Papers Fergees op te heljen: myn lânnammekaart fan Sealterlân seelt3.htm (2 MB!!) Foarbyld: roomelse.gif (100 kB)

Pyt Kramer,

IN FONOLOGYSKE RAMP

(Bydrage 12e Frysk Filologekongres, 1991)
Mei in taheakke

[A phonematic catastrophy]. (appendix added).
Summary - Old Frisian a: (corresponding to Germanic au and partly to ai) has developed to [o:] in Saterfrisian, leading to the narrow opposition [o:] - [ou]. This development will have been caused by a new [a:] due to stretching of short a in open syllables, as reflected in today's opposition [o:] - [a:]. On this basis it is supposed that the Old Frisian long vowel phonemic system is exploded in the 14th century, due to a sudden appearance of stretched vowels, chiefly in loan-words. The stretching might even have been imposed on the language by repeated borrowing. This hypothesis would explain the strong dialectic variation in modern Frisian. Moreover it would shed light on the problem of origin and change of languages in general. (Contribution to the 12th Frysk Filologekongres of the Fryske Akademy, 1991).

[Eine phonologische Katastrophe]. (Anhang hinzugefügt).
Zusammenfassung - Altfriesisch a: (entsprechend Germanisch au und zum Teil ai) hat sich im Saterfriesischen entwickelt zu [o:], was führte zur phonologischen Opposition [o:] - [ou]. Diese Entwicklung wird verursacht sein durch ein neues [a:] infolge Dehnung des kurzen a in offener Silbe, was sich wiederfindet in der heutigen Opposition [o:] - [a:]. Auf diesem Grund wird die Annahme gemacht, daß das altfriesische Phonemsystem der langen Vokale explodierte im 14. Jahrhundert infolge einer plötzlichen Erscheinung gedehnter Vokale, vorallem in Lehnwörter. Die Dehnung kann der Sprache sogar auferlegt worden sein durch wiederholte Entlehnung. Diese Hypothese würde die starke mundartliche Spaltung im Neufriesischen erklären. Auch könnte sie ein neues Licht werfen auf das Problem der Ursprung und der Änderung der Sprachen im allgemeinen. [Beitrag zum 12. Frysk Filologekongres der Fryske Akademy, 1991].

Gearfetting -Aldfrysk a: (oerienkomstich Germaansk au en foar in part ai) hat him yn it Sealtersk ûntwikkele ta [o:], wat late ta in fonologyske opposysje [o:] - [ou]. Dizze ûntjouwing sil feroarsake wêze troch in nije [a:] út rekking fan 'e koarte a yn iepen wurdlid, wat wy weromfine yn 'e hjoeddeiske opposysje [o:] - [a:].
Op grûn dêrfan wurdt oannommen, dat it Aldfryske foneemstelsel fan 'e lange lûden yn 'e 14e ieu ûntploft is as gefolch fan it ynienen ferskinen fan rutsene lûden, benammen yn lienwurden. Dy rekking soe de taal sels oplein wêze kinne troch hieltyd op 'e nij ûntlienen. Dizze hypothese soe de sterke dialektyske spjalting yn it Nijfrysk ferklearje. Hy soe ek in nij ljocht smite kinne op it probleem fan it ûntstean en de feroaring fan talen yn it algemien.

Sa 'n tachtich jier lyn moat Ferdinand de Saussure, de grûnlizzer fan it strukturalisme, de earste west hawwe, dy 't in skerpe skieding lei tusken de histoaryske en de syngroane taalwittenskip1. It liket derop, dat sûnt dy tiid it grinsgebied tusken beide wat mijd is. It is dêrom net sûnder skrutenens, dat ik my op dat grinsgebied weagje.

Myn ferhaal sil yn earste ynstânsje gean oer de ûntjouwing fan de Aldfryske a: yn it Sealtersk, de Fryske taal dy't sa'n 30 km. oer de Dútske grins sprutsen wurdt. It Sealtersk hat trije tongslaggen: dy fan Strukelje, dy fan Roomelse en dy fan Schäddel. Myn foarbylden komme út de tongslach fan Schäddel, dy't de minste fernijingen ûndergien liket te hawwen.

Yn it Sealtersk is de âlde a: ta [o:] wurden, b.g. Boom 'beam'. Mei it produkt fan de âlde o: levert dat de opmerklike fonologyske opposysje [o:] - [ou] mei as minimale pearen2:

Brood 'bôle' Brooud 'broed'
Dook 'dize' Doouk 'doek'
foolgje 'felgje' fooulgje 'folgje'
ljoo 'leaf' ljoou 'lij'
noodelk 'bang' nooudelk 'noardlik'
ploogje 'pleagje' ploougje 'ploegje'
Rook 'reek' Roouk 'roek'

It giet hjir dus dúdlik om twa fonemen, mar se lizze sa ticht byinoar, dat se foar in net-Sealter hast net te ûnderskieden binne. Sels de grutte ûndersiker fan it Sealtersk - Johann Friedrich Minssen - fage beide fonemen ûnder ien teken gear, wylst er dochs oars sa krekt wie op it werjaan fan 'e lûden3.
Dat it lykwols om twa fonemen giet, kinne wy ek noch sjen oan it feit, dat de [ou] foaral yn de Strukeljer tongslach ta []u] wurden is, wylst dat mei de [o:] net barde.

Hoe komt it Sealtersk no oan sa'n nauwe4 opposysje, dy 't foar it ferstean sa dúdlik problemen oplevert? Wy soene hjir tinke kinne oan de algemiene tendins fan talen ta in slettener útspraak5. Foarsafier't yn it Leechdútsk fan 'e omkriten ek in âlde a: foarkaam, is dy lykwols alhiel nèt of net fólle slettener wurden6.
Dat soe dan komme kinne troch in yn oare talen ek wol synjalearre mechanisme, dat it ûntstean fan te nauwe opposysjes opkeart7. Yn'e Leechdútske omkriten drige lykwols net it ûntstean fan safolle nauwe minimale pearen8.

Wy moatte dêrom hast wol oannimme, dat yn it Sealtersk in oare krêft wurksum west hat, dy't der ta late dat it produkt fan de âlde a: sa sletten waard. Dy krêft kinne wy neffens my fine yn de Sealter opposysje [o:] - [a:] mei as foarbylden9:

Boore 'boar' Baare 'bear'
Hoose f. 'hoas' Haase m. 'hazze'
Hooke 'hea-oper' Haake 'heak'
Looge 'sjipsop' Laage 'laach'
rookje 'rikje' raakje 'reitsje'
smookje 'smoke' smaakje 'smeitsje'
wook 'weak' waak 'wekker'

By in part en mûglik sels de mearderheid fan 'e wurden út 'e earste kolom kin de [o:] út afr. a: ôflaat wurde. By gearfallen mei de nije [a:] út 'e rjochter kolom soe dat ta fersteansproblemen laat hawwe. Om dy reden sil de âlde a: nei [o:] ferskood wêze10.

Dat wie it Sealtersk. Mar as wy no yn 'e oare Fryske tongslaggen om ús hinne sjogge, dan docht bliken dat de âlde a: oerál ferdwûn is11. De konklúzje is neffens my dúdlik: de aldfryske a: koe net bestean bliuwe.
De oarsaak fan dat alles sil it ûntstean fan dy nije [a:] west hawwe. Yn 'e rjochter kolom fan it lêste rychje giet it hast oeral om rekking yn iepen wurdlid, ek yn in pear lienwurden. It liket der dus op, dat dy rekking de úteinlike oarsaak is12.
De rekking yn iepen wurdlid is in algemien Westgermaansk ferskynsel yn in tiid wêryn 't de aparte talen allang bestiene. De oarsaak sil lein hawwe yn 'e tanimmende klam op it earste wurdlid, dy 't soarge foar it langer wurden fan koarte lûden mei klam13. Yn it Frysk sil dy tindins swakker west hawwe as yn 'e buortalen, lykas wy sjen kinne oan 'e folle fokalen yn wurdútgongen yn it Aldfrysk en it Wangereachsk en oan it oant hjoeddedei ta behâlden fan útgongswurdlidden dy 't yn 'e buortalen ferdwûn binne14.
Men soe dus ferwachtsje dat de rekking yn it Frysk benefterbleaun wêze soe by dy fan 'e omkriten, mar dat is net it gefal, grif yn it Sealtersk net15.
Men kin jin ôffreegje hoe't dy rekking him dan dochs fan taal ta taal fuortsette koe. It andert soe wêze kinne: troch lienwurden. By it hieltyd op 'e nij ûntlienen waard de rekking yn 'e iene taal faaks "kopiearre" yn de oare16.
Rekking en lienwurden sille ek har ynfloed hân hawwe yn 'e foarste stile fan it fokaaldiagram, dêr 't yn it Sealtersk de nauwe opposysje [e:] - [ei] ûntstien is17.
De konklúzje moat weze, dat as gefolch fan ditsoarte wurkingen it Aldfryske systeem fan lange fokalen yn'e moderne tongslaggen folslein feroare is. As wy as wurkhypothese útgeane fan in troch de Aldfryske hânskriften suggerearre stelsel fan trije trimen mei fiif lange fokalen18, dan binne der dus yn it Sealtersk twa bykommen, sûnder noch te rekkenjen mei de jongere [e:] en []:]. Sa 'n ienfâldich Aldfrysk stelsel soe de tsjintwurdige wurdskat ek net ferwurkje kinne.

Dit wie de grûnslach fan myn ferhaal en dêr woe ik no mei ienfâldich ark op fierderbouwe. Yn 'e Aldfryske boarnen is neffens Sjölin19 gjin opmerklik dialektysk ûnderskied te finen. Sûnder rjochtstaal en sprektaal alhiel lyk te slaan, liket it derop, dat de Friezen fan East en West inoar sûnder altefolle problemen ferstien hawwe.
Hoe oars sjocht de taalkaart der hjoeddedei út: Hylpersk, Skiermuontseachsk, Sealtersk en it Noardfrysk yn syn ferskaat klinke ús as frjemde talen yn 'e earen en binne sûnder stúdzje net nei te kommen.
Dat wiist op in grutte feroaring. Dochs is de lêste 200 jier - foarsafier út it skriftbyld ôf te lieden - alteast it Sealtersk kwealik feroare20. Wy moatte dêrom hast wol beslute ta in feroaring ynienen. Dat soe ek in ferklearring foarmje foar it hjoeddeiske ferskaat yn tongslaggen: it gie dan sa hurd, dat it net troch ûnderling kontakt lykbreide wurde koe.

Oer de oarsaak fan taalferoaring yn 't algemien bestiet gjin klearrichheid. Lass21 miende dat taalferoaring ek net útlein wurde kin as er net foarséin wurde kin. Mei nei oanlieding fan dy útspraak waard yn 1985 yn Amsterdam in wurkgearkomste holden ûnder de wat dizenige titel "Explanation and Linguistic Change". It besprutsene bleau nei myn betinken ek wat dizenich, mei as grutste wierheid it oanheljen fan in útspraak fan Sapir ut 1921, dat der in ferienfâldigjende ûntjouwing is22. Der is lykwols alris op wiisd, dat de oarspronklike taal dan wol tige komplisearre west hawwe moast23. In brûkbere teory oer taalferoaring liket dus noch te ûntbrekken.

Yn dy diskusje soe ik it fundamintele feit nei foaren bringe wolle, dat in taal in kommunikaasjemiddel is. Ferstien te wurden, is faak in libbensbelang. As dan troch rekking guon lestige homonimen driigje te ûntstean, komt it ta fonologyske need en sil in taal him oanpasse. Dêrby kin men jin yntinke dat de âlde a: al mear slettene farianten of allofoanen - []:], [e:] - hie en dat dy no algemien waarden, wylst de suvere [a:] foar it rutsene lûd bewarre waard.
De sketste gong fan saken jout ek in mûglike reden foar it grutte ûnderskied tusken de westlike en eastlike tongslaggen. It Leechdútsk lit al ier in wiksel fan [a:] en []:] sjen24, dy 't yn it Hollânsk sa ûnbekend wie, wylst dat Hollânsk letter wer in wiksel fan [a:] en [e:] fertoande25. Sa kinne dy buortalen fia âldere lienwurden de saak beynfloede hawwe. Yn it Noardfrysk sprekt fansels de Deenske ynfloed ek tige mei26.

Hoe sille de minsken dy feroaring no ûnderfûn hawwe? As it wier allinne om it opjaan fan in útspraakfariant fan de âlde a: gie, dan grif net as botte yngripend. It wiene ommers mar lytse ferskowings en se praten gewoan Frysk - Fräisk - Frasch troch. Earst yn it kontakt mei guon út oare Fryske kriten sil de klap kommen wêze.
Lit ús ris nei it Hylpersk sjen. It is krekt oft dy stedsjers har wat mear by it âlde holden; har baim stiet folle tichter by Aldfrysk bâm as it boerske beam. It liket my ta, dat it Hylpersk it prototype is fan it Stedsfrysk. It fêsthâlden oan it âlde sil dêr lykwols tige nauwe opposysjes jûn hawwe, sa 't dy nei 't it liket noch besteane yn it Hylpersk27. Soks sil lykas yn it Sealtersk foar frjemden net nei te kommen west hawwe en it soe jin dan ek gjin nij dwaan as yn 'e gruttere stêden de lange fokalen har nei 1515 oan 'e nije hearen oanpasse moasten. Dan soe it Stedsfrysk dus gjin "Nederlânsk yn Fryske mûlen" wêze, mar echt Frysk dat yn de oplossing fan syn fonologyske problemen tige troch it Hollânsk beynfloede is. In soartgelikense oplossing soe men yn jin omgean litte kinne foar àlle Frysk kleurde tongslaggen, lykas Amelânsk, Oertsjongersk, Westfrysk, Grinslânsk en Eastfrysk, dêr 't by opfalt dat guon harsels "Frysk" neame. Dat de feroaring út need ek eksoatyske wegen kieze koe, sjogge wy faaks yn it lizzen fan de klam op it twadde wurdlid yn it Wurstfrysk28.

Ik woe it no hawwe oer de tiidskaal fan it ferskynsel. Alderearst moat opmurken wurde, dat in fonologyske feroaring yn prinsipe abrupt is29. Op it momint dat it earste wurd mei it nije foneem útsprutsen waard, wie de feroaring in feit. Op dat stuit waard yn in krite beskaat oft de âlde a: dêr tenei [o:] wêze soe of [eb]. Troch de geografyske lizzing fan de ûnderskate kriten fan it Fryske taalgebied sil yn 'e lette midsieuwen it kontakt fan elk fan dy kriten mei oare talen grutter west hawwe as it ynterne Fryske kontakt. Sa koene har folslein ûngelikense oplossingen fan it fonologyske probleem ferspriede.

Lykas sein, giet it by de opposysje [o:] - [a:] by de wurden mei [a:] hast allegearre om in yn iepen wurdlid rutsene koarte [a]. Dat sil betsjutte, dat de need ta oanpassing fan de âlde a: net earder kaam as op it stuit fan dy rekking. Wannear 't dat west hat, hat Hofmann oan 'e hân fan 'e stavering neigean kinnen. Yn it Westerlauwerske Frysk wie it faaks earst begûn yn 'e fjirtjinde ieu, wylst al om 1400 hinne de rekking foltôge wie30. Dat moat betsjutte, dat yn deselde tiid de âlde a: syn ûnderstelde iepene ûtspraak (tekens dêrfan noch yn Sealtersk gratter, hagger ensfh.) ferlern hawwe moat en yn slettener farianten útinoar foel.
Dat dêrfan yn 'e Aldfryske skriuwtaal net folle te fernimmen is, kin lizze oan it mûglike bestean fan in tuskentrime []:] en [e:]31. Dy lûden koene noch maklik mei a werjûn wurde.
Letter ûntstiene lykwols oare rekkingsprodukten, lykas yn Westerlauwersk stêd en Sealtersk loang, en dy kinne de oarsaak derfan west hawwe, dat de produkten fan de âlde a: úteinlik ta [eb] en [o:] waarden en dêrmei langer slim yn ien stavering te fangen wiene32.

It is de muoite wurdich om oandacht te besteegjen oan 'e geweldige soasiale ynfloeden fan sa 'n ûntjouwing. It hiele taalgebied fan it Aldfrysk mei syn prestiizje as skriuwtaal33 wie yn koarte tiid útinoar fallen. Lânslju ferstiene inoar mar heal mear. It is net ûnmûglik dat de skriklike skelen yn it 15de ieuwske Fryslân gearhingje mei sa 'n taalkundige feroaring.
De echte motor fan alles sil west hawwe it sterk ôfnimmen fan de Fryske hannel en de fermindering fan de betsjutting fan Fryslân yn dy tiid34, wêrtroch 't nije begripen en dêrmei nije wurden fan bûten ynstreame koene.

Ik haw my ferliede litten ta te sizzen, ek nei soartgelikense ferskynsels yn oare talen te sykjen. Dêrta gean ik noch in tûzen jier fierder tebek. De Germanen brekke troch de grinzen fan it Romeinske ryk. Ynienen hawwe hja te krijen mei in grutte mannichte fan frjemde nije begripen mei de dêrby hearrende wurden. En dan binne dêr ynienen al dy talen: Aldingelsk, Aldheechdútsk, Aldsaksysk, Aldfrysk en faaks sels Aldleechfrankysk, wylst earder it ûnderskied folle lytser west hawwe moat35.
Wy kinne noch fierder tebekgean en wize op it suver sûnder spoar ferdwinen fan it Keltyske Gallysk36. Moatte wy it Frânsk faaks as in soarte "Stedsgallysk" beskôgje? En dan it Rûmeensk, dêr sa isolearre yn 'e Balkan; is dat faaks "Stedsdacysk"?

It liket der op dat de grutte taalferoarings ynienen barre, mei in skok, ûnder de ynfloed fan lienwurden. De lettere stadige feroarings binne dan faaks net mear as it hieljen fan de ûntstiene barsten.
As dat allegear wier is, dan soene wy in wichtich gegeven yn hannen hawwe oer de wize fan ûntstean en feroaring fan talen. En dan soene it Frysk en de Frysk kleurde tongslaggen in dokumintaasje fan folle grutter belang wêze as oan't no ta tocht is. In dokumintaasje, dy 't de mûglikheid jout, ditsoarte ferskynsels yn detail te bestudearjen.

Dizze hypothese mei gâns oant no ta ûnbegrepen feiten ferklearje, der falt ek noch hiel wat yn troch te timmerjen. Histoaryske berjochten oer sokke fonologyske eksploazjes ûntbrekke, of it soe wêze moatte it Bibelske ferhaal oer de toer fan Babel37, opfallenderwiis ek wer yn in sitewaasje mei de útwikseling fan grif gâns nije terminologyen.
Ut 'e wrâld fan hjoeddedei binne sokke ferskynsels my ek net bekend, al binne der talen dy 't op ferdwinen steane of koartlyn ferdwûn binne. Opmerklik yn dit stik fan saken is de sterk wikseljende útspraak dy 't Siebs38 yn it útstjerrende Wangereachsk fûn. It ûndersiik fan de ynterferinsje fan talen soe hjir noch wolris wichtich materiaal opsmite kinne. Faaks kinne wy dan ek de útdaging fan Lass oannimme en foarsízze oft de "grutte" talen fan ús tiid ek op koarte termyn troch sa'n ramp bedrige wurde en as in modern Babel ûndergean sille.

7 sept./ 4 okt./ 15 des. 1990.

NOATEN:
1. Anderson, s. 6.
2. De wurdboeken staverje (yn Roomelster tongslach) ou y.p.f. oou.
De ôfkomst fan 'e wurden is:
afr. brâd Siebs 1889.286 - afr. brôd?, fgl. Spenter 233
mnd. dâk?, fgl. Schönhoff 52 - afr. dôk Siebs 1889.233
afr. *falgia, fgl. Löfstedt 1928.134 - afr. folgia, fgl. Siebs 1901.1200
afr. liaf Siebs 1889.301 - afr. *hliô? Kramer 1989.123
afr. nâd- mei weibleaune umlaut njonken nêd, Siebs 1901.1233 - afr. nôrth- Siebs 1901.1200
mnd. plâgen, fgl. Löfstedt 1931.167 - afr. *plôgia Siebs 1889.234
afr.*râk wurdt blykber ûndersteld by Siebs 1901.1387, fgl. Syltersk Rook en foar it weibliuwen fan de umlaut Siebs 1901.1233 - afr. *rôk, fgl. Löfstedt 1928.84.
It docht bliken, dat no foar Syltersk Rook it Leechdútsk as boarne oannommen wurdt (V. Faltings, freonlike meidieling). Dat soe foar it Sealtersk ek kinne, mar dan soe wol oanjûn wurde moatte wat de oarsaak fan sa 'n ûntliening is. Dat soe yn dit gefal de ynfloed fan it tige frekwinte tiidwurd reeke 'jaan' wêze kinne.
3. B.g. dôk 'Nebel' en 'Tuch', Minssen 2.90.
4. Fgl. 'Too close .. phonologically' Anderson 124.
5. B.g. yn it Ingelsk yn de fyftjinde ieu; sj. Anderson 138.
6. B.g. plå:gng, plâgng Matuszak 110.
7. Anderson 107.
8. Yn 'e Leechdútske omkriten fan Sealterlân is boppeneamde nauwe opposysje by Matuszak allinne mar werom te finen foar Brood - Brooud yn it oan Schäddel grinzgjende Lorup. Yn 'e oare gefallen is dy tefoaren kommen troch umlaut fan oou of troch in oare wurdskat (b.g. Krai y.p.f. Roouk).
9. De wurdboeken staverje (yn Roomelster tongslach) oa y.p.f. aa.
De ôfkomst fan 'e wurden is:
afr. bora?, fgl. Löfstedt 1928.234 - afr. *bara? Löfstedt 1931.66
âld *hosa Löfstedt 1928.233 - afr. *hasa Siebs 1889.67
afr. *hâ-kokka? mei weifallen fan it middelste wurdlid sûnder klam, fgl. ing. hay-cock, nhd. dial. Kocke, deensk kok(k) Pokorny 394 - afr. *haka? Löfstedt 1931.57, Spenter 170
afr. *lâga, fgl. Spenter 173 - afr. laga, fgl. Spenter 156
afr. *râkia? fgl. râk noat 2 - afr. *rakia?, fgl. Spenter 171 of mnd. râken? Löfstedt 1931.57
mnd. smôken? - afr. smakia Löfstedt 1931.58
afr. *wâk Siebs 1889.272 - mnd. wake?, fgl. Kluge by wach
10. No is dit mar in lyts rychje wurdpearen en in taal kin ek wol guón homonimen ferneare. It is lykwols mûglik dat ik net àlle pearen yn it tsjintwurdige Sealtersk fongen haw en grif net dy út 'e rin fan 'e ieuwen. Boppedat soe it sa wêze kinne dat it gearfallen fan beide fonemen fersteansproblemen jûn hawwe soe op it nivo fan 'e sin, b.g. as stikken sin mei oare stikken sin betize waarden.
11. Kramer 1989.118.
12. Nei 't my bystiet is dit ferbân earne earder yn de Fryske taalkundige literatuer oanroerd.
13. Fgl. foar it Latyn Anderson 132.
14. Fgl. Sealtersk Doore 'doar', Hounde 'hân', Tume 'tûme', Sträite 'strjitte'.
15. Dêrby sels gefallen as it meartal Feete by Fät 'fet', faaks mei [e:] < [e:]. Yn it westerlauwerske Frysk lykje gâns sokke lûden troch analogy wer koart wurden te wêzen (b.g. Siebs 1901.1201), fgl. Sealtersk Loote, spreeke en Frysk lotten, sprekke.
16. W. Visser wiisde der op it kongres op, dat dat yn striid is mei de gewoane gong fan saken, wêrby 't it ûntliende wurd de fierdere lûdûntjouwing fan de ûntlienende taal folget. Soks liket my lykwols ôf te hingjen fan hoe hurd oft de feroaringen oan de jaande kant ferrinne. Men soe tinke kinne oan it feit, dat gâns wurden dy 't oant foar in fyftich jier yn 'e Frânske útspraak ûntliend waarden, no op 'e nij yn 'e Ingelske ûntliend wurde.
17. Kramer 1989.124.
18. Kramer 1989.120.
19. Sjölin 1966.32, fergelykje ek Sjölin 1984.
20. De no yn Strukelje noch net alhiel trochsette ûntjouwing [ei] > [ei] b.g. is al ôf te lêzen oan slijpen 'slapen' by Westendorp 1819.101.
21. Lass 1980.
22. 'Convergent evolution', Lass 1987.168f.
23. Anderson 128.
24. Lasch 64ff.
25. Van Bree 157.
26. Löfstedt 1928.XI.
27. B.g. [a:] en []:], Blom 6.
28. Hofmann 1961, Möllencamp 1968.
29. B.g. Toon 279. Yn dit gefal soe de saak op gong brocht wurde op it momint wêrop 't de koartbleaune [a] en it ta [a:] rutsene produkt net mear as ien foneem fungearje. Dat bart neffens my op it stuit dat ién sprekker yn in taalmienskip gjin ûnderskied mear meitsje kin tusken lange en koarte bylûden (fgl. Hofmann 1969). En dat is in abrupte saak.
30. Hofmann 1969.75. Dat artikel hat myn tinken grif yn dizze rjochting beynfloede.
31.Yn Kramer 1989.122f. haw ik dy tuskentrime "net needsaaklik" neamd, mar dat betsjut noch net dat hja "ûnmûglik" is.
32. Dêr tsjut faaks op, dat it reglemint fan folmachten fan Riperahem fan 1522, "op Vriesche tale geschreven", yn 1591 "naer deser tegenwoordige tyden en talen getranslateert" wurde moast, sa te sjen op oanstean fan de folmachten, dúdlik allegearre Friezen (Charter-Boek van Vriesland II 429-431; Prof. Breuker wie sa freonlik my dy tekst takomme te litten).
33. A. Feitsma yn TV-útstjoering oer Gysbert Japiks, Omrop Fryslân 1989.
34. Slicher van Bath 222f.
35. B.g. van Bree 95.
36. Gregor, side 20, ferklearret it lykwols troch massale migraasje nei Ierlân.
37. "En de Heare sei: (..) Kom, lit ús delkomme en dêr har taal betiizje, dat de iene de oare syn taal net mear ferstean kin. Sa ferstruide de Heare har dêrwei de hiele ierde oer en hja hâlden op mei de stêd te bouwen" Genesis 11: 6-8. Ek al leaut men net oan 'e letterlike tekst, men moat dochs hast wol oannimme dat der sa'n soarte barren west hat.
38. Siebs 1901.1379.

LITERATUER.

J.M. Anderson, Structural Aspects of Language Change, London (Longman), 1973.

G. Blom, Hylper wurdboek, Ljouwert (Fryske Akademy), 1981.

C. van Bree, Leerboek voor de historische grammatica van het Nederlands, Groningen, 1977.

D.B. Gregor, Celtic, A Comparative Study, Cambridge (Oleander), 1980.

D. Hofmann 1961 yn Zeitschrift für deutsches Altertum 90, side 203-222.

D. Hofmann 1969 yn Studia Frisica, tinkskrift Prof. Dr. K. Fokkema, Grins (Wolters), side 67-75.

F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin 197521.

P. Kramer 1989 yn Us Wurk 38, side 118-126.

A. Lasch, Mittelniederdeutsche Grammatik, Halle a.S. (Niemeyer), 1914.

R. Lass 1980, On Explaining Language Change, Cambridge.

R. Lass 1987 yn: W. Koopman e.a., ed. Explanation and Lingual Change, Amsterdam (Benjamins), side 151-176.

E. Löfstedt 1928, Der nordfriesische Mundart des Dorfes Ockholm und der Halligen, I, Lund (Gleerup).

E. Löfstedt 1931, Nordfriesische Dialektstudien, Lund (Gleerup).

H. Matuszak, Die saterfriesischen Mundarten von Ramsloh, Strücklingen und Scharrel inmitten des niederdeutschen Sprachraums, Diss., Bonn (1951).

J.F. Minssen, Mittheilungen aus dem Saterlande (1846), 2. Beend, Ljouwert (Fryske Akademy), 1965.

J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, I, Bern (Francke), 1959.H. Schönhoff, Emsländische Grammatik, Heidelberg (Winter), 1908.

Th. Siebs 1889, Zur Geschichte der englisch-friesischen Sprache, Tübingen, neiprinte Wiesbaden (Sändig), 1966.

Th. Siebs 1901 yn H. Paul, (red.), Grundriß der germanischen Philologie, Strassburg, Band II:2, side 1152-1464.

B. Sjölin 1966 yn Us Wurk 15, s. 25-38.

B. Sjölin 1984 yn Miscellanea Frisica, feestbondel Prof. Dr. H.T.J. Miedema, Assen (Van Gorcum), side 55-66.

B.H. Slicher van Bath yn J.J. Kalma e.o., red., Geschiedenis van Friesland, Leeuwarden (Miedema), 1973.

A. Spenter, Der Vokalismus der akzentuierten Silben in der Schiermonnikooger Mundart, Kopenhagen (Munksgaard), 1968.

T. Toon 1987 yn: W. Koopman (sj. Lass 1987).

N. Westendorp yn Antiquiteiten 1.2, Groningen 1819, side 89-101.

TAHEAKKE
Mei help fan myn staveringsprogramma wp{wp}sv.lex fûn ik noch alve pearen [o:]-[a:] yn it Sealtersk. Dy moatte dus tafoege wurde oan de sân mei Boore-Baare.

boodje 'tynge dwaan' baadje 'baaie'
Boone 'beane' Baane 'baan'
(hi) boont 'bûn' (hi) baant 'baant'
ferkoolje 'ferrifelje' ferkaalje 'kjeld skypje
koopje 'keapje' kaapje 'frije' (ferâldere)
kloodje 'klaaie' klaadje 'bargje'
knoopje 'knope' knaapje 'knappe'
roogje 'ferwege' raagje 'útstekke'
(hi) sooch 'sûgde' (hi) saach 'seach'
toogje 'swylje' taagje 'narje'
(hi) woonde 'wenne' (hi) waande 'wende'

 

Om oan te jaan, dat yn it Westerlauwerske Frysk ek fonologyske problemen ûntstean moasten, folget hjir in list fan minimale paren mei ea - aa, dy 't fûn is mei help fan it staveringsprogramma Frysk fan 'e Fryske Akademy. Ynfloed fan jongere brekking is net rekkene, likemin as it lettere gearfallen fan -d en -t: Dus net sleat-slaad.

eachje aachje 'nijsgjirrich~'
beantsje baantsje
bear baar 'weach'
beare 'swetse bare 'knede'
dreager drager
fear faar 'heit'
geal 'fûgel' gaal 'tin plak'
heakje haakje 'hake'
heare hare 'tsiere'
keap kaap
keaper kaper
kearde kaarde 'klaude'
leach laach
leavje laavje
lead laad
meane mane
(ik) neam (ik) naam
pleagje plaagje 'plaggen stekke'
pream 'skip' praam 'noaskniper'
reaf 'string jern' raaf 'fûgel'
reak 'bult' raak 'kâns'
reap 'tou' raap 'koal'
skeadzje skaadzje
skeaf skaaf
skeare skare
tean taan 'foar seilen'
teapje 'tsiere' taapje 'fan drank'
weach waach 'waachhûs'
wear 'skiep' waar 'guod'
weazich 'drekkich' wazich 'dizich'

Dizze list komt oerien mei dy foar [o:]-[a:] yn it Sealtersk. It dochs noch gruttere tal pearen (30 tsjin 18) sil syn oarsaak fine yn it feit dat it Westerlauwerske Frysk better dokumintearre is en ek yn dat it minder útgongen op -e hat, b.g. yn leach njonken Sealtersk Looge (fgl. noat 14). Yn 'e measte gefallen is ea út Aldfrysk [a:] ûntstien en drige dus gearfal fan minimale pearen. Opfallend is dat it gauris oer oare wurden giet as yn it Sealtersk, wat gearhingje kin mei in ferskil tusken Mnl. en Mnd. ynfloed.

Yn syn bydrage oan it twadde Föhrer sympoasium wiisde Hines (1995:51) op 'e sterke taalfernijing yn it Aldingelsk sûnt de fyfte ieu. Hy ferklearret dat út de taalwil fan it folk (58 en neipetear op it sympoasium). It foarmet lykwols ek in goede illustraasje foar myn bydrage, sjoen it feit dat de nei Brittannië emigrearre Angelsaksen yn kontakt kamen mei in kultuer dy 't folle fierder ûntwikkele wie as harres, wat ûnûntkomber liede moast ta in tafloed fan nije wurden. Wol ferneatigen hja dy kultuer yn it begjin fierhinne, mar letter namen hja dy dochs oer (van Caenegem 1982).

R.C. van Caenegem, Geschiedenis van Engeland, 's Gravenhage/Antwerpen 1982.

J. Hines, Focus and boundary in language varieties in the North-West Germanic continuum yn: V. F. Faltings e.o. [útj.] Friesische Studien II (=NOWELE Supplement vol. 12), Odense 1995:35-62.