PACIANO: ANG
LIMOT NA RIZAL
Daniel Mendoza Anciano
Ang taong 1996 ay idineklara ng ating
pamahalaan na Taon ng Mga Bayani at ang kulminasyon ng
nasabing aktibidad ay masesentro sa pagunita ng sambayanang Filipino sa
sentenaryo ng kamartiran ni Dr. Jose P. Rizal. Isang indibidwal na
nag-alay ng kaniyang buhay para sa katuparan ng kaniyang bisyon na
magkaroon ng kagalingan para sa kaniyang mga kababayan sa
pamamagitan ng pagpapairal ng mga reporma sa noon ay kolonyal na
pamahalaan ng Espanya sa bansa. Sa kabilang dako, ang
pagdakila ng sambayanang Filipino kay Rizal
ay nagsilbing isang trahedya, sa isang lalaking
tunay na nasa likuran ng kaniyang buhay at kabayanihan na
natabunan ng kaniyang maningning na kasikatan - ang lalaking ito ay
si Paciano Mercado, ang limot na Rizal.
Mayroong dalawang
kontensiyon ukol sa pagiging pigurang historikal
ni Paciano; Una naging sikat si Paciano dahilan sa
kapatid siya ni Rizal; pangalawa, naging sikat si Rizal, dahilan sa
naging kapatid niya si Paciano. Sa dalawang magkasalungat na
kontensiyong ito, wala akong pangingimi kahit isang sandali
na piliin ang huli. Ang manunulat ng biograpiya ni Rizal na si Leon
Ma. Guerrero ay napuna ang pagkalimot kay Paciano
Mercado at ipinahayag ang ganito "Ang papel na
ginampanan ni Paciano sa buhay ni Jose ay
nangangailangan ng higit na atensiyon kaysa sa kaniyang dapat na
matanggap". Ang artikulong ito ay naglalayon na bakasin ang
kritikal at mapagpasiyang na papel ni Paciano sa
kamulatan ng kaniyang nakababatang kapatid, kung papaano
niya inihatid si Rizal sa kalagayan bilang isang pambansang bayani, at
kung papaano nilandas ni Paciano ang isang ideolohiya at pagkilos pulitikal
na kailanman ay hindi pinangahasang
landasin ng kaniyang higit na tanyag na kapatid.
Si Paciano sa Panahon ng Liberalismo
Ang taon ng pag-aaral ni Paciano
Mercado sa Colegio de San Jose ay napanahon sa pagbagsak ni
Reyna Isabel II ng Espanya na naging dahilan sa pangingimbabaw ng
liberalismo hindi lamang sa Espanya kundi maging sa Pilipinas. Ang
panunungkulan ni Carlos Ma. de la Torre bilang gobernador heneral
sa Filipinas ay nagbigay daan sa kaluwagan pulitikal, na-organisa at
aktibong kumilos ang Komite ng mga Anak ng Bayan na binubuo ng mga
Filipino at mga liberal na Espanyol, at ang pagsikat ng isang paring sekular
na nagngangalang Jose Apolonio Burgos. Ang mga kaanib
ng bagong gitnang uri ay naging agresibo na isulong ang interes na
dinadala ng pangkat panlipunan na kanilang kinabibilangan, pangunahin dito ay
usapin ng kanilang paghahangad ng kapantayan sa mga Espanyol na
noon ay may monopolyo sa mga matataas na puwesto sa kolonyal na
burukrasya at simbahan.
Pagkakataon o tadhana, na sa panahon ng
pag-aaral ni Paciano Mercado ay nakasama niya si Burgos na
manirahan sa ilalim ng iisang bubungan. Ang pagiging malapit
ng dalawa ay mapapansin sa salaysay ni Dr. Paz
Policarpio-Mendez. May pagkakataon na naisasama ni
Paciano si Burgos sa pagbisita sa kaniyang mga
kapatid na babae na nag-aaral din sa Maynila,
gayundin may pagkakataon na bumisita si Burgos kasama
si Jacinto Zamora sa bayan ng Calamba sa paanyaya ni Paciano
upang dumalo ng piyesta at doon nakita ni Jose Burgos ang
batang kapatid na lalaki ni Paciano na kaniyang kapangalan". Ang
pagiging malapit ni Paciano at Burgos ay isang indikasyon lamang ng kanilang
pagiging iisa ng opinyon at interes.
Tahimik man ang mga aklat
kasaysayan sa lalim at antas ng kamalayan na
naipunla ni Burgos kay Paciano, ngunit
ang apelyidong Mercado bilang isang
aktibistang mag-aaral ay napahanay sa mga
pangalang Buencamino, Sanciangco, Mapa. Soriano, Tizon, Alejandro at iba pang
mga anak ng nakakariwasang Filipino na kabilang Juventud Escolar Liberal
na naging aktibo at nangahas na nagdaos ng demontrasyon ng
mga mag-aaral sa Maynila (na hinihinalang lihim na
pinamumunuan ni Burgos).
Masakit ang naging hagupit ng tadhana
para kay Paciano, bago matapos ang 1871, muling nabalik ang
mga reaksiyonaryo sa pamahalaan at sa unang buwan
ng 1872 naganap ang Pag-aalsa sa Cavite at sa sumunod na
buwan, Si Burgos, ang lalaking kaniyang kasama, kausap, at
kapalagayan loob ay nilatiran ng hininga ng kaniyang mga hayagan at
lihim na kaaway sa andamyo ng bitayan ng Bagumbayan.
Si Paciano Bilang Magsasaka
Ang pangyayari ng 1872 ay nagsilbing
isang balakid sa pagpapatuloy ng edukasyon ni Paciano. Pagkatapos ng trahedya,
iniwan niya ang paaralan at nagbalik sa Calamba upang
pangasiwaan ang lupain na inuupahan ng kanilang pamilya
mula sa mga prayleng Dominikano. Pagkatapos ng pagbitay
sa GOMBURZA, ginugol ni Paciano ang kaniyang panahon sa pagsasaka
ng kanilang inuupahang bukirin at higit sa lahat sa pagbubungkal ng higit
na mapangakong sakahan - ang kaisipan ng kaniyang kapatid.
Sa pag-uwi ni Paciano sa Calamba,
nagtagubilin ang kaniyang ama ukol sa dalawang salita
na hindi maaring banggitin sa kanilang tahanan - Burgos at
Cavite. Sa kabila ng pagbabawal, naandoon ang pagkakataon ng
pakikipagkuwentuhan sa kaniyang nakakabatang kapatid at naitanim niya
ang binhi ni Jose Burgos sa matalas na isipan ng
kaniyang batang kapatid, pagkukuwentuhan na ganap na
nagpabago ng kahahantungan ng ating kasaysayan - binuhay ni Paciano
ang ideya ng kaniyang kaibigan at kasamang si
Jose Burgos sa katauhan ng kaniyang nakakabatang kapatid na
si Jose Rizal.
Ang Pagsubaybay sa Edukasyon
Isa si Paciano sa nakapansin sa talino
ng kaniyang kapatid, marahil ang _eksepsiyonal_ na katalinuhang taglay
nito ang nagtulak upang mahinuha ni Paciano na ang kaniyang
batang kapatid ay mayroong mapagpasiyang papel na
gagampanan sa kasaysayan. Kung mayroon mang naging malaking interes
si Paciano para sa kay Rizal ay ang mabigyan ito ng tumpak at progresibong
edukasyon.
Sa kasaysayan ng pag-aaral ni Rizal ay
makikita na laging nakabuntot sa likuran ang anino ni Paciano sa likuran.
Unang-una na sa kaniyang pagpapatala Jose Rizal sa paaralan ni Justiniano
Aquino Cruz, na kaniya ring naging dating guro sa Bi_¤"an. Sa
kolehiyo, mapapansin ang pagsama niya sa kaniyang kapatid upang magpatala
sa Ateneo at ng hindi matanggap si Rizal dahilan
sa pagiging huli sa patalaan at kaliitan, hiningi niya
ang tulong ni Manuel Xerxes Burgos upang ito ay matanggap sa nasabing
paaralan.
Sa pagtatapos ng kolehiyo, ang
matinding pagtutol ng ina ni Rizal sa pag-aaral sa Unibersidad ng Santo
Tomas ay sinalungat ni Paciano, maging si Rizal ay kaniyang sinabi "Ngunit
ang aking kapatid (Paciano) ay isinama ako sa Maynila sa kabila ng luha
ng aking ina". Pagkatapos ng ilang taon sa Unibersidad , si Paciano
ay gumawa ng paraan upang lihim na makaalis si Rizal patungo sa
Espanya upang magpatuloy ng pag-aaral, at sa pamamagitan ng
pensiyon na ipinadadala ni Paciano ay nai-agdong ni Rizal ang
kaniyang pag-aaral ng medisina at pilosopiya sa Europa.
Kung ano ang dahilan ng
pagpapakasakit ni Paciano para sa edukasyon ni Rizal ay mapapansin
na sa kaniyang mapagpahiwatig na sulat dito:
."Tandaan mo na ang pangunahing
dahilan ng iyong pag-alis ay hindi ang pagpapabuti ng iyong sarili sa
propesyong iyon (medesina), bagkus ay para sa higit
na kapaki-pakinabang na bagay"
Ang Lalaki sa Likuran ng Isang Nobela
Ang kadakilaan ni Rizal ay matatagpuan
sa kaniyang pagsulat ng isang nobelang panlipunan na pinamagatang Noli
Me Tangere, ang nobela ay utang natin sa kakaibang katalinuhang
pangliteratura ng may-akda, sa malinaw na paglalarawan at pagsasalamin ng mga
sakit ng lipunang kolonyal sa kaniyang panahon. Gayundin
nagpasalamat ang kasaysayan kay Ginoong Viola na
nagpahiram ng kaukulang salapi upang mailigtas ang nobela
mula sa disulusyonadong balakin ng may-akda na gawing panggatong sa
apoy ang manuskrito ng nobelang nagpabago ng tunguhin
ng kasaysayan, ngunit nalimutan ng kasaysayan na pasalamatan ang dalawang tunay
na pinagkakautangan ng nobela. Una, ang lalaki na tunay na
gumastos sa pagpapalimbag ng nobela - si Paciano. Ang salaping
ginamit sa pagbayad sa utang ng pagpapalimbag ng nobela ay
galing sa pagod at pawis ng
nakatatandang kapatid ng may-akda at; Pangalawa, tahimik ang
kasaysayan sa pagbanggit (at pagpapasalamat) na ang
salaping ginamit sa pagpapalimbag ng Noli Me Tangere
ay nanggaling sa mismong mga bunga ng lupa ng Filipinas na noon ay
binubusabos ng mga mapagsamantalang dayuhan.
Ngunit ang pagbabayad ni Paciano
mahal na presyo ng nobela ay hindi lamang sa sukatan ng salapi
higit sa lahat, sa sakripisyo na kaniyang tiniis. Ang
sulat ni Rizal kay Paciano ay nagpaliwanag ng ganito :
Ukol sa presyo ng libro, nagkamali ako
sa aking pagtantiya, Akala ko sa 1500 na kopya ay gugugol lamang ako ng P200
ngunit sa mga limbagan ito ay aabot pala ito ng
halagang P 1,500... Hindi ako humihiling ng ganitong
halaga; Alam kong napakalaki nito para sa isang aklat na maaring maghatid
sa inyo ng higit na kapighatian kaysa sa kaligayahan.
„_„_
Sa pagsagot ni Paciano sa sulat ni
Rizal ay nagpadala ito ng P 1,000, nais pa nga nito na magpadala ng higit
ngunit ang asukal ay hindi pa nabibili Nagkaroon ng katuparan ang sinabi
ni Rizal "Alam kong .... isang aklat na maaring maghatid sa
inyo ng higit na kapighatian kaysa sa kaligayahan" dahilan sa ang
pinakamalaking kabayaran na binata ni Paciano sa aklat na sinulat ng
kaniyang batang kapatid ay ang paalisin ang pamilyang Rizal sa kanilang
inuupahang sakahan ng mga Dominikano, at sunugin ang kanilang bahay
sa Calamba at ipatapon si Paciano sa Mindoro, mula Septyembre 1890
hanggang Nobyembre 1891.
Ang Liberalismo tungo sa Radikalismo
Ang pagiging progresibo ni
Paciano ay matatagpuan hindi lamang sa kaniyang pagsuporta sa
kaniyang kapatid kundi maging sa kilusang propaganda, isa siya sa
mga tagasuporta ng Diariong Tagalog, La
Solidaridad at sa bandang huli ay tagasuporta ng
Katipunan at isa sa mga aktibong nagpalaganap nito sa lalawigan ng
Laguna.
Sa pagkabilanggo ng kaniyang kapatid
noong 1896, si Paciano ay dinakip at ikinulong ng mga Espanyol at pisikal
na pinahirapan ngunit ito ay kaniyang pinagtiisan upang hindi
maisangkot ang kaniyang kapatid sa rebolusyon.
Ilang araw pagkatapos ng pagbitay kay
Jose Rizal, natagpuan ni Paciano ang kaniyang sarili,
kasama ng isa kaniyang kapatid na si Trinidad, at
ng kaniyang hipag na si Josephine Bracken na
binabagtas ang lalawigan ng Cavite na noon ay
sentro ng Rebolusyong Filipino. Habang tinatawid nila ang tulay ng
Zapote na hangganan ng Las Piñas at Cavite, mararandaman na
hinuhubad na ng mga Rizal ang kanilang paniniwala sa reporma at
niyapos na ang doktrina ng armadong pakikibaka para sa katubusan ng bayan
mula sa kuko ng kolonyalismo.
Sa panahon ng himagsikang Filipino, si
Paciano ay naglingkod bilang heneral ng rebolusyonaryong hukbo, nagpakita
ng tapang, lideratura, at inpluwensiya sa tunguhin ng himagsikan.
Ngunit ang pinakadakilang panahon ng kaniyang pamumuno ay
naganap noong buwan ng Hunyo 1898. Isinalaysay ni Antonino Guevara
y Mendoza sa kaniyang talatakdaan ang pangyayaring ito:
Pagkatapos ng anim na araw ng patuloy
na paglusob, bumagsak ang Calamba, at ito ay kinubkob
ni Senyor (Paciano) Rizal. Samantalang isinusuko ng mga
talunang Espanyol ang kanilang mga sandata sa
mga nagwaging Filipino, ang komandanteng Espanyol
ay lumapit kay Senyor Rizal at nagwikang "Ako ay tiyak
na babarilin ng aking mga nakakataas sa Maynila dahilan
sa pagsuko. Ngunit, ang mga prayleng ito na inyo ngayong mga bihag
ang maaring makapagligtas sa aking buhay. Nakikiusap ako
na iligtas ang buhay ng mga prayle, at kung maari, ay
mapanatili ko ang 11,000 piso na nasa aking
pag-"iingat " Sumagot si Senyor Rizal na "Ingatan mo
ang 11,000 piso at sumasang-ayon ako sa iyong pakiusap na iligtas ang buhay ng
mga prayleng ito; sa kondisyon, na ipaalam mo sa kanila, na sila ang mga
tunay na pumatay sa aking kapatid na si Doktor Rizal, at higit sa lahat,
sila ang mga tunay na nasa likod ng pagwasak ng Calamba na aking
tahanang bayan.""
Sa ganitong pagkakataon,
ipinakita ni Paciano ang pagpapakumbaba sa harap ng tagumpay,
at ang kahinahunan sa kabila ng silakbo at mapanuksong
paghahangad ng paghihiganti, bagay na hindi niya nakita kahit kapiraso
mula sa mga prayle noong pinipilipit ng garote ang leeg ni Burgos o nang
tinutudla ng bala ang katawan ng kaniyang kapatid. Ipinakita ni
Paciano na hindi siya ang halimaw na rebolusyonaryong kinatakutan
ni Rizal ng kaniyang banggitin sa El Filibusterismo ang katagang A
que la independencia, silos esclavos hoy, seran los tiranos
de mañana - Para ano ang kalayaan, kung ang alipin ngayon, ang
siyang maninikil bukas.
Pagkatapos ng pagkapanalo ng
himagsikan laban sa Espanya, nakitang muli ni
Paciano ang kaniyang sarili na muling
nagtatangan ng sandata, sa pagkakataong ito hindi para matamo ang kalayaan,
kung hindi sa mas malaking suliranin - ang preserbasyon ng kalayaan, na noon ay
buong dahas na inaagaw ng mga Amerikano. Malakas ang bagong mananakop at
sa proseso ng digmaan nadakip si Paciano, ngunit ang kaniyang
katapatan sa kalayaang kaniyang ipinakipaglaban ay naipamalas
niya ng tumanggi siyang maglingkod sa ilalim ng pamahalaan ng
Amerika at pagpapakita ng delicadesa ng kaniyang tanggihan
ang pensiyon na inaalok ng mga ito sa kaniyang mga
matatandang magulang.
Ang Dakilang Filipino
Sa paglalagom ng
artikulong ito, wala akong pangimi na angkinin na sa panahon
ng sentenaryo ng kamartiran ni Jose Rizal ay hindi dapat na mawala sa ating
paggunita ang nagawa ni Paciano. Kung tinitingala ng
sambayanang Filipino si Jose Rizal sa pedestal ng mga bayani
ito ay dahilan sa pagpaparaya ni Paciano ng kaniyang balikat upang
magsilbing tuntungan para sa kadakilaan ng kaniyang nakababatang kapatid.
Si Jose Rizal mismo, sa kaniyang sulat
kay Blumentritt ang nagbigay ng pinakamataas na parangal kay
Paciano ng kaniyang sabihin dito na "Ang aking kapatid
na si Paciano, ang pinakadakilang Filipino."
Mga Sanggunian:
"Ang lahat ay hiniram
ng may akda, mula sa mga aklat sanggunian, ang
tangi ko lamang maangkin ay ang mga kahinaan at
kamalian.
1. Corpuz, Onofre D.:
Roots of the Filipino Nation
2. Guerrero, Leon Ma.: The First
Filipino
3.
Guevara,
Antonino y Mendoza: History of One the
Initiators of the Filipino Revolution.
Isinalin ni Onofre D. Corpuz
4. Juaquin, Nick: Manila, My Manila
5. Mendez, Paz Policarpio: Adventure
in Rizaliana
6. NHI: _Filipinos in History
Volume II