Pyt
Kramer, IN
FONOLOGYSKE RAMP
(Bydrage 12e Frysk Filologekongres, 1991)
Mei in taheakke
|
[A phonematic
catastrophy]. (appendix added).
Summary - Old Frisian a:
(corresponding to Germanic au and partly to ai)
has developed to [o:] in Saterfrisian, leading to the
narrow opposition [o:] - [ou]. This development will have
been caused by a new [a:] due to stretching of short a
in open syllables, as reflected in today's opposition
[o:] - [a:]. On this basis it is supposed that the Old
Frisian long vowel phonemic system is exploded in the
14th century, due to a sudden appearance of stretched
vowels, chiefly in loan-words. The stretching might even
have been imposed on the language by repeated borrowing.
This hypothesis would explain the strong dialectic
variation in modern Frisian. Moreover it would shed light
on the problem of origin and change of languages in
general. (Contribution to the 12th Frysk Filologekongres
of the Fryske Akademy,
1991).
[Eine phonologische Katastrophe]. (Anhang hinzugefügt).
Zusammenfassung - Altfriesisch a:
(entsprechend Germanisch au und zum Teil ai)
hat sich im Saterfriesischen entwickelt zu [o:], was
führte zur phonologischen Opposition [o:] - [ou]. Diese
Entwicklung wird verursacht sein durch ein neues [a:]
infolge Dehnung des kurzen a in offener Silbe,
was sich wiederfindet in der heutigen Opposition [o:] -
[a:]. Auf diesem Grund wird die Annahme gemacht, daß das
altfriesische Phonemsystem der langen Vokale explodierte
im 14. Jahrhundert infolge einer plötzlichen Erscheinung
gedehnter Vokale, vorallem in Lehnwörter. Die Dehnung
kann der Sprache sogar auferlegt worden sein durch
wiederholte Entlehnung. Diese Hypothese würde die starke
mundartliche Spaltung im Neufriesischen erklären. Auch
könnte sie ein neues Licht werfen auf das Problem der
Ursprung und der Änderung der Sprachen im allgemeinen. [Beitrag zum 12. Frysk Filologekongres der Fryske
Akademy, 1991].
Gearfetting -Aldfrysk a:
(oerienkomstich Germaansk au en foar in part ai)
hat him yn it Sealtersk ûntwikkele ta [o:], wat
late ta in fonologyske opposysje [o:] - [ou].
Dizze ûntjouwing sil feroarsake wêze troch in nije
[a:] út rekking fan 'e koarte a yn iepen
wurdlid, wat wy weromfine yn 'e hjoeddeiske opposysje [o:]
- [a:].
Op grûn dêrfan wurdt oannommen, dat it Aldfryske
foneemstelsel fan 'e lange lûden yn 'e 14e ieu ûntploft
is as gefolch fan it ynienen ferskinen fan rutsene
lûden, benammen yn lienwurden. Dy rekking soe de taal
sels oplein wêze kinne troch hieltyd op 'e nij
ûntlienen. Dizze hypothese soe de sterke dialektyske
spjalting yn it Nijfrysk ferklearje. Hy soe ek in nij
ljocht smite kinne op it probleem fan it ûntstean en de
feroaring fan talen yn it algemien.
Sa 'n tachtich jier lyn moat Ferdinand de Saussure, de
grûnlizzer fan it strukturalisme, de earste west hawwe,
dy 't in skerpe skieding lei tusken de histoaryske en de
syngroane taalwittenskip1.
It liket derop, dat sûnt dy tiid it grinsgebied tusken
beide wat mijd is. It is dêrom net sûnder skrutenens,
dat ik my op dat grinsgebied weagje.
Myn ferhaal sil yn earste ynstânsje gean oer de
ûntjouwing fan de Aldfryske a: yn it Sealtersk,
de Fryske taal dy't sa'n 30 km. oer de Dútske grins
sprutsen wurdt. It Sealtersk hat trije tongslaggen: dy
fan Strukelje, dy fan Roomelse en dy fan Schäddel. Myn
foarbylden komme út de tongslach fan Schäddel, dy't de
minste fernijingen ûndergien liket te hawwen.
Yn it Sealtersk is de âlde a: ta [o:]
wurden, b.g. Boom 'beam'. Mei it produkt fan de
âlde o: levert dat de opmerklike fonologyske
opposysje [o:] - [ou] mei as minimale pearen2:
Brood 'bôle' |
Brooud 'broed' |
Dook 'dize' |
Doouk 'doek' |
foolgje 'felgje' |
fooulgje 'folgje' |
ljoo 'leaf' |
ljoou 'lij' |
noodelk 'bang' |
nooudelk 'noardlik' |
ploogje 'pleagje' |
ploougje 'ploegje' |
Rook 'reek' |
Roouk 'roek' |
|
|
It giet hjir dus dúdlik om twa
fonemen, mar se lizze sa ticht byinoar, dat se foar in
net-Sealter hast net te ûnderskieden binne. Sels de
grutte ûndersiker fan it Sealtersk - Johann Friedrich
Minssen - fage beide fonemen ûnder ien teken gear, wylst
er dochs oars sa krekt wie op it werjaan fan 'e lûden3.
Dat it lykwols om twa fonemen giet, kinne wy ek noch sjen
oan it feit, dat de [ou] foaral yn de Strukeljer
tongslach ta []u] wurden is, wylst dat mei de
[o:] net barde.
Hoe komt it Sealtersk no oan sa'n nauwe4 opposysje, dy 't foar it
ferstean sa dúdlik problemen oplevert? Wy soene hjir
tinke kinne oan de algemiene tendins fan talen ta in
slettener útspraak5.
Foarsafier't yn it Leechdútsk fan 'e omkriten ek in
âlde a: foarkaam, is dy lykwols alhiel nèt of
net fólle slettener wurden6.
Dat soe dan komme kinne troch in yn oare talen ek wol
synjalearre mechanisme, dat it ûntstean fan te nauwe
opposysjes opkeart7.
Yn'e Leechdútske omkriten drige lykwols net it ûntstean
fan safolle nauwe minimale pearen8.
Wy moatte dêrom hast wol oannimme, dat yn it
Sealtersk in oare krêft wurksum west hat, dy't der ta
late dat it produkt fan de âlde a: sa sletten
waard. Dy krêft kinne wy neffens my fine yn de Sealter
opposysje [o:] - [a:] mei as foarbylden9:
Boore 'boar' |
Baare 'bear' |
Hoose f. 'hoas' |
Haase m. 'hazze' |
Hooke 'hea-oper' |
Haake 'heak' |
Looge 'sjipsop' |
Laage 'laach' |
rookje 'rikje' |
raakje 'reitsje' |
smookje 'smoke' |
smaakje 'smeitsje' |
wook 'weak' |
waak 'wekker' |
By in part en mûglik sels de mearderheid fan 'e
wurden út 'e earste kolom kin de [o:] út afr. a:
ôflaat wurde. By gearfallen mei de nije [a:] út 'e
rjochter kolom soe dat ta fersteansproblemen laat hawwe.
Om dy reden sil de âlde a: nei [o:] ferskood
wêze10.
Dat wie it Sealtersk. Mar as wy no yn 'e oare Fryske
tongslaggen om ús hinne sjogge, dan docht bliken dat de
âlde a: oerál ferdwûn is11. De konklúzje is
neffens my dúdlik: de aldfryske a: koe net
bestean bliuwe.
De oarsaak fan dat alles sil it ûntstean fan dy nije
[a:] west hawwe. Yn 'e rjochter kolom fan it lêste
rychje giet it hast oeral om rekking yn iepen wurdlid, ek
yn in pear lienwurden. It liket der dus op, dat dy
rekking de úteinlike oarsaak is12.
De rekking yn iepen wurdlid is in algemien Westgermaansk
ferskynsel yn in tiid wêryn 't de aparte talen allang
bestiene. De oarsaak sil lein hawwe yn 'e tanimmende klam
op it earste wurdlid, dy 't soarge foar it langer wurden
fan koarte lûden mei klam13.
Yn it Frysk sil dy tindins swakker west hawwe as yn 'e
buortalen, lykas wy sjen kinne oan 'e folle fokalen yn
wurdútgongen yn it Aldfrysk en it Wangereachsk en oan it
oant hjoeddedei ta behâlden fan útgongswurdlidden dy 't
yn 'e buortalen ferdwûn binne14.
Men soe dus ferwachtsje dat de rekking yn it Frysk
benefterbleaun wêze soe by dy fan 'e omkriten, mar dat
is net it gefal, grif yn it Sealtersk net15.
Men kin jin ôffreegje hoe't dy rekking him dan dochs fan
taal ta taal fuortsette koe. It andert soe wêze kinne:
troch lienwurden. By it hieltyd op 'e nij ûntlienen
waard de rekking yn 'e iene taal faaks
"kopiearre" yn de oare16.
Rekking en lienwurden sille ek har ynfloed hân hawwe yn
'e foarste stile fan it fokaaldiagram, dêr 't yn it
Sealtersk de nauwe opposysje [e:] - [ei] ûntstien is17.
De konklúzje moat weze, dat as gefolch fan ditsoarte
wurkingen it Aldfryske systeem fan lange fokalen yn'e
moderne tongslaggen folslein feroare is. As wy as
wurkhypothese útgeane fan in troch de Aldfryske
hânskriften suggerearre stelsel fan trije trimen mei
fiif lange fokalen18,
dan binne der dus yn it Sealtersk twa bykommen, sûnder
noch te rekkenjen mei de jongere [e:] en []:].
Sa 'n ienfâldich Aldfrysk stelsel soe de tsjintwurdige
wurdskat ek net ferwurkje kinne.
Dit wie de grûnslach fan myn ferhaal en dêr woe ik
no mei ienfâldich ark op fierderbouwe. Yn 'e Aldfryske
boarnen is neffens Sjölin19
gjin opmerklik dialektysk ûnderskied te finen. Sûnder
rjochtstaal en sprektaal alhiel lyk te slaan, liket it
derop, dat de Friezen fan East en West inoar sûnder
altefolle problemen ferstien hawwe.
Hoe oars sjocht de taalkaart der hjoeddedei út:
Hylpersk, Skiermuontseachsk, Sealtersk en it Noardfrysk
yn syn ferskaat klinke ús as frjemde talen yn 'e earen
en binne sûnder stúdzje net nei te kommen.
Dat wiist op in grutte feroaring. Dochs is de lêste 200
jier - foarsafier út it skriftbyld ôf te lieden -
alteast it Sealtersk kwealik feroare20. Wy moatte dêrom hast
wol beslute ta in feroaring ynienen. Dat soe ek in
ferklearring foarmje foar it hjoeddeiske ferskaat yn
tongslaggen: it gie dan sa hurd, dat it net troch
ûnderling kontakt lykbreide wurde koe.
Oer de oarsaak fan taalferoaring yn 't algemien
bestiet gjin klearrichheid. Lass21 miende dat
taalferoaring ek net útlein wurde kin as er net
foarséin wurde kin. Mei nei oanlieding fan dy útspraak
waard yn 1985 yn Amsterdam in wurkgearkomste holden
ûnder de wat dizenige titel "Explanation and
Linguistic Change". It besprutsene bleau nei myn
betinken ek wat dizenich, mei as grutste wierheid it
oanheljen fan in útspraak fan Sapir ut 1921, dat der in
ferienfâldigjende ûntjouwing is22. Der is lykwols alris
op wiisd, dat de oarspronklike taal dan wol tige
komplisearre west hawwe moast23.
In brûkbere teory oer taalferoaring liket dus noch te
ûntbrekken.
Yn dy diskusje soe ik it fundamintele feit nei foaren
bringe wolle, dat in taal in kommunikaasjemiddel
is. Ferstien te wurden, is faak in libbensbelang. As dan
troch rekking guon lestige homonimen driigje te
ûntstean, komt it ta fonologyske need en sil in taal him
oanpasse. Dêrby kin men jin yntinke dat de âlde a:
al mear slettene farianten of allofoanen - []:], [e:] -
hie en dat dy no algemien waarden, wylst de suvere [a:]
foar it rutsene lûd bewarre waard.
De sketste gong fan saken jout ek in mûglike reden foar
it grutte ûnderskied tusken de westlike en eastlike
tongslaggen. It Leechdútsk lit al ier in wiksel fan [a:]
en []:]
sjen24,
dy 't yn it Hollânsk sa ûnbekend wie, wylst dat
Hollânsk letter wer in wiksel fan [a:] en [e:]
fertoande25.
Sa kinne dy buortalen fia âldere lienwurden de saak
beynfloede hawwe. Yn it Noardfrysk sprekt fansels de
Deenske ynfloed ek tige mei26.
Hoe sille de minsken dy feroaring no ûnderfûn hawwe?
As it wier allinne om it opjaan fan in útspraakfariant
fan de âlde a: gie, dan grif net as botte yngripend. It
wiene ommers mar lytse ferskowings en se praten gewoan
Frysk - Fräisk - Frasch troch. Earst yn it kontakt mei
guon út oare Fryske kriten sil de klap kommen wêze.
Lit ús ris nei it Hylpersk sjen. It is krekt oft dy
stedsjers har wat mear by it âlde holden; har baim
stiet folle tichter by Aldfrysk bâm as it
boerske beam. It liket my ta, dat it Hylpersk it
prototype is fan it Stedsfrysk. It fêsthâlden oan it
âlde sil dêr lykwols tige nauwe opposysjes jûn hawwe,
sa 't dy nei 't it liket noch besteane yn it Hylpersk27. Soks
sil lykas yn it Sealtersk foar frjemden net nei te kommen
west hawwe en it soe jin dan ek gjin nij dwaan as yn 'e
gruttere stêden de lange fokalen har nei 1515 oan 'e
nije hearen oanpasse moasten. Dan soe it Stedsfrysk dus
gjin "Nederlânsk yn Fryske mûlen" wêze, mar
echt Frysk dat yn de oplossing fan syn fonologyske
problemen tige troch it Hollânsk beynfloede is. In
soartgelikense oplossing soe men yn jin omgean litte
kinne foar àlle Frysk kleurde tongslaggen, lykas
Amelânsk, Oertsjongersk, Westfrysk, Grinslânsk en
Eastfrysk, dêr 't by opfalt dat guon harsels
"Frysk" neame. Dat de feroaring út need ek
eksoatyske wegen kieze koe, sjogge wy faaks yn it lizzen
fan de klam op it twadde wurdlid yn it Wurstfrysk28.
Ik woe it no hawwe oer de tiidskaal fan it
ferskynsel. Alderearst moat opmurken wurde, dat in
fonologyske feroaring yn prinsipe abrupt is29. Op it momint dat it
earste wurd mei it nije foneem útsprutsen waard, wie de
feroaring in feit. Op dat stuit waard yn in krite beskaat
oft de âlde a: dêr tenei [o:] wêze soe of [eb].
Troch de geografyske lizzing fan de ûnderskate kriten
fan it Fryske taalgebied sil yn 'e lette midsieuwen it
kontakt fan elk fan dy kriten mei oare talen grutter west
hawwe as it ynterne Fryske kontakt. Sa koene har folslein
ûngelikense oplossingen fan it fonologyske probleem
ferspriede.
Lykas sein, giet it by de opposysje [o:] - [a:] by de
wurden mei [a:] hast allegearre om in yn iepen wurdlid
rutsene koarte [a]. Dat sil betsjutte, dat de need ta
oanpassing fan de âlde a: net earder kaam as op it stuit
fan dy rekking. Wannear 't dat west hat, hat Hofmann oan
'e hân fan 'e stavering neigean kinnen. Yn it
Westerlauwerske Frysk wie it faaks earst begûn yn 'e
fjirtjinde ieu, wylst al om 1400 hinne de rekking
foltôge wie30.
Dat moat betsjutte, dat yn deselde tiid de âlde a:
syn ûnderstelde iepene ûtspraak (tekens dêrfan noch yn
Sealtersk gratter, hagger ensfh.)
ferlern hawwe moat en yn slettener farianten útinoar
foel.
Dat dêrfan yn 'e Aldfryske skriuwtaal net folle te
fernimmen is, kin lizze oan it mûglike bestean fan in
tuskentrime []:] en [e:]31. Dy lûden koene noch
maklik mei a werjûn wurde.
Letter ûntstiene lykwols oare rekkingsprodukten, lykas
yn Westerlauwersk stêd en Sealtersk loang,
en dy kinne de oarsaak derfan west hawwe, dat de
produkten fan de âlde a: úteinlik ta [eb] en
[o:] waarden en dêrmei langer slim yn ien stavering te
fangen wiene32.
It is de muoite wurdich om oandacht te besteegjen oan
'e geweldige soasiale ynfloeden fan sa 'n ûntjouwing. It
hiele taalgebied fan it Aldfrysk mei syn prestiizje as
skriuwtaal33
wie yn koarte tiid útinoar fallen. Lânslju ferstiene
inoar mar heal mear. It is net ûnmûglik dat de
skriklike skelen yn it 15de ieuwske Fryslân gearhingje
mei sa 'n taalkundige feroaring.
De echte motor fan alles sil west hawwe it sterk
ôfnimmen fan de Fryske hannel en de fermindering fan de
betsjutting fan Fryslân yn dy tiid34, wêrtroch 't nije
begripen en dêrmei nije wurden fan bûten ynstreame
koene.
Ik haw my ferliede litten ta te sizzen, ek nei
soartgelikense ferskynsels yn oare talen te sykjen.
Dêrta gean ik noch in tûzen jier fierder tebek. De
Germanen brekke troch de grinzen fan it Romeinske ryk.
Ynienen hawwe hja te krijen mei in grutte mannichte fan
frjemde nije begripen mei de dêrby hearrende wurden. En
dan binne dêr ynienen al dy talen: Aldingelsk,
Aldheechdútsk, Aldsaksysk, Aldfrysk en faaks sels
Aldleechfrankysk, wylst earder it ûnderskied folle
lytser west hawwe moat35.
Wy kinne noch fierder tebekgean en wize op it suver
sûnder spoar ferdwinen fan it Keltyske Gallysk36.
Moatte wy it Frânsk faaks as in soarte
"Stedsgallysk" beskôgje? En dan it Rûmeensk,
dêr sa isolearre yn 'e Balkan; is dat faaks
"Stedsdacysk"?
It liket der op dat de grutte taalferoarings ynienen
barre, mei in skok, ûnder de ynfloed fan lienwurden. De
lettere stadige feroarings binne dan faaks net mear as it
hieljen fan de ûntstiene barsten.
As dat allegear wier is, dan soene wy in wichtich gegeven
yn hannen hawwe oer de wize fan ûntstean en feroaring
fan talen. En dan soene it Frysk en de Frysk kleurde
tongslaggen in dokumintaasje fan folle grutter belang
wêze as oan't no ta tocht is. In dokumintaasje, dy 't de
mûglikheid jout, ditsoarte ferskynsels yn detail te
bestudearjen.
Dizze hypothese mei gâns oant no ta ûnbegrepen
feiten ferklearje, der falt ek noch hiel wat yn troch te
timmerjen. Histoaryske berjochten oer sokke fonologyske
eksploazjes ûntbrekke, of it soe wêze moatte it
Bibelske ferhaal oer de toer fan Babel37, opfallenderwiis ek wer
yn in sitewaasje mei de útwikseling fan grif gâns nije
terminologyen.
Ut 'e wrâld fan hjoeddedei binne sokke ferskynsels my ek
net bekend, al binne der talen dy 't op ferdwinen steane
of koartlyn ferdwûn binne. Opmerklik yn dit stik fan
saken is de sterk wikseljende útspraak dy 't Siebs38 yn it
útstjerrende Wangereachsk fûn. It ûndersiik fan de
ynterferinsje fan talen soe hjir noch wolris wichtich
materiaal opsmite kinne. Faaks kinne wy dan ek de
útdaging fan Lass oannimme en foarsízze oft de
"grutte" talen fan ús tiid ek op koarte termyn
troch sa'n ramp bedrige wurde en as in modern Babel
ûndergean sille.
7 sept./ 4 okt./ 15 des. 1990.
NOATEN:
1. Anderson, s. 6.
2. De wurdboeken staverje (yn
Roomelster tongslach) ou y.p.f. oou.
De ôfkomst fan 'e wurden is:
afr. brâd Siebs 1889.286 - afr. brôd?,
fgl. Spenter 233
mnd. dâk?, fgl. Schönhoff 52 - afr. dôk
Siebs 1889.233
afr. *falgia, fgl. Löfstedt 1928.134 - afr. folgia,
fgl. Siebs 1901.1200
afr. liaf Siebs 1889.301 - afr. *hliô?
Kramer 1989.123
afr. nâd- mei weibleaune umlaut njonken nêd,
Siebs 1901.1233 - afr. nôrth- Siebs 1901.1200
mnd. plâgen, fgl. Löfstedt 1931.167 - afr. *plôgia
Siebs 1889.234
afr.*râk wurdt blykber ûndersteld by Siebs
1901.1387, fgl. Syltersk Rook en foar it
weibliuwen fan de umlaut Siebs 1901.1233 - afr. *rôk,
fgl. Löfstedt 1928.84.
It docht bliken, dat no foar Syltersk Rook it
Leechdútsk as boarne oannommen wurdt (V. Faltings,
freonlike meidieling). Dat soe foar it Sealtersk ek
kinne, mar dan soe wol oanjûn wurde moatte wat de
oarsaak fan sa 'n ûntliening is. Dat soe yn dit gefal de
ynfloed fan it tige frekwinte tiidwurd reeke
'jaan' wêze kinne.
3. B.g. dôk 'Nebel' en
'Tuch', Minssen 2.90.
4. Fgl. 'Too close ..
phonologically' Anderson 124.
5. B.g. yn it Ingelsk yn de
fyftjinde ieu; sj. Anderson 138.
6. B.g. plå:gng, plâgng Matuszak 110.
7. Anderson 107.
8. Yn 'e Leechdútske omkriten
fan Sealterlân is boppeneamde nauwe opposysje by
Matuszak allinne mar werom te finen foar Brood -
Brooud yn it oan Schäddel grinzgjende Lorup. Yn
'e oare gefallen is dy tefoaren kommen troch umlaut fan oou
of troch in oare wurdskat (b.g. Krai y.p.f. Roouk).
9. De wurdboeken staverje (yn
Roomelster tongslach) oa y.p.f. aa.
De ôfkomst fan 'e wurden is:
afr. bora?, fgl. Löfstedt 1928.234 - afr. *bara?
Löfstedt 1931.66
âld *hosa Löfstedt 1928.233 - afr. *hasa
Siebs 1889.67
afr. *hâ-kokka? mei weifallen fan it middelste
wurdlid sûnder klam, fgl. ing. hay-cock, nhd.
dial. Kocke, deensk kok(k)
Pokorny 394 - afr. *haka? Löfstedt 1931.57,
Spenter 170
afr. *lâga, fgl. Spenter 173 - afr. laga,
fgl. Spenter 156
afr. *râkia? fgl. râk noat 2 - afr. *rakia?,
fgl. Spenter 171 of mnd. râken? Löfstedt
1931.57
mnd. smôken? - afr. smakia Löfstedt
1931.58
afr. *wâk Siebs 1889.272 - mnd. wake?,
fgl. Kluge by wach
10. No is dit mar in lyts rychje
wurdpearen en in taal kin ek wol guón homonimen
ferneare. It is lykwols mûglik dat ik net àlle pearen
yn it tsjintwurdige Sealtersk fongen haw en grif net dy
út 'e rin fan 'e ieuwen. Boppedat soe it sa wêze kinne
dat it gearfallen fan beide fonemen fersteansproblemen
jûn hawwe soe op it nivo fan 'e sin, b.g. as stikken sin
mei oare stikken sin betize waarden.
11. Kramer 1989.118.
12. Nei 't my bystiet is dit
ferbân earne earder yn de Fryske taalkundige literatuer
oanroerd.
13. Fgl. foar it Latyn Anderson
132.
14. Fgl. Sealtersk Doore 'doar', Hounde
'hân', Tume 'tûme', Sträite 'strjitte'.
15. Dêrby sels gefallen as it meartal Feete
by Fät 'fet', faaks mei [e:] < [e:]. Yn it westerlauwerske Frysk lykje gâns
sokke lûden troch analogy wer koart wurden te wêzen
(b.g. Siebs 1901.1201), fgl. Sealtersk Loote, spreeke
en Frysk lotten, sprekke.
16. W. Visser wiisde der op it
kongres op, dat dat yn striid is mei de gewoane gong fan
saken, wêrby 't it ûntliende wurd de fierdere
lûdûntjouwing fan de ûntlienende taal folget. Soks
liket my lykwols ôf te hingjen fan hoe hurd oft de
feroaringen oan de jaande kant ferrinne. Men soe tinke
kinne oan it feit, dat gâns wurden dy 't oant foar in
fyftich jier yn 'e Frânske útspraak ûntliend waarden,
no op 'e nij yn 'e Ingelske ûntliend wurde.
17. Kramer 1989.124.
18. Kramer 1989.120.
19. Sjölin 1966.32, fergelykje
ek Sjölin 1984.
20. De no yn Strukelje noch net
alhiel trochsette ûntjouwing [ei] > [ei] b.g. is al ôf te lêzen oan slijpen
'slapen' by Westendorp 1819.101.
21. Lass 1980.
22. 'Convergent evolution', Lass
1987.168f.
23. Anderson 128.
24. Lasch 64ff.
25. Van Bree 157.
26. Löfstedt 1928.XI.
27. B.g. [a:] en []:], Blom 6.
28. Hofmann 1961, Möllencamp
1968.
29. B.g. Toon 279. Yn dit gefal
soe de saak op gong brocht wurde op it momint wêrop 't
de koartbleaune [a] en it ta [a:] rutsene produkt net
mear as ien foneem fungearje. Dat bart neffens my op it
stuit dat ién sprekker yn in taalmienskip gjin
ûnderskied mear meitsje kin tusken lange en koarte
bylûden (fgl. Hofmann 1969). En dat is in abrupte saak.
30. Hofmann 1969.75. Dat artikel
hat myn tinken grif yn dizze rjochting beynfloede.
31.Yn Kramer 1989.122f. haw ik dy
tuskentrime "net needsaaklik" neamd, mar dat
betsjut noch net dat hja "ûnmûglik" is.
32. Dêr tsjut faaks op, dat it
reglemint fan folmachten fan Riperahem fan 1522, "op
Vriesche tale geschreven", yn 1591 "naer deser
tegenwoordige tyden en talen getranslateert" wurde
moast, sa te sjen op oanstean fan de folmachten, dúdlik
allegearre Friezen (Charter-Boek van Vriesland II
429-431; Prof. Breuker wie sa freonlik my dy tekst
takomme te litten).
33. A. Feitsma yn TV-útstjoering
oer Gysbert Japiks, Omrop Fryslân 1989.
34. Slicher van Bath 222f.
35. B.g. van Bree 95.
36. Gregor, side 20, ferklearret
it lykwols troch massale migraasje nei Ierlân.
37. "En de Heare sei:
(..) Kom, lit ús delkomme en dêr har taal betiizje, dat
de iene de oare syn taal net mear ferstean kin. Sa
ferstruide de Heare har dêrwei de hiele ierde oer en hja
hâlden op mei de stêd te bouwen" Genesis 11:
6-8. Ek al leaut men net oan 'e letterlike tekst, men
moat dochs hast wol oannimme dat der sa'n soarte barren
west hat.
38. Siebs 1901.1379.
LITERATUER.
J.M. Anderson, Structural Aspects of Language Change,
London (Longman), 1973.
G. Blom, Hylper wurdboek, Ljouwert (Fryske Akademy),
1981.
C. van Bree, Leerboek voor de historische grammatica
van het Nederlands, Groningen, 1977.
D.B. Gregor, Celtic, A Comparative Study, Cambridge
(Oleander), 1980.
D. Hofmann 1961 yn Zeitschrift für deutsches Altertum
90, side 203-222.
D. Hofmann 1969 yn Studia Frisica, tinkskrift Prof.
Dr. K. Fokkema, Grins (Wolters), side 67-75.
F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen
Sprache, Berlin 197521.
P. Kramer 1989 yn Us Wurk 38, side 118-126.
A. Lasch, Mittelniederdeutsche Grammatik, Halle a.S.
(Niemeyer), 1914.
R. Lass 1980, On Explaining Language Change,
Cambridge.
R. Lass 1987 yn: W. Koopman e.a., ed. Explanation and
Lingual Change, Amsterdam (Benjamins), side 151-176.
E. Löfstedt 1928, Der nordfriesische Mundart des
Dorfes Ockholm und der Halligen, I, Lund (Gleerup).
E. Löfstedt 1931, Nordfriesische Dialektstudien, Lund
(Gleerup).
H. Matuszak, Die saterfriesischen Mundarten von
Ramsloh, Strücklingen und Scharrel inmitten des
niederdeutschen Sprachraums, Diss., Bonn (1951).
J.F. Minssen, Mittheilungen aus dem Saterlande (1846),
2. Beend, Ljouwert (Fryske Akademy), 1965.
J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches
Wörterbuch, I, Bern (Francke), 1959.H. Schönhoff,
Emsländische Grammatik, Heidelberg (Winter), 1908.
Th. Siebs 1889, Zur Geschichte der
englisch-friesischen Sprache, Tübingen, neiprinte
Wiesbaden (Sändig), 1966.
Th. Siebs 1901 yn H. Paul, (red.), Grundriß der
germanischen Philologie, Strassburg, Band II:2, side
1152-1464.
B. Sjölin 1966 yn Us Wurk 15, s. 25-38.
B. Sjölin 1984 yn Miscellanea Frisica, feestbondel
Prof. Dr. H.T.J. Miedema, Assen (Van Gorcum), side 55-66.
B.H. Slicher van Bath yn J.J. Kalma e.o., red.,
Geschiedenis van Friesland, Leeuwarden (Miedema), 1973.
A. Spenter, Der Vokalismus der akzentuierten Silben in
der Schiermonnikooger Mundart, Kopenhagen (Munksgaard),
1968.
T. Toon 1987 yn: W. Koopman (sj. Lass 1987).
N. Westendorp yn Antiquiteiten 1.2, Groningen 1819,
side 89-101.
TAHEAKKE
Mei help fan myn staveringsprogramma wp{wp}sv.lex fûn ik
noch alve pearen [o:]-[a:] yn it Sealtersk. Dy moatte dus
tafoege wurde oan de sân mei Boore-Baare.
boodje 'tynge dwaan'
|
baadje 'baaie' |
Boone 'beane' |
Baane 'baan' |
(hi) boont 'bûn' |
(hi) baant 'baant' |
ferkoolje
'ferrifelje' |
ferkaalje 'kjeld
skypje |
koopje 'keapje' |
kaapje 'frije'
(ferâldere) |
kloodje 'klaaie' |
klaadje 'bargje' |
knoopje 'knope' |
knaapje 'knappe' |
roogje 'ferwege' |
raagje 'útstekke' |
(hi) sooch 'sûgde' |
(hi) saach 'seach' |
toogje 'swylje' |
taagje 'narje' |
(hi) woonde 'wenne' |
(hi) waande 'wende' |
Om oan te jaan, dat yn it Westerlauwerske Frysk ek
fonologyske problemen ûntstean moasten, folget hjir in
list fan minimale paren mei ea - aa, dy 't fûn
is mei help fan it staveringsprogramma Frysk fan 'e
Fryske Akademy. Ynfloed fan jongere brekking is net
rekkene, likemin as it lettere gearfallen fan -d
en -t: Dus net sleat-slaad.
eachje |
aachje
'nijsgjirrich~' |
beantsje |
baantsje |
bear |
baar 'weach' |
beare 'swetse |
bare 'knede' |
dreager |
drager |
fear |
faar 'heit' |
geal 'fûgel' |
gaal 'tin plak' |
heakje |
haakje 'hake' |
heare |
hare 'tsiere' |
keap |
kaap |
keaper |
kaper |
kearde |
kaarde 'klaude' |
leach |
laach |
leavje |
laavje |
lead |
laad |
meane |
mane |
(ik) neam |
(ik) naam |
pleagje |
plaagje 'plaggen
stekke' |
pream 'skip' |
praam 'noaskniper' |
reaf 'string jern' |
raaf 'fûgel' |
reak 'bult' |
raak 'kâns' |
reap 'tou' |
raap 'koal' |
skeadzje |
skaadzje |
skeaf |
skaaf |
skeare |
skare |
tean |
taan 'foar seilen' |
teapje 'tsiere' |
taapje 'fan drank' |
weach |
waach 'waachhûs' |
wear 'skiep' |
waar 'guod' |
weazich 'drekkich' |
wazich 'dizich' |
Dizze list komt oerien mei dy foar [o:]-[a:] yn it
Sealtersk. It dochs noch gruttere tal pearen (30 tsjin
18) sil syn oarsaak fine yn it feit dat it
Westerlauwerske Frysk better dokumintearre is en ek yn
dat it minder útgongen op -e hat, b.g. yn leach
njonken Sealtersk Looge (fgl. noat 14). Yn 'e
measte gefallen is ea út Aldfrysk [a:]
ûntstien en drige dus gearfal fan minimale pearen.
Opfallend is dat it gauris oer oare wurden giet as yn it
Sealtersk, wat gearhingje kin mei in ferskil tusken Mnl.
en Mnd. ynfloed.
Yn syn bydrage oan it twadde Föhrer sympoasium wiisde
Hines (1995:51) op 'e sterke taalfernijing yn it
Aldingelsk sûnt de fyfte ieu. Hy ferklearret dat út de
taalwil fan it folk (58 en neipetear op it sympoasium).
It foarmet lykwols ek in goede illustraasje foar myn
bydrage, sjoen it feit dat de nei Brittannië emigrearre
Angelsaksen yn kontakt kamen mei in kultuer dy 't folle
fierder ûntwikkele wie as harres, wat ûnûntkomber
liede moast ta in tafloed fan nije wurden. Wol
ferneatigen hja dy kultuer yn it begjin fierhinne, mar
letter namen hja dy dochs oer (van Caenegem 1982).
R.C. van Caenegem, Geschiedenis van
Engeland, 's Gravenhage/Antwerpen 1982.
J. Hines, Focus and boundary in
language varieties in the North-West Germanic continuum
yn: V. F. Faltings e.o. [útj.] Friesische Studien II
(=NOWELE Supplement vol. 12), Odense 1995:35-62.
|