|
Laban kan mga Catandunganon
Ni Perry M. Calara, Kaiba News and Features
Catanduanes--Gulpi naman na inagihan kan mga Catanduanganon para
bantayan an tanlingkas kan saindang banwaan.
Poon pa sa panahon kan mga kastila hanggang sa presenteng pahanon
dakol naman sindang laban na puwedeng maging usipon sa mga maarabot
pang henerasyon.
Kan uminabot sa isla kan Catanduanes an mga kastila na
pinangengenotan ni Juan Salcedo kan 1570 niloko tolos ninda si datu
Lumibao kan sa may parteng Virac kaidto. Sa enot na mga aldaw
nakikipagkaamigo an mga kolonisador sa mga Catandunganon pero dagos
na nindang pigsakop an Isla. Saro sa mga istilo kan pagsakop iyo an
pagpalakop kan kristiyanismo.
Nagbugtak an mga Espanyol nin parokya sa Caramoran kan 1600;
Pandan kan 1650; Virac kan 1771. An Virac an naging sentro kan mga
Kastila.
Habang nagbubugtak ni mga parokya an mga kolonisador, luway-
luway man nindang inaagaw an mga daga kan mga Catandunganon. An
arog kaining sistema an nagtulod sa mga Catandunganon na bumali sa
rebolusyon para labanan asin patalsikon an mga Kastila.
Nagadan kan mga Catandunganon si Diego de Herrera, sarong
Agustinianong prayle, sa lugar na ngonian inaapod na Batalay sa Bato,
kan 1576 habang pinipirit niyang akoon kan tao an kristiyanismo.
Habang nagdadakula an bilang kan mga rebolusyonaryo ni
Andress Bonifacio sa Katagalugan, ribo-ribong Catanduganon man an
suminali sa rebolusyon. Saro si Jose Maria Panganiban sa mga
nangenotan sa rebolusyon sa Pandan, Payo, Caramoran, sagkod Viga
(Saro sa munisipyo kan Catanduanes pinangaran ki Panganiban). Si Hen.
Tomas Brombuela man an nangenot sa Virac, Calolbon (San Andres),
sagkod Bato.
Dakol man an naging lider rebolusyonaryong nagsakripisyo kan
buhay arog ni Catalino Catakutan na hali sa Baras. Dinakop siya kan
mga kastila sagkod binitay sa atubangan kan publiko.
Suportado kan Catandunganon an rebolusyon sa Catanduanes. Dai
man sinda magana kun mayo ining suporta. Kaya kan Septiembre 18, 1898
napatalsik kan mga Catandungan an mga kastila.
Dai lang naghaloy na napalayas an mga Kastila uminabot an mga
puwersang Amerikano sa pier kan Virac—An mga bagong kolonisador na
nag-agaw sa talingkas na ipinakipaglaban kan mga taga Catanduanes.
Dekada an binilang kan mga Catanduganon sa irarom kan kolonyalistang
Amerikano. Aram kan mga Catandunganon na mayong pinagkaiba an
interes kan mga Amerikano asin mga Kastila. Kaya kan Filipino-
American war, saro an mga Catandunganon na pursigidong luminaban sa
bagong kolonisador. Maski ngani nagsuko na si Emilio Aguinaldo,
suminakat sa bukid an mga rebolusyonaryo kan Catanduanes asin
ipinadagos an saindang pakikipaglaban.
Saro sa mga ralabanan sa Bagamanoc, nagadan kan grupo ni
Apolonio Cueva an sarong opisyal na Amerikano. Pinangenotan man ni
Florencio Eras an mga rebolusyonaryo sa Pandan.
Binalos man an isog kan mga Catandunganon kan mga
kolonisador. Dakol an Dinakop, pigditini asin ginadan. Saro sa
saindang dinakop asin nagadan sa karsel iyo mismo an Capitan del
Pueblo kan Buagao, Bagamanoc na si Mariano Alano.
Dai man sorpresa kun sa mga istorya na binabansagan kan mga
Amerikano an mga tunay na rebolusyonaryo kaidto na mga bandido. Sa
tahaw kan sakit kan mga Catandunganon sa irarom kan Amerikano, Dakol
sa prominenteng pamilya sa Catanduanes kaidto naging tau-tauhan kan
bagong kolonisador. Nabiyayaan man sa politika asin nadagdagan an
saindang yaman sa pagiging tau-tauhan.
Kan nag-iriwal an mga darakulang kapitalistang nasyon huli sa
barangaan kan kinaban, naipit sa tahaw an Pilipinas sa panahon kan
Second World War. Kan sinakop kan Hapon an Pilipinas naglaog tolos
ini sa Catanduanes kan Disyembre 12, 1941. Duwang barkong Hapon an
naglaog sa Cabugao Bay. Ginibo nindang base an mga baryo kan Batalay
sagkod Cabugao sa munisipyo kan Bato. Arog sa interes kan
kolonyalistang Kastila asin Amerikano, aram man kan mga taga
Catandungan an pang-ekonomiyang interes kan mga Hapon.
Maski nagdulag an gobyerno ni Manuel Quezon sa Amerika asin
nagsuko an mga puwersang Amerikano ni General Douglas McArthur sa
Bataan, dagos-dagos na nakilaban an mga Catanduanganon laban sa
Hapon. Kun and partido Komunista kaidto igwang Hukbong Bayan Laban sa
Hapon (HUKBALAHAP), igwa man nin Catanduanes Liberation Forces (CLF).
Dakol an naging gerilya asin nagbali sa CLF na pinangenotan ni Major
Salvador Rodolfo. Dakol man an laban na ginana kan mga gerilya laban
sa Hapon. Nakisabayan sinda sa ralabanan sa Mintay, Libjo,
Nagbabagang Bato, sagkod Banquerohan.
Siring man sa panahon kan Filipino-American war, igwa man na
mga taga-Catanduanes an nakipag-collaborate sa Hapon para pasakitan
an mga Catandunganon. Dai man kangalas-ngalas kun sinda may mga
apelyido kan mga taong naging tau-tauhan kan kolonyalistang Kastila
asin Amerikano.
Bakong arog ni Quezon asin McArthur, mayong alternatibo an
mga Catandunganon kundi lumaban hanggang kagadanan para sa
talingkas. Nagbunga an saindang pagpupursigi huli ta kan 1945, bago
nag-abot an mga Amerikano, nilalamag na kan mga gerilya an mga Hapon
na nagdudulag pahali sa isla. Nilalamag kan saindang bala an mga
Hapon sa Buenavista, Batalay, Bato sagkod sa Viga. Nilinig na kan
mga gerilya an garrison sa Bato. Kan nag-abot an mga Amerikano
pinadagos na lang ninda an pagiging dating kolonisador kan Pilipinas
asin sa isla kan Catanduanes.
Pagkatapos kan Second World War nawara sa mga bukid and
kalaban pero dagos na nagsasakit an mga Catandunganon. Halos limang
dekada pagkatapos kan huring giyera nakaatubang sinda sa kagutuman.
Ini an saindang bagong kalaban. May talingkas kaya kun dakol an
nagugutom?
Sa munisipyo kan San Miguel, naidokumento kan taong 2000
nobente y otso prosyento (98%) kan mga residente, partikular sa mga
nag-iistar sa mga upland na barangay sa J.M. Alberto, San Marcos,
Kilikilihan, asin Tobrehon, nabubuhay sa kagutuman. Sinasakitan
sindang magpaadal kan saindang kaaikan; sinasakitan sindang maghanap
nin makakakan tolong beses sa sarong aldaw; siring man, sinasakitan
sindang magmantinir kan saindang kaharungan na regular na niraraot
kan mga bagyong nag-aagi sa Catanduanes.
Nakilaban man kuta an mga Catandunganon sa mga kolonyalista
asin mga tau-tauhan kaini pero sa ngonian kadaklan sainda mayo man
nin mga pagsadiri asin kasangkapan para atubangon an bagong kalaban.
Dakol sa kadagaan asin yaman kan Catanduanes kapot lang kan mga
nagkapirang mayayamang prominenteng pamilya. Dai naman makakangalas
kun an iba sa mga pamilyang ini may mga apilyidong dating tau-tauhan
sa panahon kan kolonyalistang Kastila, Amerikano, asin Hapon.
Pagkatapos kan Second World War, an iba man sainda nabiyayaan kan
systemang political na patronahe na halos pirmi lang kapot kan
mayayaman.
Ano pa kayang laban an dapat gibohon para mawara an
kagutuman? Tapos na kaya an laban kan mga Catandunganon para makua an
saindang talingkas kun kadaklan sainda nagsasakit sa buhay? Mga
Catandunganon lang an makakasimbag sa mga kahaputan na ini
|
