Lección Trece - Dek e tria leciono

(Pronombres demostrativos - Repaso de pronombres posesivos - Pronnombre "lo" - Algunos afijos más)

El encabezamiento de este documento cambia de color, puesto que ésta es la primera lección del nivel intermedio (aunque no sé muy bien si este nivel es realmente intermedio o todavía sigue siendo fácil...).
En este nivel ya comienzan a desaparecer las explicaciones en español y son sustituidas por explicaciones en Ido, puesto que dispone de la suficiente capacidad como para entender frases básicas.
También hay que mencionar que en los ejercicios ya no se suele incluir el vocabulario antes, sino que se incluye entre paréntesis la traducción de alguna palabra que pueda resultar extraña.


Los pronombres y adjetivos demostrativos (este/a, estos/as, ese/a/o, esos/esas, aquel/a, aquellos/as) son más fáciles que en español porque hay menos formas con las que convivir.

En primer lugar hay que decir que la forma "aquél/la, aquéllos/as" no se diferencia en Ido de la forma "ése/a/o, ésos/as", esto es, que se puede traducir según el contexto (nótese que en Ido no se diferencia pronombre de adjetivo, con lo que en español deberás colocar la tilde según convenga, aunque creo que la RAE permite no colocar las tildes en estos casos...).

Cuando no es necesario realizar una especial distinción entre "esto" y "eso/aquello" se emplea "ita", que se puede abreviar a "ta" donde suene bien:

Kad ita esas tua libro? - ¿Es éste tu libro?
Ta libri esas mea. - Esos libros son míos
Cuando es necesario distinguir entre "este" y "ese/aquello", debes emplear "ica/ca" para "este" y "ita/ta" para "eso/aquello":
Ica esas bona, ita esas mala - Éste es bueno, ése es malo
Cuando nos referimos a "esta cosa", "esa cosa", cambia la terminación "a" del pronombre por la terminación "o":
Quo esas to? - ¿Qué es esto?
Ico esas libro, ito esas plumo - Esto es un libro, eso es una pluma
Como ya dejamos entrever en una lección anterior, en las típicas frases del estilo de "aquello/eso que digo es..." o "lo que digo es...", se emplea la construcción "to quo" (literalmente: eso/aquello que). Lo anterior se usa cuando se hace referencia a "esa cosa o hecho que", sin embargo, cuando nos referimos a algo de lo que ya hemos hablado o que es conocido, se emplea "ta qua" o el plural "ti qui". Veamos algunos ejemplos, porque la cosa parece más complicada de lo que es en realidad:
To quon me dicas esas... - Lo que digo es...
Yen omnaspeca frukti, prenez ti quin vu preferas - Aqu&iacuute; hay todo tipo de frutas, coge aquellas que usted prefiera
También es posible realizar una distinción de sexo; en estos casos se emplean los prefijos "il-, el-, ol-" que pueden emplearse en cualquier otro pronombre, excepto, obviamente, en los propios pronombres personales:
Ilti facis ol ed elti regardis - Esos (hombres) lo hicieron y esas (mujeres) miraron
La matro di mea amiko, elqua... - La madre de mi amigo, la cual (se refiere a la madre)...
La matro di mea amiko, ilqua... - La madre de mi amigo, el cual (se refiere al amigo)...
Mea onklino esis kun mea fratulo en la ferio; ilqua kompris krayoni, inko e plumi; elqua kompris cizo, filo, butoni e aguli - Mi tía estuvo con mi hermano en la feria; él compró lápices, tinta y plumas; ella compró unas tijeras, hilo, botones y agujas

En lugar de "cuyo/a/os/as", Ido emplea "de quien", esto es, "di qua":

La autoro, pri la libro di qua me parolis - El autorr de cuyo libro hablé
Existe un pronombre en Ido que se parece mucho al que se emplea en español: "lo". Se emplea al referirse a un objeto indeterminado y, más concretamente, a un hecho antes que a un objeto, esto es, a un idea o cosa no material:

Prenez ica pomo, me volas lo - Coge esta manzana, lo deseo = Deseo que lo hagas (el acto de darme la manzana); "me volas ol" significaría "la deseo (la manzana)".

Por supuesto se puede decir también: "Prenez ica pomo, me volas 'to' - Coge esta manzana, deseo eso = Deseo que lo hagas". Pero se puede producir cierta ambigüedad en caso de que haya dos manzanas: "Prenez ica pomo, me volas to", significaría (^_^) "Coge 'esta' manzana, porque quiero coger 'esa' otra". Con lo que lo mejor es seguir empleando el pronombre "lo" de la misma forma que en español para estos casos.

Al igual que en español, "Lo" se puede usar con adjetivos para marcar sentido indeterminado (significado idéntico al español):

Lo bona, lo vera, lo bela - Lo bueno, lo verdadero, lo bello
Pero debes saber que mientras que en español "lo" es artículo, en Ido es un pronombre.

No habíamos visto muchos afijos, pero todavía quedan más:

"para-" - Significa "que guarda de, que protege de":

parasuno - parasol
parapluvo - paraguas
paravento - parabrisas
"par-" - Significa "por entero, hasta el fin, de cabo a rabo":
parlektar - leer completamente
pardrinkar - beber por completo
parkurar - correr todo el trayecto
parlernar - aprender concienzudamente
"-esk-" - Indica comienzo de acción, ponerse a:
dormeskar - caer dormido
iraceskar - empezar a enfadarse
sideskar - sentarse
Con raíces que son nombres, significa "llegar a ser, tornar": vireskar - convertiirse en hombre
Algunas veces con adjetivos: paleskar - palidecer
Cuando se añade al participio pasivo de un verbo transitivo, posee el mismo significado (convertirse en): vidateskar - volversee visible
"-ad-" - Significa "repetición, frecuencia":
dansar - bailar
danso - baile
dansado - baile largo
pafado - tiroteo
parolado - discurso largo
"-ig-" - Con una raíz verbal indica "causar":
dormigar - enviar a dormir
Con una raíz no verbal, significa "hacer lo incado por la raíz":
beligar - embellecer
forigar - fortalecer

Con verbos transitivos, posee un significado pasivo (=igar -ata), a menudo seguido de la preposición "da" (por). El empleo de la terminación "-igar" puede resultar un poco confusa, aunque hay varias formas de conseguir lo mismo:

Me igas la spozino sendar mea letri - Hago que mi esposa envíe mi carta (literalmente: Hago a la esposa enviar mi carta), en lugar de Me sendigas mea letri da la spozino - Hago enviar mi carta por mi esposa.

Me igas vu atencar ulo - Hago a usted atender a algo/hago que usted atienda a algo = Me atencigas ulo da vu - Hago que algo sea atendido por usted.

Me igas vu vidar ulo - Hago que usted vea algo = Me vidigas ulo da vu - Hago serr visto algo por usted

Hay, no obstante, otra forma de conseguir una traducción más clara: "Hacer que X sea hecho por Y":
Me sendigas mea letri da LA spozino - Hago que mi carta sea enviada por MI esposa
NOTA: Cuando en Ido la relación es fácil de ver, se usa el artículo definito (si alguien habla de una esposa, se supone que habla de la suya).

"-iz-" - Significa "proveer, aportar, proporcionar":
armizar - armar (proporcionar armamento)
limitizar - limitar (fijar un límite)
adresizar - direccionar (dar la dirección)
Cuando sea necesario, el sentido "cubir con" puede ser representado más claramente añadiéndole además el prefijo "sur" (sobre): surorizar - dorar/cubrir con oro
"-if-" - Significa "producir, generar, segregar":
florifar - florecer
sudorifar - transpirar, sudar
sangifar - sangrar

Ejercicios - exerci

1) Seguidamente se exponen algunos ejemplos de la primera parte de la lección; puedes intentar traducirlos (algunos son complicadillos...):

Ellos/as tenían dos hijas que se convirtieron en enfermeras (podían tener más hijas) - Li havis du filiini qui divenis flegistini
(Onu ne savas quanta filiinin li havis - No se sabe cuántas hijas tenían)

Ellos/as tenían dos hijas, que se convirtieron en enfermeras - Li havis du filiini ed eli divenis flegistini
(Onu savas ke li havis nur du filiini - Se sabe que sólo tenían dos hijas)

Me gusta María, que es benigna/buena - Me prizas María, nam elu esas benigna
Onu ne darfas dicar ke 'me prizas María qua esas benigna', nam onu devus imaginar altra María qua ne esas benigna - No podemos decir que "me gusta María que es buena", porque podríamos imaginar otra María que no es buena.

¿Quién te gustaría que estuviera en este drama? -
Quan tu prizus ke tu esez en ca dramato? (tú mismo querrías estar en el drama)
Quan tu prizus kom aktoro en ca dramato? (cualquier actor es válido)
Quan tu prizus vidar en ca dramato? (a él o a ella me gustaría ver)

¿Quién crees que será el próximo presidente de España? - Quan vu opinionas kom la nexta prezidanto di Hispania?

No es fácil determinar aquél por quién votaremos en las próximas elecciones - Es nefacila determinar ta por qua ni votos en la venonta elekto

No es fácil decir aquél, que los miembros decidirán, que será responsable del trabajo - Es nefacila dicar ta, quan la membri decidos, qua responsos pri la laboro.

Ése es el hombre que, según creo, robó el Banco Nacional - Lu esas, segun mea kredo, la viro qua furtis la Nacionala Banko.

Un ejecutivo de una gran compañía de jabones, que no quiere ser citado según nuestra información, anunció un 50 por ciento de aumento en el precio del jabón - Administtrero de granda kompanio di sapono, (*ilu) ne dezirante citesar
segun nia savo, anuncis preco-augmento di 50 procento pri sapono.
(*ilu puede ser incluido o no según desee)

2) Algunas frases para practicar los afijos vistos:
Quiero empaquetar (pakigar) esto
Dame papel de empaquetar
Necesito cuerda pequeña (kordeto)
¿Tienes cera para sellar (siglovaxo)?
Puedo darle cola de pegar (gluo)
Eso se convendrá/se hará (convenar)
¿Dónde está el bote de cola?
Aquí está (eso)
No hay pincel (pinselo) (en ello)
Aquí está el pincel
Ahora quiero una etiqueta (etiketo)
Una etiqueta con pegamento/engomada (gumizita)
No tengo una engomada
¿Esto se hará?
Sí, gracias
3) Traduce el siguiente texto (entre paréntesis se indican las palabras nuevas):
JASPER PAROLAS (kontoro - escritorio):
"Saluto! Me nomesas Jasper. Me habitas en Rotterdam, e me laboras en Leiden.
Me habitas en mikra, moderna domo. Me laboras en granda, anciena kontoro.
Me prizas vino e muziko. Me adoras bela mulieri, specale se li esas anke richa.
Me havas nova automobilo. Ol esas mikra, reda e rapida.
Mea familio esas sat (bastante) granda. Me ipsa (mismo) esas celiba (soltero).
Me havas du fratini. Li nomesas Mieke ed Anja. Anja esas mariajita (casada).
Me havas un fratulo. Il nomesas Bert. Bert laboras en Zaandam.
Me anke havas matro. Mea matro esas richa. El havas multa pekunio.
Me ipsa esas ofte povra. Me ofte havas nula pekunio.
Me ne havas patro. Il esas mortinta. Me iras nun. Til rivido!"
4) Traduce los siguientes textos (entre paréntesis las palabras nuevas):
De certene lektolibro - Lektajo 06:
L'infanto ploras (llora). L'advokato (abogato) pledis (suplicó) por l'akuzato (acusado).
On vidas per l'okuli, ed on audas per l'oreli. To es tre bon okaziono.
Il ne havas mult amiki. Me amas ta jentil infanti.
Januaro es l'unesma monato dil yaro.
Li venas del (=de+la) vilajo ed iras al(a+la) urbo.
La stranjeri (extranjeros) duktesas (son conducidos) dal (=da+la) duktisto (conductor).

"Hike mea onklulo sendas a me cent franki ed il skribas:
Til rivido! Ka to koncernas me o la pekunio?"

Instruktisto (instructor) a dicipulo: "To es skeleto di mamifero, di qua mamifero ol esas?"
Dicipulo: "Di mortinta bestio." (skeleto - esqueleto, mamifero - mamífero)

Profesoro: "Ka vu povas dicar a me quo eventas kun barometro,
se ni sidas kun ol en aerostato (globo aerostático), e
se ni acensas (subir, ascender) an/ad cirkume (alrededor de) du kilometri en la aero?"
Kandidato: "La barometro venas kun ni."

De certena lektolibro - Lektajo 07:
Bela, plu bela, maxim bela. Bona, plu bona, maxim bona.
Facila, min facila, minim facila. Kurta, min kurta, minim kurta.

Vu es plu richa kam el. Il es la maxim laborema (trabajador) de omni.
Ica persono es min inteligenta kam fiera (altivo). Lu esas nur stulta (estulto, tonto)
Li facas minim posibla bruiso (ruido).
Ube vu esis hiere? Hiere me facis bel exkurso (excursión) kun mea amiko.
Ka tu ja respondis (responder) ad il? No, ne ja, ma me intencas (tengo la intención de) skribar ad il balde.

Spozino: "Ube tu restis dum tante longa tempo hiere vespere?"
Spozulo: "Che mea bon amiko."
Spozino: "Ed ube restis tua bon amiko?"
Spozulo: "En la taverno (taberna, bar)."

Viro renkontris konocato e dicis ad il:
"Hiere me vidis nia amiko Karlo, me preske (casi, apenas) neplus konocis il.
Vu es magra, ed anke me es magra, ma il es plu magra kam ni du kune."


SOLUCIONES:
Ejercicio 2:
Me volas pakigar ico
Donez a me pak-papero
Me bezonas kordeto
Ka vu havas siglovaxo?
Me povas donar a vu gluo
To konvenos
Ube esas la botelo de gluo?
Yen olu
Ne esas pinselo en ol
Yen la pinselo
Nun me deziras etiketo
Gumizita etiketo
Me ne havas un gumizita (nótese que "un" no es artículo)
Kad ica konvenos?
Yes, danko
Ejercicio 3:
JASPER HABLA (escritorio):
"¡Saludos! Me llamo Jasper.Vivo en Rotterdam, y trabajo en Leiden.
Vivo en una pequeña y moderna casa. Trabajo en un gran y antiguo escritorio.
Me gusta el vino y la música. Adoro las mujeres hermosas, especialmente si son también ricas.
Tengo un nuevo automóvil. Es pequeño, rojo y rápido.
Mi familia es bastante grande. Yo mismo estoy soltero.
Tengo dos hermanas. Se llaman Mieke y Anja. Anja está casada.
Tengo un hermano (uno sólo). Se llama Bert. Bert trabaja en Zaandam.
También tengo una madre. Mi madre es rica. Tiene mucho dinero.
Yo mismo soy pobre a veces. A menudo no tengo dinero.
No tengo padre. Él está muerto. Ahora me voy. ¡Hasta la vista!"
Ejercicio 4:
De cierto libro de lectura - Lectura 6:
El niño llora. El abogado suplicó por el acusado.
Se ve por (medio de) los ojos, y se oye por las orejas. Esa es una muy buena ocasión.
Ella no tiene muchos amigos. Amo a esos gentiles niños.
Enero es el primer mes del año.
Ellos/as vienen del pueblo y voy a la ciudad.
Los extranjeros son conducidos por el conductor.

"Aquí mi tío me envía cien francos y él escribe:
¡Hasta la vista! ¿Eso me concierne o el dinero?"

Instructor a discípulo: "Eso es un esqueleto de un mamífero, ¿de qué mamífero es?"
Discípulo: "De una bestia muerta"

Profesor: "¿Puede decirme qué sucede con el barómetro, si estamos sentados con él en un globo, y si ascendemos hasta alrededor de dos kilómetros en el aire?
Candidato: "El barómetro viene con nosotros."

De cierto libro de lectura - Lectura 7:
Bello, más bello, el más bello. Buena, más buena, la más buena.
Fácil, menos fácil, el menos fácil. Corto, menos corto, el menos corto.

Usted es más rico que ella. Él es el más trabajador de todos.
Esta persona es menos inteligente que altiva. Él/Ella/Ello sólo es tonto.
Ellos/as hacen el menor ruido posible.
¿Dónde estuvísteis ayer? Ayer hice una bella excursión con mi amgo
¿Ya le respondiste a él? No, todavía no, pero tengo la intención de escribirle pronto,

Esposa: "¿Dónde te quedaste durante tanto tiempo ayer por la tarde?"
Esposo: "En casa de mi buen amigo."
Esposa: "¿Y dónde se quedó tu buen amigo?"
Esposo: "En la taberna."

Un hombre se encontró a un conocido y le dijo:
"Ayer vi a nuestro amigo Karlo, casi no lo conocí.
Usted está gordo, y también estoy gordo, pero él está más gordo que nosotros dos juntos"