Trots met die naam van ’n
Middeleeuse ‘boef’
deur Mike Oettle
DE KOCK is ’n familienaam wat in Suid-Afrika
deeglik gevestig is. Maar in hierdie land word die Franse vorm daarvan, de
Cocq, of selfs die oorgangsvorm de Cock, selde gesien.
Intensiewe
navorsing deur lede van die Suid-Afrikaanse familie het hul oorsprong na
Nederland teruggevoer, maar dit lyk of min gedoen is om die familie in
Nederland met ander van dieselfde naam te koppel.
Maar dit blyk waarskynlik te wees dat die Suid-Afrikaanse familie nie slegs
’n naam voer wat saamval met dié van een van Nederland se bekende edelfamilies
nie, maar dat dat dit ’n vertakking is van daardie familie.
Dit is seker dat Cor Pama[1]
die familienaam met ’n wapen illustreer wat duidelik aan die patroon behoort
van wapens wat met daardie adelhuis geassossieer word.
In die herleiding van die naam lyk hy egter minder versekerd van ’n verbintenis: onder “betekenis” skryf hy: “Oorspronklik Coq, d.w.s. ’n haan”.
Die Suid-Afrikaanse familie is van Servaas de Kock afgestam, wat uit Middelburg[2] in Zeeland afkomstig was en in 1707 aan die Kaap aangekom het. In 1713 is hy met Susanna van Boven getroud, en hulle het agt kinders gehad.
Pama noem eerstens dat die Suid-Afrikaanse familie sedert die 19de eeu hierdie wapen gevoer het: In rooi, drie pale van vair en ’n skildhoof belaai regs met ’n sespuntige ster.
Die ster is, volgens die illustrasie, swart. Dit word met ’n helmteken gevoer van ’n uitkomende swart (halwe) leeu met rooi tong en kloue en ’n goue kroon. Die pale van vair toon die “klokke” eekhoringpels as vertikaal afwisselend, soos wat vair behoort om te lyk.
Tweedens noem hy dat die De Cocks en De Kocks ’n uitgebreide familie was in Noord Brabant en in Zeeland wat almal hierdie basiese wapen gevoer het, met verskeie wapenfigure in die skildhoof (kyk onder).
Ralf Hartemink, waar hy in International Civic Arms[3]
skryf, toon dat die edelhuis sterk verbindings het met die dorp
Châtillon-sur-Marne, in die Franse streek Champagne, en die
Châtillon-wapenpatroon word deur Nederland herhaal in die munisipale wapens van
die gemeentes waar hulle eens die plaaslike here was.
Die here van Châtillon het sover terug as 1096 aangeneem: In rooi, drie
pale van vair onder ’n goue skildhoof.
Om twee redes gebruik ek die woord aangeneem: eerstens was daar in die 11de
eeu geen sisteem van heroute met die gesag om wapens te kan verleen nie; en
tweedens het die Franse Koninkryk in geen stadium sy heroute sulke gesag
verleen nie.
In daardie ryk het die voer van wapens ’n saak gebly van gebruik en
verjaring, en die Franse heraldiek behou daardie aspek tot hede toe.
(Die toestand was egter in die Lae Lande anders. Daar het die plaaslike
hertoë en grawe [onderdane van die Heilige Romeinse Ryk] heroute aangehou wat
wel die gesag gehad het om wapens te verleen. Sedert 1814 is adellike en
amptelike heraldiek in Nederland onder die beheer van die Hoge Raad van Adel.)
Dit was nie lank voodat ander lede van die familie heirdie wapen begin
aanpas het, en in 1103 het Jacques de
Châtillon ’n seël gebruik waarin die basiese familiewapen gebreek[4]
is deur die toevoeging van ’n merlette[5]
in die skildhoof.
Hierdie wapen is steeds in gebruik as die devies van die commune
Châtillon-sur-Marne.
In 1280 het Rudolf de Châtillon, ’n agterkleinseun van Yolande van Gelre en
Boudewijn van Henegouwen,[6]
’n aantal heerlikhede in die hertogdom Gelre[7]
geërf. Hy is driemaal getroud en het daardeur verdere heerlikhede bygekry.
Hy het die naam de Cocq aangeneem,
waarskynlik omdat die Franse koning hom le Cocquin (die boef) genoem
het, wat amper ’n eretitel geword het. Die verskeie vertakkinge in Gelderland
van die familie De Cocq is van hom afgestam. Hierdie takke het die naam De Cocq
behou, en het dan die name van hul heerlikhede bygevoeg, soos De Cocq van
Haaften. Elke vertakking het in die skildhoof ’n breukmerk gevoer: die
baresteel van Haaften, die voëltjie van Hardinxveld en etlike ander.
Buite Gelderland word hierdie wapen ook in Limburg[8]
(Wanssum) en Zuid Holland[9]
(Hardinxveld) aangetref. Dit is egter merkwaardig dat Hardinxveld op geen
stadium ’n De Cocq-heer gehad het nie, en daar is geen vertakking van die
familie wat as De Cocq van Hardinxveld bekend staan nie.
Een lid van die De Cocq-familie het egter blykbaar
’n bastaardseun gehad wie se moeder ’n Jodin van Keulen was. Sy afstammelinge
voer die van De Jeude, De Joede of De Jode. Al die lede van hierdie familie
voer die Châtillon-wapen met breuke. So ver terug as 1301 het Willem de Jeude
die Châtillon-wapen met drie voëls in die skildhoof gevoer. Vandag voer die
familie Van Lith de Jeude steeds die Châtillon-wapen met ’n lopende vos in die
skildhoof.
In 1451 het Bruisten de Jeude die heerlikheid
Hardinxveld van sy skoonpa Arent van Gent gekoop, en De Jodes het tot in 1641
here van Hardinxveld gebly. Die wapen is deur hul opvolgers in die heerlikheid
in gebruik behou.
Hartemink skryf dat die gemeente blykbaar òf die
oorsprong van die wapen vergeet het, of dat andersins by hulle heraldiese
kennes ontbreek het, met die gevolg dat toe die munisipaliteit in 1816 ’n wapen
verleen is, die aangevraagde wapen een was van 12 blou lampe[10]
op silwer pale teen ’n rooi agtergrond.
Ten spyte van hierdie beskrywing toon Hartemink se
illustrasie van die Hardinxveld-wapen 12 silwer vair-“klokke” op blou pale (die teenoorgestelde van wat in 1816 verleen is). Dit is nie die normale manier om vair op ’n paal aan te toon nie, maar die meeste van Hartemink se illustrasies toon die Châtillon-wapen so aan.
Heelwat erger as voorbeeld van heraldiese onkunde
vind ’n mens in die wapen van Wanssum, wat ’n enkel blou paal aantoon, waarop
vier silwer skildjies. Hierdie wapen is in 1819 amptelik verleen (en het dit ’n
verlening van 1814 vervang wat die gemeente se beskermheilige, die aartsengel
Michiel, aangetoon het).
Die De Cocq-verbintenis vir Wanssum het ontstaan
toe die landgoed bekom is deur die tak van die familie wat op Haaften gebaseer
is, bekom is, en die wapen wat gevoer is was dié van De Cocq van Haaften, met
’n swart baresteel in die skildhoof. Toe die gemeente in 1969 as Meerlo-Wanssum
met Meerlo ingelyf is, is ’n nuwe wapen verleen waarin die wapen van De Cocq
van Haaften as binneskild verskyn.
’n Nog erger bespotting van die heraldiek het
in die wapen van Beesd voorgekom. Dit blyk nie of hierdie dorp here gehad het
wat aan die familie De Cocq behoort het nie, maar die plaaslike here het
nietemin die Châtillon-wapen vertoon, soms sonder ’skildhoof, en by ander tye
met ’n goue skildhoof waarop ’n blou fleur de lis of lelie. In 1816 is ’n wapen
sonder ’n skildhoof verleen, en hierdie eienaardigheid het tot in 1978 gebly,
toe Beesd by Geldermalsen ingelyf is. Die wapen van die nuwe munisipaliteit het
’n fleur de lis bevat wat Beesd voorgestel het.
Ironies het die teenoorgestelde met Haaften
gebeur: nadat dit amptelik vanaf 1938 die heer se wapen gevoer het, is did in
1978 in Neerijnen ingelyf, en in die wapen van die nuwe gemeente, skuins
gevierendeel, toon die rooi skildveld en vair-pale van pallets in die
skildbasis, maar sonder òf skildhoof òf baresteel.
Nog drie Châtillon-verwante gemeentes is ook
tegelykertyd by Neerijnen ingelyf.
Een was die munisipaliteit Waardenburg, wat die
Hoge Raad van Adel toegelaat het om voorts die Châtillon-pale met ’n bloot goue
skildhoof te voer, soos wat gevoer is deur Gerrit de Cocq van Waardenburg
(1376-1399).
Deel van Ophemert is oof ingelyf. Vanaf 1853 het
dit die Châtillon-pale onder ’n blou skildhoof gevoer, waarop ’n goue keper.
Op die keperpunt was ’n reebokkop “bedreig deur” twee mensehande wat dolke
vashou (laasgenoemde in natuurlike kleure).[11]
Die laaste onder die Châtillon-verwante gemeentes
wat in Neerijnen ingelyf is, is die gemeente Est en Opijnen, wat sedert 1884
die Châtillon-wapen gevierendeeld gevoer het (in die tweede en derde kwartiere)
saam met die wapen van die familie Van Arkel (eerste en vierde kwartiere),
albei met breuke. Hartemink kan egter nie die herkoms van òf die blou baresteel
in die Van Arkel-wapen òf die rooi uitkomende leeu in die Châtillon-kwartiere
verduidelik nie.
’n Rooi leeu verskyn ook in die wapen van
Kerkwijk, maar hierdie keer ’n gaande leeu, nie ’n uitkomende leeu nie.
Rudolf de Châtillon het in 1265 Kerkwijk verkry,
en in 1294 is dit genoem dat sy kleinseun Gerrit de Cock die leen gehad het van
die nabygeleë heerlikhede Bruchem en Delwijnen. In latere eeue het hierdie eiendomme
in ander hande gekom, maar die Châtillon-wapen is steeds met die omgewing
geassossieer.
Toe Kerkwijk se wapen in 1923 ontwerp is, is dit besluit om die pale van
Châtillon te behou en om in die skildhoof simbole spesifiek tot elkeen van die
gemeentes wat in Kerkwijk ingelyf is, in te voeg. Dit sou vir De Cocq van
Bruchem (regs) ’n swart halwe leeu wees, en links ’n spoorrad vir De Cocq van
Delwijnen.
Die Hoge Raad van Adel het egter kapsie gemaak, en gesê dat terwyl die De
Cocqs van Delwijnen in Delwijnen invloed gehad het, dit nie duidelik was dat
hulle die heerlikheid besit het nie, aangesien hulle dit aanvanklik gehou het
as onderhere vir die here van Vianen. Dit is vasgestel dat Gerrit de Cocq van
Bruchem in sy eerste seël, gedateer 1391, ’n leeu gevoer het met ’n spoorrad op
sy bors. Maar dit, het die Hoge Raad gevoel, was te gedetailleerd, en dit is
ook afgekeur.
Die gemeente het dan op die uitkomende halwe leeu teruggeval, maar
aangesien Est en Opijnen reeds een (in rooi) gehad het, is dit gevoel dat dit
te nà aan daardie wapen was. (Hierdie argument lyk nie logies nie, want
Nederhemert se uitkomende leeu swart was.) As kompromis is ’n rooi gaande leeu
aanvaar.
Kerkwijk se Châtillon-verbintenis is tans verduister, want in 1999 is dit
in Zaltbommel ingelyf, wat ’n wapen voer sonder enige Châtillon-simbole.
My gevoel is dat die De Kocks van Zeeland – en dus die Suid-Afrikaanse familie ook – deel is van die Châtillon-familie, en dat bietjie meer navorsing ’n definitiewe koppeling met hulle sal vasstel, en dus ook die reg om die wapen te voer wat Pama aan hulle toeskryf.
