ΓΙΑΝΝΗΣ
ΣΕΙΡΑΔΑΚΗΣ - ΧΑΡΗΣ ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ
Ο κομήτης
Hale-Bopp ανακαλύφθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 23ης Ιουλίου 1995 ανεξάρτητα
από δύο αμερικανούς ερασιτέχνες αστρονόμους, τον Alan Hale και τον Thomas
Bopp, ενώ βρισκόταν ακόμη πέρα από την τροχιά του πλανήτη Δία, δηλαδή σε
απόσταση 800 εκατομμυρίων χιλιομέτρων από τη Γη.
Τη νύχτα
της 22ας Ιουλίου 1995 ο Hale έκανε παρατηρήσεις κομητών με το τηλεσκόπιό του στην
αυλή του σπιτιού του στο Νέο Μεξικό των Ηνωμένων Πολιτειών. Γύρω στα μεσάνυχτα
είχε τελειώσει την παρατήρηση ενός γνωστού κομήτη (κομήτης Clark) και περιμένοντας
ώσπου να ανατείλει ο επόμενος κομήτης που είχε στο πρόγραμμα παρατηρήσεών του
(κομήτης d' Arrest) αποφάσισε να ρίξει μια ματιά σε μερικά γνωστά νεφελώματα
του αστερισμού του Τοξότη. Μόλις έστρεψε το τηλεσκόπιο προς το σφαιρωτό σμήνος
Μ70 (το 70ό αντικείμενο στον κατάλογο του γάλλου αστρονόμου του 18ου αιώνα
Messier) αντελήφθη κοντά στο σμήνος ένα «θαμπό αστέρι». Γρήγορα κατάλαβε ότι
επρόκειτο για έναν νέο κομήτη και χρησιμοποιώντας το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο
(Ε-mail) έστειλε τις συντεταγμένες της θέσης του στο «Κεντρικό Γραφείο για
Κομήτες και Αστεροειδείς» της Διεθνούς Αστρονομικής Ενωσης, που εδρεύει στο
Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ.
Το ίδιο βράδυ,
σε μια ερημική περιοχή της Αριζόνας ο φανατικός ερασιτέχνης αστρονόμος Bopp
είχε οργανώσει μαζί με μια ομάδα φίλων του ένα αστρο-πάρτι, δηλαδή μια συγκέντρωση
όπου πολλοί ερασιτέχνες αστρονόμοι φέρνουν τα τηλεσκόπιά τους και περνούν
μερικές ώρες μαζί θαυμάζοντας τον έναστρο ουρανό. Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα ο
Bopp έστρεψε το τηλεσκόπιο προς το σφαιρωτό σμήνος Μ70 και αμέσως αντελήφθη την
ύπαρξη του κομήτη. Μέσα σε μία περίπου ώρα η παρατήρηση επιβεβαιώθηκε και με τη
συνεργασία των υπόλοιπων ερασιτεχνών υπολογίστηκαν οι συντεταγμένες και η
λαμπρότητα του κομήτη. Μόλις ο Bopp επέστρεψε στο σπίτι του έστειλε και αυτός
τα στοιχεία που είχε συλλέξει στο «Κεντρικό Γραφείο για Κομήτες και
Αστεροειδείς».
Στις
8.30 το πρωί της Κυριακής 23 Ιουλίου 1995 οι Hale και Bopp δέχθηκαν τα συγχαρητήρια
του Brian Marsden, διευθυντή του «Κεντρικού Γραφείου», και τα ονόματά τους
πέρασαν στην Ιστορία, αφού οι κομήτες παίρνουν το όνομα αυτών που τους
ανακάλυψαν. Ετσι ο λαμπρότερος κομήτης του αιώνα μας ονομάστηκε κομήτης Hale-Bopp.
Θα πρέπει
να σημειωθεί ότι η ανακάλυψη ενός νέου κομήτη δεν είναι σπάνιο γεγονός. Κάθε
χρόνο ανακαλύπτονται γύρω στους δέκα κομήτες. Από αυτούς όμως μόνο δύο-τρεις
είναι ορατοί με μικρά (ερασιτεχνικά) τηλεσκόπια, ενώ κομήτες ορατοί με γυμνό
μάτι από το πλατύ κοινό εμφανίζονται μόνο μία φορά στα δέκα χρόνια. Ετσι, το
γεγονός ότι σε δύο συνεχόμενες χρονιές εμφανίστηκαν δύο λαμπροί κομήτες, το
1996 ο Hyakutake και το 1997 ο Hale-Bopp, είναι μια ευτυχής σύμπτωση.
Αξίζει να
αναφέρουμε ότι δεν είναι η πρώτη φορά όπου ο κομήτης Hale-Bopp περνάει από τη
γειτονιά της Γης. Μας είχε επισκεφθεί ξανά πριν από 4.200 χρόνια, δηλαδή 1.000
χρόνια προτού ξεκινήσουν οι Ελληνες για τον Τρωικό Πόλεμο, όταν οι άνθρωποι δεν
ήξεραν ακόμη να μεταχειρίζονται τον σίδηρο. Εξαιτίας της επίδρασης των πλανητών
η τροχιά του στο μεταξύ άλλαξε και η επόμενη διέλευσή του αναμένεται μετά από
«μόλις» 2.400 χρόνια. Ας ελπίσουμε ότι τότε θα υπάρχουν ακόμη άνθρωποι στον
πλανήτη μας για να τον παρατηρήσουν και πάλι.
Τι είναι
οι κομήτες;
Πριν από
πέντε περίπου δισεκατομμύρια χρόνια η βαρυτική κατάρρευση ενός αρχέγονου νέφους
από αέριο και σκόνη δημιούργησε τον Ηλιο. Από την ύλη που περίσσεψε δημιουργήθηκαν
οι εννέα μεγάλοι πλανήτες και τα άλλα μικρά σώματα του πλανητικού μας
συστήματος. Οσα από τα μικρά σώματα δημιουργήθηκαν σε μεγάλη απόσταση από τον
Ηλιο (πέρα από την τροχιά του Δία) περιείχαν κυρίως πάγο και αποτέλεσαν τους
κομήτες.
Οι κομήτες
δεν είναι σφαιρικά σώματα. Το σχήμα τους μοιάζει περισσότερο με πατάτα και οι
διαστάσεις τους είναι της τάξεως των 10 χλμ. Εκτός από πάγο περιέχουν παγωμένο
διοξείδιο του άνθρακος (ξηρό πάγο), μονοξείδιο του άνθρακος, μεθάνιο, άζωτο και
ενώσεις μετάλλων. Ολα αυτά συγκολλώνται μεταξύ τους με σημαντική ποσότητα
σκόνης, έτσι ώστε ο αστροφυσικός Fred Whipple παρομοίασε τους κομήτες με
«βρώμικες χιονόμπαλες». Η εικόνα αυτή επιβεβαιώθηκε το 1986, όταν το διαστημόπλοιο
Giotto πλησίασε τον κομήτη του Halley σε απόσταση 600 χλμ. και τον φωτογράφισε
από κοντά.
Πολλές φορές
η τροχιά ενός κομήτη τυχαίνει να αλλάξει από τη βαρυτική επίδραση κάποιου αστέρα
ή ενός άλλου μεγάλου σώματος. Αν η νέα τροχιά περνάει από την εσωτερική περιοχή
του ηλιακού συστήματος, η ακτινοβολία του Ηλίου εξαχνώνει τα επιφανειακά
στρώματα του πάγου. Π.χ., αυτή τη στιγμή κάθε δευτερόλεπτο εξαχνώνονται από την
επιφάνεια του κομήτη Hale-Bopp 30 τόνοι πάγου. Ετσι δημιουργείται γύρω από το
στερεό σώμα του κομήτη, που ονομάζεται πυρήνας, μια σφαίρα από αέρια και σκόνη
διαμέτρου 100.000 χλμ., που ονομάζεται κόμη. Η κόμη αντανακλά το φως του
Ηλίου και είναι αυτή που κάνει τον κομήτη να μοιάζει με «θαμπό αστέρι».
Καθώς ο κομήτης
πλησιάζει τον Ηλιο, εκτός του ότι θερμαίνεται ολοένα και περισσότερο, δέχεται
και την επίδραση του ηλιακού ανέμου, ο οποίος αποτελείται από σωματίδια (κυρίως
πρωτόνια και ηλεκτρόνια) που συνεχώς διαφεύγουν από την κορυφή της ατμόσφαιρας
του Ηλίου. Ο ηλιακός άνεμος ωθεί τα σωματίδια της σκόνης που βρίσκονται στην
κόμη μακριά από τον πυρήνα, σε κατεύθυνση αντίθετη από αυτήν του Ηλίου, όπως
ακριβώς ο γήινος άνεμος παρασύρει τον καπνό που βγαίνει από μια καμινάδα. Η
σκόνη αυτή φαίνεται, επειδή αντανακλά το φως του Ηλίου, και αποτελεί ένα από τα
δύο είδη ουράς που αναπτύσσει κάθε κομήτης, την ουρά σκόνης. Η ουρά σκόνης έχει
καμπύλο σχήμα και είναι το πιο θεαματικό τμήμα του κομήτη. Το μήκος της μπορεί
να φθάσει πολλά εκατομμύρια χιλιόμετρα και πάντοτε εκτείνεται αντίθετα από τη
διεύθυνση του Ηλίου. Επομένως, όταν ο κομήτης πλησιάζει τον Ηλιο, η ουρά
ακολουθεί την κόμη· ενώ όταν απομακρύνεται, η ουρά προηγείται της κόμης.
Εκτός από
την ουρά σκόνης οι κομήτες αναπτύσσουν συνήθως και μια δεύτερη ουρά, από το διοξείδιο
του άνθρακος και τα άλλα αέρια της κόμης. Τα αέρια αυτά ιονίζονται εύκολα από
τον ηλιακό άνεμο, παγιδεύονται από το μαγνητικό πεδίο του και απομακρύνονται
από τον κομήτη. Η ουρά που προκύπτει με αυτόν τον τρόπο είναι ευθύγραμμη και
επειδή ακτινοβολεί στο κυανούν φως (όπου το μάτι μας δεν είναι πολύ ευαίσθητο)
δεν είναι τόσο εντυπωσιακή.
Η λαμπρότητά
του
Εκείνο που
εντυπωσίασε τους πρώτους παρατηρητές του κομήτη το καλοκαίρι του 1995 ήταν η
ασυνήθιστα μεγάλη λαμπρότητά του σε σχέση με την απόσταση όπου τότε βρισκόταν.
Κανένας άλλος κομήτης δεν είχε παρατηρηθεί σε τόσο μεγάλη απόσταση κατά την
προσέγγισή του προς τον Ηλιο. Η εξέλιξη της λαμπρότητάς του έκτοτε δεν μας
απογοήτευσε. Πιστεύουμε ότι στο μέγιστο της λαμπρότητάς του, τέλη Μαρτίου - αρχές
Απριλίου, θα είναι ο λαμπρότερος κομήτης των τελευταίων 400 χρόνων.
Πώς θα
τον δείτε
Η καλύτερη
παρατήρηση θα γίνει με γυμνό μάτι ή με κιάλια και όχι με τηλεσκόπιο, δεδομένου
ότι η έκταση που καταλαμβάνει ο κομήτης στον ουρανό είναι πολύ μεγάλη για να
χωρέσει στο οπτικό πεδίο των τηλεσκοπίων. Επίσης μην ξεχνάτε ότι οι κομήτες δεν
είναι διάττοντες αστέρες, που διασχίζουν τον ουρανό σε μερικά δευτερόλεπτα.
Κινούνται πολύ αργά διά μέσου των ακίνητων αστέρων, έτσι ώστε κατά τη διάρκεια
μιας νύχτας φαίνονται στο ίδιο σημείο του ουρανού. Ετσι θα έχετε τον χρόνο να
τον παρατηρήσετε με την ησυχία σας.
Κατ' αρχήν
θα πρέπει να βρείτε ένα μέρος που να μην επηρεάζεται από τη φωτορύπανση της
πόλης. Τα φώτα των πόλεων κάνουν τον ουρανό μας να φαίνεται σταχτής, καθώς αντανακλώνται
στα σωματίδια που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα, πράγμα που εμποδίζει την καλή
παρατήρηση. Αν δεν μπορείτε να απομακρυνθείτε από την πόλη, μην αποθαρρύνεστε.
Ο κομήτης είναι τόσο λαμπρός ώστε θα μπορέσετε να δείτε την κόμη του και ένα
τμήμα της ουράς ακόμη και με κακές συνθήκες ορατότητας.
Πού πρέπει
να κοιτάξετε για να τον δείτε; Ο κομήτης είναι ορατός τόσο το πρωί (πριν από
την ανατολή του Ηλίου) κοιτάζοντας βορειοανατολικά όσο και το βράδυ (για μία
περίπου ώρα μετά τη δύση) κοιτάζοντας βορειοδυτικά και λίγο πάνω από τον ορίζοντα.
Οσοι επιχειρήσουν να τον παρατηρήσουν το βράδυ θα διαπιστώσουν ότι η ουρά του
εκτείνεται προς τα πάνω και δεξιά, ακριβώς αντίθετα από τη διεύθυνση του Ηλίου,
ο οποίος εκείνη την ώρα βρίσκεται στη δύση, λίγο κάτω από τον ορίζοντα. Κάθε
μέρα που περνάει ο κομήτης φαίνεται, την ίδια ώρα, πιο ψηλά στον ουρανό, έτσι η
παρατήρησή του γίνεται όλο και πιο εύκολη. Το βράδυ μεταξύ 23ης και 24ης
Μαρτίου έχουμε πανσέληνο και έτσι δύο-τρεις ημέρες πριν από αυτή την ημέρα η
παρατήρηση θα εμποδίζεται κάπως από το φως της. Την ημέρα της πανσελήνου όμως
θα έχουμε την τύχη να παρακολουθήσουμε από την Ελλάδα ένα θεαματικό φαινόμενο:
τον κομήτη να ανατέλλει, τη Σελήνη να δύει ενώ υφίσταται έκλειψη και δίπλα της
τον λαμπρό και κοκκινόχρωμο πλανήτη Αρη. Για όσους ενδιαφέρονται, η έκλειψη της
Σελήνης αρχίζει στις 4.00 το πρωί ώρα Ελλάδος της 24ης Μαρτίου, ενώ ο κομήτης
ανατέλλει κατά τις 6.00.
(Περισσότερες
λεπτομέρειες για τις θέσεις του κομήτη στον ουρανό του Μαρτίου στην επόμενη σελίδα)
Ο κομήτης
Hale-Bopp προκάλεσε ενδιαφέρον και σε όσους ασχολούνται με τους εξωγήινους. Η
ιστορία αυτή ξεκίνησε τον περασμένο Ιούλιο, όταν κυκλοφόρησε στο Internet μια
φωτογραφία, προϊόν ηλεκτρονικής επεξεργασίας του ασαφούς πρωτοτύπου, στην οποία
ο πυρήνας του κομήτη εμφανιζόταν διπλός. Οι περισσότεροι ειδικοί απέδωσαν αυτό
το αποτέλεσμα στη διαδικασία της επεξεργασίας και η ιστορία φάνηκε ότι τελείωνε
εκεί.
Τον περασμένο
Νοέμβριο όμως ο ερασιτέχνης αστρονόμος Chuck Shramek από το Χιούστον του Τέξας
ισχυρίστηκε ότι είχε φωτογραφίες στις οποίες δίπλα στον κομήτη εμφανιζόταν ένα
αντικείμενο που έμοιαζε αμυδρά με τον πλανήτη Κρόνο και δεν υπήρχε στον
ηλεκτρονικό χάρτη του ουρανού που χρησιμοποιούσε. Το νέο έκανε αστραπιαία τον
γύρο του Internet και σύντορα ενδιαφέρθηκαν οι ραδιοφωνικοί και οι τηλεοπτικοί
σταθμοί. Δυστυχώς γρήγορα αποκαλύφθηκε ότι το «άγνωστο» αυτό αντικείμενο δεν
ήταν τίποτε περισσότερο από ένα κοινό αστέρι, το οποίο υπήρχε σε όλους τους φωτογραφικούς
χάρτες του ουρανού. Οι γραμμές που έδιναν στη φωτογραφία την όψη του πλανήτη
Κρόνου οφείλονταν απλούστατα στο γνωστό φαινόμενο της περίθλασης, αυτό που
δίνει σε όλα τα λαμπρά αστέρια τις «ακτίνες» που φαίνονται να τα στολίζουν σαν
φωτοστέφανο. Οσο για το ότι το αστέρι αυτό δεν εμφανιζόταν στον ηλεκτρονικό
χάρτη που έδειχνε η οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή, η απάντηση ήταν απλή:
όλα τα σχετικά προγράμματα έχουν ένα φίλτρο που δείχνει μόνο αστέρια λαμπρότερα
από κάποιο όριο, το οποίο θέτει ο χρήστης. Στον ενθουσιασμό του για την
«ανακάλυψη» ο Shramek παρέλειψε να ελέγξει αυτόν τον παράγοντα, με αποτέλεσμα
να δημιουργηθεί όλη η αναστάτωση.
Σαν να μην
έφθαναν όλα αυτά, τον περασμένο Ιανουάριο κυκλοφόρησε και τρίτη φωτογραφία, στην
οποία φαινόταν ένα δεύτερο αντικείμενο, που πραγματικά δεν υπήρχε σε κανέναν
χάρτη του ουρανού. Οι ευφάνταστοι έσπευσαν αμέσως να το αποδώσουν στην παρουσία
ενός Αγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενου Αντικειμένου (κοινώς UFO). Η φωτογραφία
αυτή προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ώσπου αποδείχθηκε
ότι ήταν πλαστή! Συγκεκριμένα, επειδή η φωτογραφία είχε εξαιρετικές λεπτομέρειες,
ήταν φανερό ότι είχε ληφθεί από μεγάλο, όχι ερασιτεχνικό τηλεσκόπιο. Σύντομα η
φωτογραφία αναγνωρίστηκε από τον αμερικανό αστρονόμο David Tholen, ο οποίος την
είχε τραβήξει τον Σεπτέμβριο του 1995 με το τηλεσκόπιο των 2,24 μέτρων του
αστεροσκοπείου της Χαβάης. Με τη σύγχρονη τεχνολογία κάποιος φαρσέρ αντέγραψε
ηλεκτρονικά τη φωτογραφία αυτή, που ήταν σε δημόσια χρήση αρχειοθετημένη στον
ηλεκτρονικό υπολογιστή του αστεροσκοπείου, και προσέθεσε επίσης «ηλεκτρονικά»
τον μυστηριώδη συνοδό! Συμπέρασμα: στη σύγχρονη εποχή της ηλεκτρονικής
τελειότητας θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό οι συγκλονιστικές
«ανακαλύψεις» αυτού του είδους!
ΤΟ ΒΗΜΑ , 16-03-1997