoje obserwacje. Pisarz wytrwał w Częstochowie zaledwie kilka miesięcy, ale uświadomił on częstochowskim Żydom potęgę prasy, jako narzędzia urabiania opinii publicznej. Pismo upadło w 1919 roku. Jego nakład wahał się od 500 do 1500 egzemplarzy.
     


    "Czenstochower Cajtung" ("Gazeta Częstochowska") - dziennik, potem tygodnik polityczno-społeczny wychodzący od 1918 roku. Drukowany u B.Bociana, redagowany początkowo przez I.Płockiera a następnie przez S.Franka. "Czenstochower Cajtung" był najtrwalszym pismem żydowskiej Częstochowy, co zawdzięczał umiarkowanej linii politycznej i co ważniejsze, dobrej kondycji finansowej. Drukowany we własnej drukarni osiągał duże zyski z ogłoszeń i prenumeraty. Miał ustabilizowany nakład 900-1400 egzemplarzy, z czego większość rozchodziła się w prenumeracie. "Czenstochower Cajtung" wydawano do września 1939 roku. Adres red. Al. NMP 6

 
* * * Częstochower Cajtung * * *
 

"Unzer Wort" ("Nasze Słowo") - tygodnik" Ferajnigte" (Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej "Zjednoczeni") wychodzący od 1919, później zmieniono nazwę na "Dos Naje Wort".
 


"Dos Naje Wort" ("Nowe Słowo") - organ miejscowego Bundu i Poalej Syjon-Lewicy. Był pierwszym z łańcucha pism socjalistycznych. Do kwietnia 1920 roku wychodził pod redakcją R.Federmana. Drukowany w jidysz zawierał również krótkie informacje w języku polskim oraz ogłoszenia firm, nie tylko żydowskich. "Dos Naje Wort" było pierwszym organem prasowym miejscowego, walczącego o swoje prawa ekonomiczne proletariatu. Nie tylko zresztą miejscowego - pismo miało bowiem także epizod ogólnopolski. Po wybuchu wojny polsko-radzieckiej rząd zawiesił prawie wszystkie pisma bundowskie wychodzące w Polsce. Od 15 października 1920 do 20 lutego 1921 roku "Dos Naje Wort" przejęło funkcję centralnego organu Bundu. Redagował je wówczas B.Mendelsberg, oddelegowany z Warszawy. Tylko dwie ostatnie strony pozostawiono sprawom lokalnym. Ten awans zaznaczył się jednak gwałtownym spadkiem czytelników w samej Częstochowie. Powrót do funkcji pisma lokalnego przywrócił "Dos Naje Wort" dawnych odbiorców i poprzedniego redaktora. Sporo miejsca zajmowały tematy kulturalno-oświatowe. Spektakularnym sukcesem było doprowadzenie (razem z innymi środowiskami opiniotwórczymi) do równouprawnienia jidysz w instytucjach żydowskich Częstochowy. Pismo ukazywało się prawdopodobnie do 1925 roku.
 


"Arbeter Cajtung" ("Gazeta Robotnicza") - wychodzi od 1923 do 1928 roku, nieregularnie, z dużymi, nawet rocznymi przerwami. Organ "Bundu", wydawany i redagowany przez radnego częstochowskiego R. Federmana, drukowany u B.Bociana. Obok Częstochowy miał "obsługiwać" także Zagłębie i okolice. Federman zapewnił sobie współpracę Icchaka Pesachsona, pioniera ruchu socjalistycznego, ale gdy wyjechał do Ameryki pismo upadło.
 


"Der Proletarier" ("Proletariusz") - deklarowany wprawdzie jako tygodnik, ale faktycznie almanach Rady Klasowych Związków Zawodowych w Częstochowie. Wyszły tylko dwa numery: w październiku 1925 i w październiku 1926. Pismo redagował R.Federman.
 


"Unzer Sztyme" ("Nasz Głos") - pismo wydawane przez E.Chrobolewskiego jako dwutygodnik będący organem Niezależnej Socjalistycznej Partii Żydowskiej w Polsce. Pierwszy numer ukazał się w 1928 roku, ale pismo upadło już po kilku tygodniach, chociaż Chrobolewski pozyskał do współpracy Józefa Kruka, wybitnego działacza ruchu socjalistycznego.
 


"Dos Leben" ("Życie") - tygodnik wychodzący w latach 1926-1927. Wyd. i red. Chaim Weissberg. Druk. B. Bocian.

 
* * * Dos Leben * * *

 


"Der Czenstochower Szpigel" ("Częstochowskie Zwierciadło") - tygodnik ukazujący się w roku 1927.
 


"Di Cajt" ("Czas") - bezpartyjny tygodnik społeczny (wg deklaracji), wydawany z przerwami w latach 1927-28; 1938. Rozprowadzano go i poza Częstochową: w Radomsku, Włoszczowej i innych miasteczkach, które nadsyłały mu lokalne serwisy informacyjne. W 1938 roku należał do grupy ustabilizowanych pism częstochowskich, na co wpływał zapewne szerszy odbiór w ościennych miasteczkach. Nakład czasopisma 1000 egzemplarzy. Adres red. ul. Senatorska 7
 


"Unzer Weg" - ("Nasza Droga") tygodnik społeczzno-literacki (wg deklaracji) Organizacji Syjonistycznej, której liderem był Icchak Grünbaum. Redagowali go kolejno Moszek Nowak, który był jego wydawcą, Izrael Dancygier i Moszek Tauzewicz. Pismo drukowano w drukarni "Sztuka" A.Helfgotta i M.Piegera w bardzo ustabilizowanym nakładzie 500 egzemplarzy. Gazeta ukazywała się od 1930 do 1939 roku. Adres red. Al. NMP 22
 


"Unzer Czenstochower Expres" ("Nasz Express Częstochowski") - wychodzi z przerwami w latach 1931-38, bezpartyjny dziennik, mutacja warszawskiego "Unzer Express", mający ambicje informowania czytelników o bieżących wydarzeniach z kraju i ze świata, nie stroniący od problematyki politycznej i rywalizujący z dziennikiem "Czenstochower Judiszer Kurier". Drukowaną w Częstochowie część lokalną redagowali Fiszel Szylit i Fajwel Altman. Nakład wynosił 300-500 egzemplarzy.
 


"Czenstochower Judiszer Kurier" ("Częstochowski Kurier Żydowski") - dziennik ukazujący się z przerwami w latach 1931-1936 (?). W 1932 mutacja "Judiszer Kurier". Nakład około 1000 egzemplarzy.
 

* * * Czenstochower Judiszer Kurier * * *
 


"Tribune" ("Trybuna") - tygodnik ukazujący się od maja do grudnia 1933 roku, zdradzający sympatie komunistyczne. Pismo wydawane przez Mordkę Wajsberga oficjalnie poświęcone kulturze, literaturze, sztuce i krytyce. Według świadectw policyjnych Wajsberg był działaczem Komitetu Okręgowego KPP w Łodzi, a pismo organem literackim KPP. Nakład 5000 egzemplarzy.
 


"Czenstochower Weker" ("Częstochowska Pobudka") - tygodnik społeczno-polityczny, ukazywał się w 1938 roku. Pismo związane z lewicą robotniczą, redagowane przez Dawida Klina, przybyłego w tym celu z Warszawy. Pismo okazało się nietrwałe, a Klin szybko opuścił Częstochowę.
 


"Czenstochower Express" ("Express Częstochowski") - mutacja Warszawer Express, dziennik wydawany od 1938 roku do wybuchu wojny.
 


"Naje Cajtung" ("Nowa Gazeta") - brak danych.
 


"Di Unaphengike Sztyme" ("Głos Niezależny") Zbiór artykułów. Wyd. Niezależnej Socjalistycznej Partii Robotniczej w Polsce. Wyd. i red. W. Fajge. Warszawa-Częstochowa 1924


JEDNODNIÓWKI

  • "Unzer Ajgener Weg" - 7.XI.1930
  • "Unzer Ajnciger Weg" - 31.X.1930
  • "Unzer Erlecher Weg" - 1930
  • "Unzer Jidiszer Weg" - 14.XI.1930
  • "Unzer Richtiger Weg" - 12.XII.1930
  • "Unzer Weg" - 24.X.1930

  • PISMA WYDAWANE W JĘZYKU POLSKIM
    • "Nowy Express Częstochowski" - dziennik syjonistyczny wydawany w języku polskim. Właściciel pisma Ido Siemiatycki był znany w Częstochowie z licznych inicjatyw dziennikarskich. Pod względem finansowym pismo stało źle. Utrzymywało się dzięki ogłoszeniom i loterii fantowej. Po około 3 latach istnienia upadło w 1928 roku. Nakład pisma wynosił 1100-1200 egzemplarzy.
    • "Express Częstochowski"- dziennik wydawany w 1934 roku przez I.Siemiatyckiego, nie przetrwał kilku miesięcy.
    • "Nasz Głos" - niezależny dziennik żydowski. Piismo wydawane w 1934 roku przez I.Siemiatyckiego, nie przetrwało kilku miesięcy.
    • "Polacy i Żydzi" (1933) Organ poświęcony zgodnemu współżyciu Polaków i Żydów oraz walce z nienawiścią rasową. Druk. Cymerman, Częstochowa Al. NMP 8
    • "Kwartalnik Zrzeszenia Koncesjonariuszy Żydowskich Szkół Średnich w Polsce" (1930) Poświęcony sprawom wychowania i nauczania należących do zrzeszenia. Kom. red.: dr F. Axer - Częstochowa, dyr. C. Epstajn - Wilno, inż. M. Kriński - Warszawa. Druk. "Polska", Częstochowa, Herbska 10


    * * *

             W Częstochowie, gdzie Żydzi na ogół zgodnie współżyli z Polakami, wychodziła również prasa antyżydowska. Niektóre z tych pism były, mimo swego charakteru, popierane przez żydowską reklamę i żydowskich czytelników. Tak było z "Gazetą Częstochowską", redagowaną przez Adama Paciorkowskiego.
          W 1924 roku właściciel fabryki w Gnaszynie Zygmunt Markowicz utworzył "Głos Powszechny" - pismo programowo zwalczające antysemicką "Gazetę". Redaktorem "Głosu", który utrzymał się przez około 10 miesięcy, był późniejszy publicysta i badacz życia społecznego Żydów w Polsce - Aleksander Hafftka.

    * * *

          Niebywałym heroizmem wykazali się częstochowscy Żydzi zamknięci w getcie. W latach 1941-42 grupa osób skupionych wokół znanego społecznika Adama Wolberga wydawała podziemne pismo "Rasta"("Rada Starszych") 1941 r. wyszydzające tchórzostwo i uległość wobec Niemców niektórych członków Rady, oraz "Hołd Żydowski".
     

    Okładki częstochowskich gazet żydowskich.
     

                Źródła:

    • Marta Pawlina-Meducka "Kultura Żydów województwa kieleckiego 1918-1939
    • Tomasz Mielczarek "Prasa częstochowska" 1769-1994, Z dziejów najnowszych Częstochowy red. Ryszard Szwed, Waldemar Palus
    • Piotr Stawiński "Prasa żydowska w Częstochowie w okresie międzywojennym" - Żydzi w dziejach Częstochowy - rred. Zbigniew Jakubowski, 1991
    • Witold Mielczarek "Pierwsze zakłady drukarskie i zakłady poligraficzne w Częstochowie" Ziemia Częstochowska Tom XI - 1976.
    • Zbigniew Żmigrodzki, Katarzyna Nabiałek "O Żydach częstochowskich w piśmiennictwie" Biuletyn ŻIH Kwiecień-czerwiec 1991 nr 2(158)