Γ' Γυμνασίου, Παρόν και παρελθόν στα Κουφονήσια, μια περιήγηση στην καρδιά των Μικρών Κυκλάδων, Φεβρουάριος 2002
	Παρόν και παρελθόν στα Κουφονήσια Μια περιήγηση στην καρδιά των Μικρών Κυκλάδων Πρόλογος Αν ο παράδεισος ήταν νησί, θα είχε λαμπερά γαλαζοπράσινα νερά, απάνεμες αμμουδερές ακρογιαλιές, φιλόξενους και χαμογελαστούς κατοίκους, σπιτάκια κάτασπρα να ακουμπούν το ένα στο άλλο, δρομάκια που μοιάζουν να τα στεφανώνουν λουλούδια ταπεινά. Αν ο παράδεισος ήταν νησί, θα είχε μοναχικούς ορμίσκους και σπηλιές, καταφύγια για δύο, θα είχε άφθονα ψάρια και θαλασσινά και ευκαιρίες για αυθεντικό νησιώτικο γλέντι, θα είχε ατμόσφαιρα και μαγεία γνήσια. Αν ο παράδεισος ήταν νησί, δε θα χρειαζόταν αυτοκίνητο, πιστωτικές κάρτες και ρούχα ειδικά για τη βραδινή έξοδο, για να γνωρίσεις κάθε του γωνιά. Αν ο παράδεισος ήταν νησί, θα βρισκόταν στις Κυκλάδες ανάμεσα στη Νάξο και στην Αμοργό, λίγες ώρες από τον Πειραιά ή τη Ραφήνα. Ο παράδεισος αυτός λοιπόν είναι τα Κουφονήσια. Κουφονήσια ονομάζονται το σύμπλεγμα δύο νησίδων ΝΑ της Νάξου και Δ της Αμοργού. Ένας πορθμός πλάτους 200μ. χωρίζει τα δύο νησιά. Το Άνω Κουφονήσι που αποκαλείται συχνά και «Κουφονήσι» είναι το μικρότερο νησί των Κυκλάδων με έκταση μόλις 3,5 χιλιομέτρων αλλά και το πλέον πυκνοκατοικημένο. Τα σχολεία (νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο, λύκειο και ΤΕΕ ) του νησιού συγκεντρώνουν σήμερα 60 μαθητές. Τα Κουφονήσια σήμερα Το Κουφονήσι είναι το απόλυτο ψαροχώρι. Όλες οι οικογένειες ασχολούνται με την αλιεία. Οι λίγες καλλιέργειες που υπάρχουν στο νησί, οι λίγες κατσίκες ή αγελάδες ουσιαστικά καλύπτουν μόνο τις οικιακές ανάγκες των κατοίκων. Με μια δόση υπερβολής ι ίδιοι συνηθίζουν να λένε ότι τα καίκια είναι περισσότερα από τις οικογένειες του νησιού. Γεγονός είναι πάντως ότι με 35 μεγάλα σκάφη χωρίς να λογαριάσει κανείς τα «χταποδιάρικα» και τα μικρότερα, το Κουφονήσι διαθέτει το μεγαλύτερο αλιευτικό στόλο στην Ελλάδα αναλογικά με τον πληθυσμό του. Ο τουρισμός ανακάλυψε τα Κουφονήσια μόλις την τελευταία δεκαετία και ο τόπος ακόμα διατηρεί αρκετή από την παρθενική του γοητεία. Παρόλο που τα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να εξασφαλίσει κανείς μια παραλία ολοδική του και οι πιονέροι της άγονης γραμμής βρίσκουν την ευκαιρία να παραπονεθούν πως το νησί ανακαλύφθηκε, η χρυσαφένια άμμος και η προκλητικά αστραφτερή θάλασσα είναι περισσότερο από αρκετή αποζημίωση. Ο λευκός ανεμόμυλος στα αριστερά της προκυμαίας του λιμανιού μοιάζει να καλωσορίζει τον επισκέπτη, ενώ πιο πάνω απλώνεται η χώρα με τα τυπικά κυκλαδήτικα ασβεστοβαμμένα σπίτια. Οι κάτοικοι αμόλυντοι ακόμα από το μικρόβιο του οργανωμένου τουρισμού σε κάνουν από την πρώτη στιγμή να νιώσεις σχεδόν φιλοξενούμενός τους. Πρόθυμα θα σε μεταφέρουν με το αγροτικό τους μέχρι τις πιο μακρινές παραλίες, ενώ το κόστος της ναύλωσης του καϊκιού μέχρι το Κάτω Κουφονήσι, το Γλαρονήσι ή τις παραλίες του νησιού είναι λογικό. Λογικές είναι επίσης οι τιμές των δωματίων και του απολαυστικού φαγητού. Στο νησί υπάρχει ταχυδρομείο, αρκετά εστιατόρια και ταβέρνες, ξενοδοχεία και ενοικιαζόμενα δωμάτια, τα περισσότερα στη Χώρα και στο Χαροκόπου. Η ελεύθερη κατασκήνωση γενικά απαγορεύεται αλλά στην παραλία του Χαροκόπου, περίπου 1,5 χλμ από το λιμάνι, λειτουργεί οργανωμένη κατασκήνωση (Camping) που προσφέρει τις στοιχειώδεις ανέσεις. Τα Κουφονήσια συνδέονται όλο τον χρόνο με τακτικά δρομολόγια πλοίων με τον Πειραιά και την Ραφήνα. Ο θρυλικός «Σκοπελίτης» επίσης, Χειμώνα- Καλοκαίρι εκτελεί συχνά το δρομολόγιο «Αμοργός- Δονούσα-Κουφονήσια- Σχοινούσα- Ηρακλειά- Νάξος» και αντίστροφα. Από την Προϊστορία έως τη νεότερη εποχή Τα Κουφονήσια κατοικούνται αδιάλειπτα από την προϊστορική ακόμα εποχή. Ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή «Επάνω Μύλοι» έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα, ταφικά και άλλα των πρώιμων φάσεων του κυκλαδικού πολιτισμού. Ίσως το πιο σημαντικό από αυτά, ένα τηγανόσχημο αγγείο με χαραγμένο επάνω του ένα εννεάκτινο αστέρι φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο της Νάξου. Μια δεύτερη ανασκαφή στο νότιο άκρο της ανατολικής ακτής αποκάλυψε ευρήματα Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων. Η γειτονική Κέρος επίσης, την οποία αξίζει κανείς να επισκεφθεί, αποτέλεσε απ’ ότι οι έρευνες δείχνουν, σημαντικό κέντρο του κυκλαδικού πολιτισμού(3000-2000 π. Χ.). Στη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν, τα Κουφονήσια υποτάχτηκαν στην κοινή μοίρα όλων σχεδόν των νησιών των Κυκλάδων, μήλο της έριδας για ποικιλώνυμους πειρατές. Πολλές φορές άλλαξαν χέρια ανάμεσα σε Τούρκους και οικογένειες Λατίνων αρχόντων. Οι Κουφονησιώτες άλλοτε από ανάγκη και άλλοτε κατ’ επιλογή, συνέπρατταν συχνά με Μανιάτες ή με άλλους πειρατές, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τον πορθμό ανάμεσα στο Άνω και το Κάτω Κουφονήσι ως ασφαλές καταφύγιο. Τον 17ο αιώνα, την περίοδο των μεγάλων συγκρούσεων ανάμεσα στις δύο ναυτικές υπερδυνάμεις της εποχής, τη Βενετία και την Τουρκία, οι Κουφονησιώτες βρέθηκαν αποκλεισμένοι και αντιμέτωποι με το φάσμα του λιμού. Αναγκαστικά έφαγαν κάθε λογής βολβό που φύτρωνε στο άγονο νησί τους, πριν καταλήξουν στα ταπεινά λούπινα, τα οποία χρησιμοποιούνταν για ζωοτροφή. Ένα πικρό δίστιχο από αυτήν την εποχή διασώζει ο Μανόλης Γλέζος : «Βάστα καμένε λούπουνα, αν είσαι παλικάρι γιατί ο καμένος ο βολβός ούτ’ ήταν, ούτ’ εφάνη.» Τα Κουφονήσια απελευθερώθηκαν μαζί με τις υπόλοιπες Κυκλάδες με την επανάσταση του 1821. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941-1945) οι κάτοικοι γνώρισαν πολλές δύσκολες στιγμές . Χαρακτηριστικές είναι οι μαρτυρίες Κουφονησιωτών: «Στην Κατοχή ερχόντανε οι Ιταλοί και μας παίρνανε τα ζώα και τα τρώανε. Ο προπάππους είχε πολλά παιδιά, 7, ήτανε πολύ φτωχοί και πήρε 20 κατσίκια κρυφά από τους Ιταλούς τα δύο παιδιά του, ένα αγόρι και τη γιαγιά μου που σήμερον ζει και είναι 66 χρονών και τους πήγε σ’ ένα νησί που λέγεται «Λουμπαρδάρης», κάτω από την Κέρο. Εκεί καθίσανε δύο μήνες σ΄ ένα έρημο νησί και κάνανε Πάσχα. Το 1942 τους πήρε και τους πήγε σ’ ένα άλλο νησί που λεγότανε «Βούργαρης». Καθίσανε ενάμιση μήνα και ύστερα γυρίσανε σπίτι και γλιτώσανε τα ζώα τους. Και σιγά-σιγά φεύγανε οι Ιταλοί.» «Περάσανε από δω πολλοί Ιταλοί και περάσανε ακόμα και από το Κάτω Κουφονήσι χιλιάδες Ιταλοί και τους μετάφερνε ο προπάππους μου ο Βενετσάνος. Τους πήγαινε Αμοργό και μας δίνανε χλαίνες και τα κάναμε φουστάνια. Μετά ήρθανε οι Γερμανοί, ήρθε ένα υποβρύχιο γερμανικό στο Κάτω Κουφονήσι και δεν τους προφτάσανε τους Ιταλούς να τους σκοτώσουν. Μόνο όταν πήγαν Αμοργό, τους φορτώσανε σ’ ένα καράβι για να πάνε Ιταλία και τους πετύχανε (οι Γερμανοί) στην Νηκουριά και πήγαν γερμανικά αεροπλάνα και τους ρίξανε πυραύλους και τους βουλιάξανε. Και γέμισε η θάλασσα πτώματα από Ιταλούς.» «Στην Κατοχή πήγαινε ο προπάππους μου ο Βενετσάνος Γεώργιος στο Πάνερμο μ’ ένα βαρκάκι μικρό και παίρνανε τους Ναξιώτες και τους πηγαίνανε Ηρακλειά και ήτανε ένα υποβρύχιο εγγλέζικό και τους πηγαίνανε Μέση Ανατολή να πολεμήσουνε.» «Στην Κατοχή έπεσε ένα αεροπλάνο γερμανικό εδώ στο Σώχωρο, είχε έρθει ένα καίκι και είχε τη γερμανική σημαία. Ήρθε το εγγλέζικο αεροπλάνο και το βούλιαξε μέσα στο καρνάγιο αλλά δεν έπαθε κανένας τίποτα!!» Η μεταπολεμική ζωή στα Κουφονήσια Μεταπολεμικά κατοικούσαν 1000 περίπου άτομα στο Κουφονήσι. Πολλοί όμως, φύγανε μετανάστες στην Αθήνα για να δουλέψουν και οι άνδρες κυρίως, για να μπαρκάρουν. Ο ΟΤΕ ήρθε το 1964 στο νησί και η ΔΕΗ το 1984. Οι κάτοικοι επικοινωνούσαν με τ’ άλλα νησιά και με την υπόλοιπη Ελλάδα με καίκια και με ένα καράβι που περνούσε από την Ηρακλειά κάθε 8 ημέρες. Όταν υπήρχε φουρτούνα, ο γιατρός δεν μπορούσε να επισκεφτεί το νησί. Παλιότερα υπήρχε ένας γιατρός για όλες τις Μικρές Κυκλάδες. Ένα παραδοσιακό σπίτι στο Κουφονήσι Οι χώροι σ’ ένα τυπικό κουφονησιώτικο σπίτι ήταν μια κρεβατοκάμαρα, μία κουζίνα και ένα μεγάλο δωμάτιο που χρησιμοποιούσανε για σαλόνι. Μια βασική συσκευή ήταν η «Στεοσά», που ήταν φτιαγμένη από καλάμια, ξύλα, χώμα και ξύλο από φύδα που λεγόταν και «κονταρίδα.» Στο νησί δεν παραγόταν κάτι ιδιαίτερο εκτός από λίγο σιτάρι, κριθάρι, φασόλια και φακές. Από το 1968 οι νέοι σταμάτησαν να μπαρκάρουν και παρέμειναν πολλοί στο νησί. Ασχολήθηκαν με το ψάρεμα, την τράτα και το δίχτυ. Ο γάμος ήταν μια ιδιαίτερη στιγμή στη ζωή του κουφονησιώτικου σπιτιού. Αρχικά γίνονταν το προξενιό και ακολουθούσε ο αρραβώνας. Μετά από λίγο καιρό άρχιζε η προετοιμασία του γάμου. Οι συμπέθεροι έβαζαν μισά-μισά τα προϊόντα τους, κρέας, γλυκά, παραδοσιακό παστέλι, ξεροτήγανα. Έβγαιναν και καλούσαν τον κόσμο στο γάμο, έπαιρναν τους μουσικούς και στη συνέχεια καλούσαν τον κουμπάρο και την κουμπάρα. Ύστερα καλούσαν το γαμπρό και τη νύφη και έμπαιναν όλοι μαζί στην εκκλησία. Το γλέντι κρατούσε δύο ημέρες. Μετά από 8 ημέρες το γλέντι του γάμου επαναλαμβανόταν. Η γιορτή αυτή ήταν γνωστή παλιότερα και ως «αντιγάμος». Το ψάρεμα στο Κουφονήσι Από τα πανάρχαια χρόνια οι Κουφονησιώτες ασχολούνται με την αλιεία τόσο, για να επιβιώσουν όσο και για να κερδίσουν χρήματα. Υπάρχουν διάφορα είδη ψαρέματος στο νησί και μεγάλη ποικιλία εργαλείων. Για το ερασιτεχνικό ψάρεμα χρησιμοποιούνται «οι συρτές», ένα νήμα δηλαδή, που στην άκρη του έχει ένα αγκίστρι. Το δόλωμα πολλές φορές είναι ένα ψεύτικο ψάρι που παρασύρει τα ψάρια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το υποβρύχιο ψάρεμα που γίνεται με «ψαροτούφεκο». Χρειάζεται απλώς ένα βέλος ή ένα καμάκι, το οποίο τρυπά τα ψάρια. Άλλο επίσης ενδιαφέρον είδος ψαρέματος είναι το «πυροφάνι» . Το «πυροφάνι» είναι το φως της λάμπας που βρίσκεται στην πλώρη της βάρκας και προσελκύσει τα ψάρια. Το επαγγελματικό ψάρεμα προσφέρει μεγαλύτερο κέρδος. Τέτοιο ψάρεμα είναι το «γρι-γρι», ένα μεγάλο δίχτυ που φωτίζεται με λάμπες από τη βάρκα . Το φως της λάμπας τραβά την προσοχή των ψαριών και εκείνα έρχονται προς το δίχτυ. Οι περισσότεροι ψαράδες δουλεύουν την τράτα και τα δίχτυα. Η τράτα, το δίχτυ και το «γρι-γρι» είναι οι πιο προσοδοφόροι τρόποι ψαρέματος, γιατί το δίχτυ φτάνει έως τα βαθιά, όπου υπάρχουν πολλά ψάρια. Στο επαγγελματικό ψάρεμα συνεργάζονται 4-5 άτομα, γιατί χρειάζονται χέρια, για να βγάλουν τα ψάρια και να τα συντηρήσουν καλά, ώστε να τα πάνε στην αγορά φρέσκα. Άλλο είδος ψαρέματος είναι «το παραγάδι» που αποτελείται από ένα πανέρι (καλάθι) με νάιλον κλωστή και πάρα πολλά αγκίστρια γύρω από ένα φενιζόλ, κολλημένο πάνω στο παραγάδι. Το παραγάδι έχει πάνω από 200 αγκίστρια και ρίχνεται στα βαθιά. Μετά από 5-6 ώρες ανασύρεται στην επιφάνεια με τα ψάρια. Οι ψαράδες του νησιού χρησιμοποιούν επίσης διάφορα είδη διχτύων, τα «γουπόδιχτα», τα «αστακόδιχτα», «τα ατερνόδυχτα.» Τα παιδιά του νησιού συνηθίζουν το «τρατί». Σ’ αυτό το ψάρεμα παίρνουν μέρος 5-6 άτομα πάνω σε μια βάρκα. Τα παιδιά ρίχνουν το μικρό δίχτυ, το «τρατί», όπου υπάρχει πολύ ψάρι. Δένουν τις άκρες του και περιμένουν. Μετά από λίγη ώρα το τραβάνε έξω και παίρνουνε τα ψάρια. Παραλίες και τοπίο Σ’ όλο το μήκος της ακτής του νησιού, από τον «Παριανό» στα δυτικά ως το «Πορί» στα ανατολικά, οι παραλίες του νησιού είναι μαγευτικές. Μισοφέγγαρα χρυσής άμμου εναλλάσσονται με την άγρια στην όψη σπήλαια, που το κύμα έχει σκάψει στα βράχια. Σε γενικές γραμμές, όσο βαδίζει κανείς προς τα ανατολικά, τόσο οι παραλίες γίνονται καλύτερες και η βλάστηση συγκριτικά πυκνότερη. Ένα μονοπάτι παράλληλο με τη νότια ακτογραμμή του νησιού σας επιτρέπει να δείτε και να επιλέξετε την παραλία που σας ταιριάζει. Η Χαροκόπου και η πλατιά Πούντα είναι οι πιο πολυσύχναστες παραλίες, ο Φανός η πιο ήσυχη και το Πορί η πιο απομακρυσμένη αλλά και μάλλον η καλύτερη ακτή. Απέχει περίπου 4 χλμ από την Χώρα αλλά στην κυριολεξία αξίζει τον κόπο. Έχετε υπόψη σας ότι ο παραλιακός δρόμος στην πράξη αποδεικνύεται πιο μακρύς απ’ ότι φαίνεται στο χάρτη αλλά και ότι είναι σαφώς ωραιότερη διαδρομή από το δεύτερο δρόμο που είναι χαραγμένος στο εσωτερικό του νησιού. Δίπλα στο μονοπάτι θα συναντήσετε λευκά κρινάκια, ένα σπάνιο είδος, που μόνο στις Κυκλάδες συναντάται. Ακόμα υπάρχουν παραλίες και στο Κάτω Κουφονήσι που πηγαίνεις μόνο με καίκι. Οι παραλίες έχουν χοντρή άμμο και προσφέρονται για ήσυχες διακοπές και απομόνωση. Ξεκούραση, χαλαρή απόλαυση, απόσταση από τις συμβάσεις και δήθεν. Μια απόδραση από τους συνήθεις ρυθμούς της καθημερινότητας. Οι κάτοικοι είναι φιλόξενοι και χαμογελούν από καρδιάς. Στα εστιατόρια και τις ταβέρνες το ψάρι και τα θαλασσινά είναι ολόφρεσκα. Οι ερασιτέχνες ψαράδες βέβαια, θα έχουν την ευκαιρία να εξασφαλίσουν μόνοι το γεύμα τους μια και οι βραχώδεις σπηλιές του νησιού είναι ιδανικοί ψαρότοποι. Όλες οι αποστάσεις στο νησί μπορούν άνετα να καλυφθούν με τα πόδια, γεγονός που καθιστά περιττό το αυτοκίνητο. Μια σπάνια εμπειρία για κάθε επισκέπτη είναι οι βραδιές με πανσέληνο στο νησί και κυρίως η θέα της Κέρου στο σεληνόφως. Το περίγραμμα του έρημου νησιού μέσα στην νύχτα θυμίζει σύμφωνα με τους ντόπιους ξαπλωμένο γυναικείο κυκλαδικό ειδώλιο. Σύμφωνα με την ίδια περιγραφή, η πρώτη πανσέληνος(γύρω στις 21 Ιουνίου) αναδύεται μέσα από τον κόλπο της γυναικείας αυτής μορφής. Οι σημαντικότερες γιορτές και τα πανηγύρια των Κουφονησίων Στο νησί γιορτάζεται με λαμπρότητα ο Άγιος Γεώργιος, ο προστάτης των Κουφονησίων. Είναι ο άγιος που προστατεύει τους κατοίκους σ’ όλες τις δύσκολες στιγμές τους. Μετά τη λειτουργία γίνεται περιφορά της εικόνας. Ο «πανηγυράς», ένας νησιώτης ταγμένος στον Άγιο, κάνει το γύρο του νησιού κρατώντας την εικόνα στα χέρια του. Οι δρόμοι από τους οποίους περνά είναι σπαρμένοι λουλούδια, ενώ όλα τα καίκια τον συνοδεύουν παραπλέοντας την ακτή. Η πομπή καταλήγει στην εκκλησία του χωριού, όπου προσφέρεται φαγητό-μοσχάρι βραστό, κοκκινιστό με μακαρόνια, πατσάς- και ποτά σε όλους τους παρευρισκομένους. Το βράδυ το γλέντι συνεχίζεται στις ταβέρνες του νησιού. Η Μεγάλη Εβδομάδα στο Κουφονήσι προσφέρει κατάνυξη αλλά και πλούσιο νησιώτικο χρώμα. Τη Μεγάλη Παρασκευή το λιμάνι φωταγωγείται απ’ άκρη σ’ άκρη με δάδες, ενώ την ώρα της Ανάστασης ολόκληρο το νησί σείεται από τα Βεγγαλικά. Το τελευταίο Σάββατο του Ιουνίου γίνεται η «Γιορτή του ψαρά». Οι νέοι χορεύουν παραδοσιακούς χορούς και ακούγονται τα πιο γνωστά νησιώτικα τραγούδια. Προσφέρονται ολόφρεσκα ψάρια, νόστιμοι μεζέδες και ποτά σ’ όλους , ενώ τα όργανα αναλαμβάνουν να ξεσηκώσουν τον κόσμο. Αυτή τη νύχτα τα μαγαζιά παραμένουν κλειστά και όλο το γλέντι γίνεται στους δρόμους και την πλατεία. Νησιώτικο γλέντι γίνεται στις 20 Ιουλίου, στη γιορτή του Προφήτη Ηλία αλλά και το Δεκαπενταύγουστο, οπότε με καίκια που ξεκινούν από τις 7 το πρωί ολόκληρο το νησί ταξιδεύει μέχρι το Κάτω Κουφονήσι, για να λειτουργηθεί στην εκεί εκκλησία της Παναγίας. Μετά τη λειτουργία ακολουθεί γεύμα, προσφορά των κατοίκων(τηγανιτά ψάρια, αρνί, κατσίκι). Στην επιστροφή γίνεται αγώνας ταχύτητας μεταξύ των καϊκιών, ποιο θα προλάβει να μπει πρώτο στο λιμάνι. Νικητές και ηττημένοι ανταλλάσσουν το βράδυ κεράσματα υπό τους ήχους των βιολιών.
		Επιστροφή στην αρχική σελίδα
			Επιστροφή στις εργασίες