FRANK ZAPPA, THE PERFECT TRAVELLER ?

We weten inmiddels allemaal dat Zappa een fervent reiziger is, de talloze tripjes naar de oostblok-landen zijn slechts de meest recente voorbeelden ervan. Dat hij een reiziger is binnen de muziek is misschien wat minder duidelijk, aangezien 's mans eigen stijl inmiddels cd-delen spreekt. Hoe Zappa aan zijn stijl komt heb ik al eens eerder aangekaart, maar dat die stijl voornamelijk tot stand is gekomen door reizen en 'ontkennen' van muziekstijlen is wellicht een nieuwe optie.

We beginnen maar weer eens met Freak Out. Diegenen die de originele dubbel-lp in huis hebben kunnen op de binnenhoes talloze namen lezen van mensen die Zappa beinvloed hebben. Ik noem uit de reeks een aantal bekende muzikanten/componisten: Sonny Boy Williamson, Albert Collins, Maurice Ravel, Arnold Schoenberg, Elvis Presley, Ravi Shankar, David Crosby, Tiny Tim, Roland Kirk, Mauricio Kagel, Bob Dylan, Phil Spector, Charles Mingus, Pierre Boulez, Anton Webern, Igor Strawinsky, Willie Dixon, Guitar Slim, Edgard Varese, Muddy Waters, Howlin' Wolf, Eric Dolphy, Cecil Taylor, Johnny Guitar Watson, Clarence Gatemouth Brown, Karlheinz Stockhausen, Lightnin' Slim en Charles Ives.

Stel je gooit de muziek van deze mensen in de bekende mixer; het resultaat is vermoedelijk een geluids-anarchie. Geen Zappa dus. Toch heeft Zappa zijn muziekstijl uit o.a. deze voor hem belangrijke voorbeelden gedestilleerd.

- Je Hoort Niet Wat Je Hoort -

Weer Freak Out. Zoals jullie wellicht weten kreeg Zappa het platencontract met Verve onder de noemer 'rhythm & blues protest group'. Protest liederen waren toen net in (o.a. Robert Zimmerman, Bob Dylan dus) en aan de vooravond van de psychedelica was er weinig andere muziekkeus dan rhythm & blues, de daarvan afgeleide rock & roll en wat simpele populaire liedjes (voor het gemak 'vergeet' ik nu een heel scala aan stijlen, maar die erbij halen maakt het wat onoverzichtelijker). Als je de rij namen nog eens bekijkt kun je heel wat pure bluesmuzikanten ontdekken. Freak Out blues of R&B (rhythm & blues)? Ik vind dat dat voor een groot deel wel klopt, al heeft Zappa de thema's gecamoufleerd door ze al dan niet elektronisch te vervormen en er tal van effecten aan toe te voegen. Vooral het niet afgemaakte ballet brengt de rhythm & blues luisteraar op een dwaalspoor. Maar er stonden tenslotte ook nog wat andere namen in het rijtje.

Het volgende album, Absolutely Free, is ook gebaseerd op R&B, maar heeft referenties aan de inmiddels ingetreden psychedelica bv. in de vorm van de lange gitaarsolo op Zappa's liefdesdans van de Jonge Pompoen (een verliefde Frank die met zijn muziek zijn geliefde Gail betovert...?). Maar op diezelfde lp laten de inmiddels aan The Mothers toegevoegde Motorhead en Bunk Gardner al jazzy klanken horen, terwijl her en der opnieuw klassieke thema's in de stukken verwerkt zijn.

De eerste reis eindigt - als je het strikt ritmisch bekijkt - bij Money, een lp met flarden jazz, klassiek en elektronica en vooral veel protest-achtige songs.

Wat er na deze lp komt doet je van de ene verrassing in de andere vallen: een bijna puur klassieke Lumpy Gravy, een welhaast authentieke doo-wop plaat onder de naam Ruben & the Jets en een zo goed als volledig jazz-georienteerde Uncle Meat. Alsof het nog allemaal niet verwarrend genoeg is - let wel, we hebben Zappa dus inmiddels gevolgd van R&B via elektronica en psychedelica naar klassiek en jazz - verkondigt Zappa regelmatig dat hij absoluut geen protest-liederen zingt, niet van jazz houdt en zeker niet van klassiek en dat rhythm & blues slechts een klein onderdeel vormt van zijn muziek, maar dat hij altijd wel gehouden heeft van doo-wop en ons uit sentimentele overwegingen de simpele thema's van Ruben & the Jets voorschotelt. Om die nog geen twee jaar later te laten volgen door het veel complexere en eerste jazz-rock album in de muziekgeschiedenis: Hot Rats.

Hoe zit dat dan toch met onze oren. Hoorden we dan geen rhythm & blues, geen Stockhausen of Mauricio Kagel; geen Strawinsky, Varese; geen Kirk of Mingus? Ja, zeker wel, we hoorden zelfs nog veel meer: Tchaikovsky, John Cage, Archie Shepp, John Coltrane, Ornette Coleman, Jimi Hendrix, Beatles, Stones, Beach Boys, Conlan Nancarrow en natuurlijk Danny & the Juniors, the Ventures, enz, enz. Een amalgaam aan muziekstijlen die toch redelijk coherent op genoemde Zappa's lp's terecht zijn gekomen.

- Mr. Zappa, I presume? -

Hoe zit dat nu met 'onze' Zappa? Enerzijds is er sprake van een duidelijk vooropgezette tactiek, waarbij de luisteraar (niet alleen muzikaal) steeds op het verkeerde been gezet wordt. Logisch, er is niets vervelender dan de fan die weer vraagt naar de songs van vroeger en zijn 'ster' verwijt dat hij zo anders dan 'toen' speelt. Door steeds te veranderen heeft Zappa bij voorbaat deze blokken aan zijn been voorkomen. Anderzijds stoot hij daardoor mensen af, maar trekt hij ook weer anderen aan. Hoe dan ook, en dat is nog veel belangrijker, deze opzet dwingt de liefhebber met open oren en een ruime geest naar Zappa te luisteren. Zo niet, jammer dan (en in deze categorie vallen de meeste [Oor-]resencenten).

Het ontkennen van een muziekstijl heeft vermoedelijk dezelfde reden. Zappa wil niet aan het begin van zijn carriere al in één hokje gestopt worden. De mensen die roepen dat hij klassieke muziek maakt wordt de mond gesnoerd met de mededeling dat dat in slaap gevallen muziek is en dat het er bij Zappa toch wel wat anders aan toe gaat. Datzelfde gaat op voor jazz; niet echt dood, er zit alleen een merkwaardig luchtje aan. De kritiek richting jazz wordt door Zappa vaak geuit, zeker na albums als Uncle Meat en in zekere zin Hot Rats die bol staan van de verwijzingen en soms letterlijke muzikale citaten uit/van jazz bevatten. Zappa had vermoedelijk een goed en populair jazz-muzikant/gitarist kunnen zijn en toch koos hij daar niet voor, hij vond/vindt jazz te beperkt. Op zoek naar zijn eigen hokje?

- Poptalk -

Tot aan Chunga's Revenge is er bijna sprake van concept-lp's, maar dat woord was toen nog niet uitgevonden. We hebben Zappa gevolgd van de ene naar de andere muziekstijl en nu bij Chunga's Revenge lijkt het (maar dat is natuurlijk niet zo) alsof hij het niet meer weet. Er is vermoedelijk geen enkele andere muzikant die zijn luisteraars een plaat als deze kan voorschotelen: een heavy gitaarsolo, echte blues, pure jazz, een live-improvisatie, twee pop-achtige liedjes, een lange wah-wah sax solo (waar hoor je dat in hemelsnaam nog?), percussie, weer pop en een frisdrankliedje (aaah). In plaats van het verwachte, coherente geheel krijgen we een aantal muziekstijlen achter elkaar geserveerd. Natuurlijk kent bv. Uncle Meat ook al andere stijlen (doo-wop en klassiek), maar omdat de muziek vaak vervormd is of op een andere manier behandeld, passen de stijlen beter in het geheel. Op Chunga's Revenge horen we voor het eerst een overwegend onvervormd geluid, staat de muziek losser (het collage-effect is verdwenen) en daarmee meer naast elkaar. Door deze opzet wordt deze lp de basis voor de volgende reis die ons een heel eind voert, nl. naar Zoot Allures.

- Geluidsallures -

Tot Zoot Allures krijgen we opnieuw te maken met enkele, soms nieuwe, muzikale stromingen. De eerste periode, geëindigd door Zappa's val van het Londense podium, wordt voornamelijk gekenmerkt door een nadruk op 'pop'-achtige nummers. Redenen: de aanpak van Mark en Howie en het - volgens mij - bewust richten van Zappa op een groter publiek.

De val brengt Zappa tijdelijk terug bij een vroegere - maar dus niet als dusdanig erkende - root, nl. de jazz; de verwijzing naar Hot Rats vindt op de hoes van Waka/Jawaka zelfs openlijk plaats. Twee schitterende albums met een nog zelden gekende ruime solistische vrijheid (behalve Zappa horen we in het algemeen niet zo vaak solo's van anderen). Met in de band de steeds nadrukkelijker aanwezige George Duke (afkomstig van o.a. Cannonbal Adderly) blijft de jazz voorlopig een behoorlijk belangrijk ingredient van de muziek. Tussendoor verandert de sound ook nog; door nieuwe opname-apparatuur kunnen met name de lage tonen (bassen) beter opgenomen en weergegeven worden. Na The Grand Wazoo is het even slikken als je Overnite Sensation hoort: moddervette klanken met een Zappa-soulsausje. Arf! Het verbeterde geluid komt op de volgende lp's de muziek duidelijk ten goede. Hoogtepunt vind ik Live in New York met opnieuw tal van jazz-verwijzingen, maar ook klassieke muziek is aanwezig, in Black Page bv. Ondanks Zappa's kritiek op jazz- of intellectuele muziek in het algemeen, kunnen we niet anders dan constateren dat juist deze muziek elke keer weer terugkeert.

De volgende officiële lp is Zoot Allures en bezorgt de luisteraar opnieuw een (aangename) verrassing. Het is in alle opzichten een overgangs-lp. De grote band is aan de kant gezet en met een kleine band herorienteerd Zappa zich op de toekomst. En nu maken we kennis met een nieuwe Zappa-sound: cleaner, maar ook harder, strakker en heavier. Deze sound wordt op Sheik Yerbouti verder uitgewerkt en deze twee lp's vormen daarmee de grondslag voor het Zappa-geluid dat we nu kennen. Op de lp's/cd's hierna zijn de verschillende muziekstijlen meer en meer op een ingenieuze manier geintegreerd (zie vorige artikelen). Na de Sheik experimenteert Zappa nog slechts sporadisch met geluid, een voorbeeld is het sprech-gesang; het werken met de Synclavier is m.i. slechts een andere manier voor Zappa om met zijn muziek om te gaan. Jazz from Hell heeft wat dat betreft meer weg van een klassieke dan een 'rocky' Zappa, alhoewel het af en toe best lekker swingt (maar dat doen Weense walsjes ook). Dat de muziekstijlen steeds coherenter in elkaar overvloeien blijkt eens temeer uit FZ's recente hoogtepunt The Best Band die ik toch wel gehoord heb. En, zonder zijn eigen geluid noemenswaardig te veranderen is het jazzy-element er toch weer ingeslopen. Vergelijk deze band maar eens met Uncle Meat of New York, waar ongeveer dezelfde instrumentale-bezetting aanwezig is. Deze 88-band sprankelt, swingt en heeft dat belangrijke element dat beide andere genoemde lp's missen: muzikale humor. Humor is weliswaar verbaal op UM en NY aanwezig, maar muzikaal is deze zo goed als niet aanwezig. Juist dit element voegt iets wezenlijks toe aan Zappa's muziek en maakt deze uniek.

- Macht das Ohr auf -

Ondanks het letterlijk citeren, met name op de nieuwste cd van klassieke en jazz-stukken blijft Zappa tekeer gaan tegen klassiek en jazz. Is het een miskenning van zijn kwaliteiten door mensen uit de jazz- en klassieke wereld? Bekend is dat Zappa graag in de klassieke wereld had willen werken, maar ook dat hij er na ettelijke teleurstellingen uit is gestapt met de mededeling dat die wereld even erg, zo niet erger is, dan de wereld van de populaire muziek. En de jazz? Ik heb al gezegd dat Zappa een groot jazz-muzikant had kunnen zijn, maar vanaf het begin al is zijn muziek/gitaarspel niet gewaardeerd. Zijn wat 'houterige, collage-achtige' stijl past vermoedelijk niet in het jazz-stramien, net zo min als zijn 'pop-achtige' liedjes en zijn tegendraadse teksten. En dan heb ik het nog niet over zijn 'image' gehad.

Meteen al is duidelijk geweest dat Zappa eigenlijk niet past - en dat ook niet wilde - in de hokjes gevormd door klassiek, jazz, rhythm & blues, enz. Wellicht heeft hij af en toe echt geprobeerd toegang te vinden, zelfs een single (FZ: "Straight shit and absolute commercial", Big Leg Emma dus) hielp hem niet aan zijn populariteit. Vermoedelijk heeft zijn opgebouwde Ugly-reputatie dat verhinderd. En dat is nu juist tegen het zere been, want heeft hij 'ons' juist niet geleerd de oren open te zetten?

Het is dus al met al niet zo verwonderlijk dat Zappa tegen genoemde hokjes schopt. Hadden ze maar moeten luisteren. Hij heeft een eigen hokje gecreëerd en dat hij regelmatig uit andere hokjes leent en van het een naar het andere reist zal hem en mij (en andere liefhebbers) verder een zorg zijn. Wij hebben onze oren wel open staan en volgen zijn omzwervingen vol spanning, nu moet er alleen nog (meer) muziek komen...

Paul Lemmens