Dito naman natin tatalakayin ang pagkakatulad ng mga suliranin sa
dalawang yugto ng eksilo. Magkapareho na malaking dagok ang pinansiyal na
aspeto sa pagpapatuloy ng kanilang mga aksyon; nagtiis sa kanyang
pagkain si Rizal upang makaipon, nangutang nang hindi dumating ang
inaasahang sustento mula sa Pilipinas upang mailimbag ang dalawa niyang aklat na
Noli me Tanger at El Filibusterismo; samantalang nahihirapan din sa
pang-araw araw na panganailangan si Sison dahil sa pagtanggal ng "social
benefits" ng Ministry of Finance at apektado pa ang kanyang pamilya
dahilan sa kawalan ng kasiguraduhan na makapagpatuloy at kawalan din ng
hanapbuhay, kabilang pa dito ang diskriminasyon sa mag uri nating Pilipino
at "indio". Iniisip namin tuloy na bagamat malaking hadlang ang hindi
pagtugon sa ating pisikal na pangangailangan ay sa kung saan humuhugot
ng lakas ng loob at damdamin na ituloy ang pagsilbi sa bayan sa isang
napakalaking sakripisyo. Dito makikita natin ng buo ang loob at malakas
ang paniniwala ng mga eksilong nabanggit na hindi kailan man susuko.
Liban pa sa walang katiyakan nito ay ang tunggalian mismo sa lugar na
kanilang kinaroroonan, ang sensura sa kina Rizal at ang mga dossier ng
Ministeryo ng Katarungan at sa hindi na pagkilala bilang refugee bagamat
nag-aapela sa Korte Europeo ng Luxembourg. Maituturing ito na mga
napakahirap na kalaban dulot ng mga legal na hadlang sa karapatang pantao,
ekspresyon at "due process" at ang mga mapanlinlang na mga alegasyon at
"smear campaign." Sa kaso ni Sison, nagiging matindi ang sigalot ng
gobyerno at "rebelde" lalo pa ngayon sa hindi matuloy-tuloy na usapang
pangkapayapaan o "peace talks." Malabo na rin na magiging mapayapa nga
ang pagresolba ng mga ganitong uri ng tunggalian lalo pa at maging si
Bush ay hindi na sumusunod sa alituntunin ng United Nations.
Nakakapanghilakbot isipin na dahas sa dahas na ang panahon ngayon.
Sa isa pang aspeto, pwede nating tingnan ang perspektibo sa pagkatao
naman ng mga eksilo at ang kanilang laban sa pangungulila. Siyempre,
alam nila na ang tunay na laban ay ang nasa kanilang bayan. Mahirap din
na kondisyon sa kanila at hindi lubos na maatim na ang paghihiwalay sa
bayang kanilang pinaglalaban ay ang malaking hadlang. Liban pa dito ay
ang pagkawalay sa kanilang mga minamahal na pamilya at kamag-anak.
Mapapansin natin na walang kinikilingan ang estado sa paggawa ng hakbang
upang huwag magtagumpay ang mga eksilo. Alam natin na pinarusahan
maging si Doņa Teodora at ito ay lubos na nakaapekto kay Rizal at ang
nangyari kay Leonor Rivera. Gusto lang nating itumbok na lagpas pa sa
ideolohiyang kanilang pinaglalaban ay ang kanilang tunggalian laban sa
sarili. Mayroon din naman silang problemang personal at ito ay ang laban ng
emosyon sa rason. Hindi lahat ng laban ay pang-intelektwal lang. Sila
ay tao lang.
Sa isa pang dimensyon ng tunggalian makikita natin ang problemag
pagkawatak-watak. Ito marahil ang pinakarurok na problemang hinarap ng mga
Propagandista at ng Pamayanang Eksilo. Nagkaroon ng mga alitan at di
pagkakaunawaan at pagpabor ng iba sa mga "Pilaristas" at "Rizalistas"
kaya naman nahirapan ng itaguyod ang pagbabagong lipunan, kahit nagsilbi
ng modelo sa Rizal sa kapwa mag-aaral at propagandista. At sa kaso
nina Sison ay naging problema din ang hindi pagkakaunawaan ng tulad ni
Nathan Quimpo na pinatalsik ng grupo sa mga pang-udyok ng prinsipyong
groupthink at methink na halata namang taliwas sa adhikain ng pamayanan.
Sa tingin namin, normal ang proseso ng argumento sa bawat grupo na
magkaroon ng hindi pag-sang-ayon sa bawat proposisyon, subalit manatili lang
sana silang tapat sa kanilang tungkulin na ito ay para sa kapakanan ng
bayan. Ang mga tunggaliang ito ang susubok sa katatagan ng isang
grupong tunay na makabayan.
Sa kabuuan, ang komparatibong pag-analisa na ito ay isang hamon sa
pagtanggap at pag-usad ng panlipunang pagbabago. Tayo ba ay mag-aantay sa
pagbabalik ng isa pang Rizal sa katauhan ni Sison upang makamit ang
estado na makatarungan, pamayanang nagbubuklod-buklod at kaisahang
paniniwala? O tayo ay mangingibang bansa na lang din at iwan ang kasalukuyang
laban? Nasa atin ang kasagutan, nasa atin ang mga hakbang pagbabago ng
lipunan.