Drewniana architektura sakralna Podlasia
Nazwę Podlasie wyjaśnia się jako krainę leżącą "pod lachami", czyli w sąsiedztwie Polski, bądź jako obszar leżący przy lesie. Z pewnością mieszkańcy Podlasia przez długie wieki żyli przy lesie i dzięki niemu. Obfitość i dostępność surowca drzewnego oraz umiejętność jego obróbki sprawiły, ze był powszechnie wykorzystywany. Podczas gdy wykonywane z drewna przedmioty codziennego użytku służyły kilka sezonów, domostwa kilkadziesiąt lat, wiele świątyń istnieje ponad dwa wieki. Budowle drewniane wznoszono z różnych gatunków drewna, zawsze jednak był to materiał najlepszy, posiadający odpowiednie rozmiary i oczywiście zdrowy. Nic więc dziwnego, że do dziś zachowało się w tym rejonie wiele świątyń rozmaitych wyznań wzniesionych z drewna. W czasie wojny i po jej zakończeniu większość synagog uległa zniszczeniu, ale liczne cerkwie, kilka kościołów i dwa meczety nadal służą wiernym jako miejsca kultu.
· Cerkwie prawosławne
Wśród
drewnianych świątyń północno-wschodniej Polski dominują prawosławne cerkwie.
Służą one zamieszkującym ten region Polakom wyznania prawosławnego, a także
mniejszości białoruskiej skupiającej się wokół Hajnówki. Cerkwie różnią się
czasem powstania, a także stylem architektonicznym.
Fundamenty
najstarszych cerkwi m. in. w Czeremsze stanowiły duże kamienie, na które
bezpośrednio układano podwalinę.
W czasie prac remontowych,
najczęściej w XX w., przestrzenie
miedzy kamieniami uzupełniano mniejszymi, niejednokrotnie łącząc je betonem.
Ciągły fundament zaczęto stosować od polowy XIX wieku m. in. w Michałowie i
Starym Korninie. Do podwalin używano najbardziej odpornego na wilgoć drewna
dębu lub sosnowego, silnie przeżywiczonego.
Wszystkie
świątynie w omawianym rejonie wzniesiono w konstrukcji zrębowej, zwanej tez
wieńcową. Polega ona na poziomym układaniu belek, jednej na drugiej i łączeniu
ich na narożach specjalnymi nacięciami.
Najbardziej archaicznym sposobem było łączenie na obłap, inne sposoby to rybi
ogon, na nakładkę lub na zamek.
Dominują dachy konstrukcji krokwiowej. Kształt dachów najstarszych świątyń jest dwuspadowy (np. cerkwi cmentarnych w Mostowlanach, Narwi i Gródku) lub brogowy (np. w Czarnej Wielkiej. W XIX w. nad pomieszczeniami, z których wyrastało kilka kopuł zaczęto wznosić dachy wielospadowe (np. w cerkwiach parafialnych w Narwi, Łosince i Starym Korninie). Żadna ze świątyń nie zachowała jednak pierwotnego pokrycia dachowego: słomy, dranicy czy gontu, jednak w kilku przypadkach (m. in. w Szczytach-Dzieciołowie) przy remoncie odtworzono pokrycie dachu gontem.
Dzwonnice
spoczywające na więźbie dachowej bądź stawiane oddzielnie maja najczęściej
konstrukcję słupową. Dzwonnice dobudowywane do nawy wznoszono w konstrukcji
zrębowej.
Trudno jest
przedstawić jednoznaczną typologie zachowanych do dziś drewnianych cerkwi.
Budownictwo drewniane zawsze zachowywało pewna różnice względem stylów
obowiązujących w architekturze murowanej. Dodatkową trudność sprawia fakt, ze
część z obiektów na przestrzeni wieków przebudowywano, zmieniając plany,
rozbudowując bryły (np. cerkwi p.w. Św. Michała Archanioła w Bielsku Podlaskim
i Mostowlanach).
Architekturę cerkwi można podzielić biorąc pod uwagę okres powstania świątyń. Wygląd pierwszych, wznoszonych w średniowieczu cerkiewek jest nieznany. Materiał, z jakich je wznoszono miał jedna wadę: nie będąc tak trwałym, jak średniowieczna cegła, nie zachował się do naszych czasów. Historyczne analogie dla nich znajdziemy jedynie w opisach i rycinach cerkwi z sąsiedniego Polesia, nazywanych kleckimi. Wykonawcami najstarszych podlaskich cerkiewek byli z pewnością prości cieśle, którzy sami uczyli się warsztatu stawiając domy i budynki gospodarcze. Z czasem doskonalili swe umiejętności obserwując prace zdolniejszych rzemieślników. Stąd cechy, jakie posiadały najdawniejsze obiekty sakralne klasyfikowały je do budownictwa ludowego.
Większość
cerkwi prawosławnych, wybudowanych po 1839 r. Wzniesiono w nowym stylu
architektonicznym, nazywanym bizantyjsko-ruskim lub narodowym. Wyróżnikiem tego
typu jest plan prostokąta, kwadratu lub krzyża greckiego, na którym wznoszono
nawę. Korpus zwieńczano dachem brogowym (czterospadowym), w który
wkomponowywano kopuły: jedną (np. w Narwi, Trześciance i Zubaczach) lub pięć
(np. w Łosince, Michałowie i Tokarach-Koterce). Od frontu dostawiano dzwonnice,
zawsze wyższe od nawy, spełniające jednocześnie funkcję pritworu (kruchty). W tym stylu wznoszono świątynie nawet po II wojnie światowej
(np. w Dubiczach Cerkiewnych). W ostatnich latach na Białostocczyźnie zaczęto
wracać do tradycyjnego surowca, jakim jest drewno.
· Cerkwie unickie
Kluczowym
wydarzeniem w historii struktur kościoła obrządku wschodniego na Podlasiu było
wprowadzenie w 1596 roku Unii Brzeskiej. Parafie prawosławne były likwidowane,
a na ich miejsce wznoszono nowe cerkwie stanowiące świątynie unickie. Po III
rozbiorze Podlasie zostało podzielone pomiędzy Prusy i Rosję. Jednak w 1807
roku na mocy traktatu tylżeckiego cały region wszedł w skład Carstwa Rosji.
Zapoczątkowało to proces odradzania się parafii prawosławnych. Sobór w Połocku
w 1839 roku nakazał w miejsce likwidowanych parafii grecko-katolickich
przywracać prawosławne. Do dziś zachowało się wiele unickich świątyń, jednak
tylko nieliczne do dziś służą wyznawcom religii grecko-katolickiej.
Cerkwie
unickie nawiązują stylem do
architektury ludowej. Wyróżnia się kilka typów świątyń, w zależności od tego,
na jakim planie je wzniesiono. Można znaleźć cerkwie na planie prostokątno-wydłużonym,
wydłużonego ośmioboku i budowle wieloboczne centralne. Poza planem i osią
symetrii, zwracana jest uwaga na układy przestrzenne. Podziału dokonuje się ze
względu na funkcje poszczególnych części świątyni. Wyróżniamy cerkwie jedno-, 
dwu- i trójprzestrzenne.
Najstarszym,
archaicznym typem zachowanym na Podlasiu są cerkwie o jednoprzestrzennej bryle
budynku. Świątynie te, na planie prostokąta bądź ośmioboku nie mają wyraźnie
zaznaczonego na zewnątrz podziału na ołtarz i nawę. Równie starą formą są
cerkwie o wyraźnie dwu przestrzennej bryle. Składają się na nią nawa i prezbiterium
o prostokątnych podstawach. Różnią się one miedzy sobą wielkością i odmiennymi
kształtami dachów (np. cerkiew filialna w Starym Korninie). Osobną grupę tworzą
świątynie o układzie poligonalnym - ośmiobocznym przechodzącym w układ
centralny (np. w Szczytach-Dzieciołowie i Orli).
· Molenny staroobrzędowców
Na terenie Podlasia i Mazur staroobrzędowcy nie tworzyli jednolitego ugrupowania, żyli w oddzielnych grupach, które miały cechy wspólne i cechy odrębne, sobie tylko właściwe. Ich pierwsze świątynie powstawały w domach, gdzie do modlitw wydzielano osobną, z reguły największa izbę. Działo się tak, ze względu na restrykcje ze strony rządu carskiego nieprzychylnego temu wyznaniu. Pierwsze molenny, jako oddzielne budynki sakralne, pojawiły się dopiero w XIX wieku.
Obecnie ta
mniejszość religijna, w większości z pochodzenia Rosjanie żyjący w świadomej
izolacji, zamieszkuje wioski Wodziłki, Gabowe Grądy i Łopuchowo. Do dziś czynne są molenny w Wodziłkach, Suwałkach i
Gabowych Grądach.
· Meczety Tatarów
Funkcjonowanie meczetów w Bohonikach i
Kruszynianach bez wątpienia należy wiązać z osadnictwem tatarskim za Jana III
Sobieskiego. Z tego też okresu pochodziły zapewne pierwsze budowane tam
meczety.
Sejm
walny warszawski z roku 1556-1557, oraz sejm lubelski 1569 zezwolił na
wznoszenie meczetów za zgodą królewska oraz biskupa danej ziemi. W wieku XVIII
konstytucja z roku 1768 zezwoliła swobodnie wznosić
świątynie muzułmańskie tak w dobrach prywatnych jak i królewskich.
Najstarsza wzmianka o meczetach w Kruszynianach
i Bohonikach, a także o nieistniejącym już filialnym meczecie w Malawiczach pochodzi
z roku 1717. Meczety te wybudowane zostały kosztem społeczności tatarskiej. Po
drugiej wojnie sytuacja muzułmanów uległa znacznemu pogorszeniu, zmuszani
często byli przez władze sowieckie do opuszczenia swego dotychczasowego miejsca
zamieszkania. Granica państwa podzieliła ziemię Tatarów. Po stronie
białoruskiej zostało wiele meczetów. W Polsce znalazły się tylko dwa, w
Bohonikach i Kruszynianach.
Polskie meczety swoją architekturą nie
przypominają meczetów z Turcji, czy Zakaukazia. Są to drobne obiekty drewniane
wykonane z drewna sosnowego. Oba meczety są konstrukcją słupowo-ramową,
wykonane techniką na zrąb z zawęgłowaniem skośnym ściętym do czoła, dzięki
czemu możliwe było szalowanie ścian.
Meczet w Bohonikach wzniesiony jest na
planie prostokąta. Obiekt zamknięty jest dachem brogowym pokrytym gontem.
Zwieńczenie stanowi ośmioboczna cebulowato zakończona sygnaturka minaretu z
wysuniętym prętem, na którym znajdują się trzy kule zakończony półksiężycem.
Okna skrzyniowe zbliżone do kwadratu. Meczet ten posiada jedno
wspólne wejście, które usytuowane jest
niesymetrycznie. Michrab w formie prostokąta wysuniętego ze ściany południowo-wschodniej
przykryty jest daszkiem dwuspadowym. Meczet obecnie pomalowany jest na kolor
zielony, barwę islamu.
Meczet
w Kruszynianach jest zbudowany w innym stylu. Wzniesiony jest również na planie
prostokąta. Posiada jednak dwa oddzielne wejścia, przykryte blachą. Wejście dla
kobiet znajduje się na osi obiektu, a wejście dla mężczyzn w bocznej ścianie
meczetu. Wejście dla kobiet zwieńczone jest trójkątnym tympanonem, po bokach
którego wznoszą się dwie wieże. Przykryty jest dwuspadowym dachem kalenicowym
pokrytym gontem. Na kalenicy dachu przesunięta nieco w kierunku michrabu
znajduje się trzecia wieżyczka bez okien. Trzy wieże zwieńczone są blaszanymi
hełmami z półksiężycem w szczycie. Meczet ten posiada okna zamknięte
ostrołukowo. Bardzo interesujące jest wykonanie michrabu. Stanowi on wysunięty
prostokąt z rombowymi okienkami.
Meczety wzniesione zostały przez okoliczna
ludność nie znającą stylu innego niż otaczająca ich architektura. Wznosili więc
meczety wzorowane na polskich kościołach i cerkwiach.
· Synagogi
W czasie II wojny światowej zniszczone zostały wszystkie drewniane obiekty sakralne wyznawców judaizmu na terenie Polski. Wraz z zagładą ludności żydowskiej zniszczeniu uległ niemal cały dorobek kulturowy tej nacji na Podlasiu. Drewniane synagogi jeszcze w 1939 roku były stałym elementem architektonicznym wiosek i miasteczek północno-wschodniej Polski.
Najczęściej budowane były na planie prostokąta lub kwadratu. Sklepienie wsparte było na czterech słupach. Specyficzna i skomplikowana konstrukcja wynikała z rygorystycznie przestrzeganych założeń funkcjonalnych. Aron Hakodesz , miejsce przechowywanie zwojów Tory, umieszczany był zawsze na ścianie skierowanej w stronę Jerozolimy. W środkowej części synagogi znajdowała się bima, mównica otoczona balustradą i zwieńczona baldachimem. W drewnianych synagogach sufity nad bimą pokryte były wielobarwnymi polichromiami przedstawiającymi znaki zodiaku, biblijne zwierzęta i fantastyczne stwory. Innym elementem budowli był wykształcony w XVI wieku pulisz, przedsionek. Był on miejscem urzędowania administracji kahalnej i posiedzeń sądów.
Drewniane bóżnice istniały m. in. w Bielsku Podlaskim, Gródku, Waliskowie i Zabłudowie.
Bibliografia
1. Rąkowski G., Polska Egzotyczna I. Pruszków 2004, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”.
2. Dylewski A., Świątynie Polski. Warszawa 2004, Świat Książki.
3. Dylewski A., Najpiękniejsze zabytki Polski. Warszawa 2004, Świat Książki.
4. Keczyńscy E. i A., Drewniane cerkwie Białostocczyzny. Białystok-Białowieża 1999, Związek Białoruski w RP.
5. Polska na weekend. Pod redakcją W. Rusina. Bielsko-Biała 1998, Wydawnictwo Pascal.
6. Turystyczny Atlas Polski. Pod redakcją U. Wojciechowskiej. Gdańsk – Warszawa 2004.
