Αντί προλόγου:
Στην Ελλάδα η ελληνική βιβλιογραφία του 19ου και 20ου αιώνα σχετικά με τους αρβανίτες είναι θαμμένη, οι Αλβανοί όμως έχουν κάνει πολλές εκδόσεις και μελέτες για τους δικούς τους εθνικιστικούς λόγους. Οι Αλβανοί βλέπουν τους Αρβανίτες σαν αδέρφια τους, όχι όμως οι Αρβανίτες τους Αλβανούς. Πολλοί αρβανιτολόγοι (αν και αδόκιμος όρος, ωστόσο ταιριάζει στην περίσταση) στο φεύγα του 19ου αι. και στη μπασιά του 20ου έβλεπαν τους Αλβανούς σαν αδέρφια των Ελλήνων μέσω της αρβανιτιάς και για προπαγανδιστικούς λόγους είχαν κυκλοφορήσει βιβλία ακόμα και εφημερίδες, μην πω για την προσπάθεια αρβανιτών να κάνουν ελληνική εθνική προπαγάνδα στις αλβανόφωνες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Μακεδονία, Ήπειρο, Αλβανία). Οι σκαπανείς αυτοί του ελληνικού εθνικισμού δεν είχαν ιδέα για το πού μπορούσε να φτάσει το ελληνικό κράτος. Για τον Μπέλλο (αρβανίτη βουλευτή και ιατρό από τη Θήβα που έδρασε επί σειρά ετών στο Κρούσοβο) οι Αλβανοί είναι αδέρφια των Ελλήνων και η Ελλάδα φτάνει μέχρι το Κόσοβο.
Αν θέλετε να διαβάσετε βιβλία του 19ου αι. για τους Αρβανίτες μπορείτε να επισκεφτείτε το ακόλουθο link όπου έχουν κάνει εξαιρετική συλλογή βιβλίων (πολλά από τα οποία έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα) σε .pdf: Albanian Orthodox - Biblioteka Virtuale Shqiptare
Επισκεφτείτε επίσης: ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΒΑΝΙΤΕΣ
Πολίτ. Σύνταγμαι θότ τσe
ίshτe παρανομί Κιβέρνισι τ' ανακατόσετe με διναμί τeσάγια εδέ επιροΐ ντ' εκλογί,
νουκ ίshτe πούνe εσάγια, εκλογία ίshτe δικέομα ι λαόϊτ. Εσίχνι φορτ μίρe τσe
Κιβέρνισι πeρ σιμφέρο τeσάγια ανακατόσετε, νουκ πρεψ λιπόν τe στίννι ψίφο ντε
ατά τσe ου προτίνεν, ψε ντο τι κένι ταούλιετε.
Βeζντόνι μίρe λιπόν πeρ νιe ιshτ Ινεζότ!
Πeρ βλαζeρί! Πeρ γκιάκου τσe ου ντερ πeρ ελεφτερί!
Γνόμι γιούαϊ ίshτε βιόι, ιπόλιψι δε προδόι γιούαϊ.
Μετάφραση: Πολίτες! Το Σύνταγμα λέει ότι είναι
παρανομία να ανακατεύεται η κυβέρνηση με τη δύναμή της και με την επιρροή της σ'
εκλογή, δεν είναι δουλειά της, η εκλογή είναι δικαίωμα του λαού.Το βλέπετε πολύ
καλά ότι η κυβέρνηση για το συμφέρον της ανακατεύεται.Δεν πρέπει λοιπόν να
ρίξετε ψήφο σε αυτά που σας πρότεινε γιατί θα έχετε μπελάδες.
Κοιτάξτε καλά λοιπόν γιατί ο θεός είναι ένας!
Για αδελφοσύνη!
Για το αίμα που χύθηκε για την ελευθερία!
Η γνώμη σας είναι το βιος, η υπόληωη και η πρόοδός σας.
Το κείμενο στα αρβανίτικα δημοσιεύτηκε με τον τίτλο
Προς τους πολίτας των χωριών της Αθήνας - Πeρ
πολίτ τe καντούντεβετ τe Αθήνεσe στην εφημερίδα "Το μέλλον της πατρίδος"
στην Αθήνα, την 29η Δεκεμβρίου 1860.
πηγή: Μαρία Μιχαήλ-Δέδε: Οι Έλληνες Αρβανίτες
(σελ. 88-89)
--------------------------------------------------------------------------
Μέχρι τη δεκαετία του 1880 τουλάχιστον οι ντόπιοι πολιτευόμενοι στην περιοχή της Αττικοβοιωτίας εκφωνούσαν τους πολιτικούς τους λόγους στα αρβανίτικα. Η πληροφορία σώζεται από τον Peter Trudgill στο: "Greece and European Turkey: From Religious to Linguistic Identity" (σελ. 240-263) στο συλλογικό έργο Language and Nationalism in Europe, επιμέλεια: Stephen Barbour & Cathie Carmichael, Oxford University Press, 2000, Oxford & N.Y.
--------------------------------------------------------------------------
Οι "αρβανίτες" της Piana degli Albanesi
Στην περιοχή Piana degli Albanesi της Σικελίας υπάρχουν 7.000 ομιλητές της
αλβανικής διαλέκτου Piana Arbresh (ή Arberesh) που κατοικούν 5 χωριά. Διατηρούν
την αλβανική τους διάλεκτο 500 χρόνια, όσο δηλαδή κατοικούν εκεί (ας θυμηθούμε
ότι πολλοί αλβανόφωνοι της Ιταλίας πήγανε εκεί εγκαταλείποντας τις εστίες τους
στην Πελοπόννησο). Οι αλβανόφωνοι αυτοί διατήρησαν τη γλώσσα τους λόγω των
ενδογαμιών και της διατήρησης της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας. Η οικονομική
τους ευμάρεια ενίσχυσε την πίστη τους στη φάρα και απαξίωναν τη δημιουργία
δεσμών με τους ιταλόφωνους Σικελούς.
Διατήρησαν επί αιώνες τη γλώσσα τους σε ένα δίγλωσσο περιβάλλον και
η ιταλική κυβέρνηση το 2001 ενίσχυσε περισσότερο
το status της γλώσσας με νόμο που επέτρεπε στους Arberesh να χρησιμοποιήσουν τη
γλώσσα τους στην εκπαίδευση.
Η κίνηση της ιταλικής κυβέρνησης έγινε δεκτή με ευχαρίστηση από τους Arberesh
αλλά υπήρξαν ορισμένα αντικειμενικά εμπόδια στην υλοποίηση της αλβανόφωνης
εκπαίδευσης:
1) Η διάλεκτος Piana Arbresh δεν είναι κωδικοποιημένη (standardised) και πρέπει
να προηγηθεί η καταγραφή του λεξικού, της μορφολογίας και η απόδοσή της στο
γραπτό λόγο.
2) Οι Arberesh είναι χωρισμένοι σε 2 ομάδες. Υπάρχουν αυτοί που υποστηρίζουν ότι
τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται στην διάλεκτο των 7.000 κατοίκων της Piana
Arbresh και αυτοί που υποστηρίζουν ότι τα παιδιά τους πρέπει να μάθουν την
επίσημη αλβανική ώστε να γνωρίζουν μία ήδη κωδικοποιημένη γλώσσα η οποία είναι
επιπλέον επίσημη για 6 εκ. Αλβανούς και θα δώσει στα παιδιά τους επαφή με ένα
πολιτισμικό πλαίσιο ευρύτερο από αυτό που αντιπροσωπεύει η μικρή τους διάλεκτος.
Έχει σημειωθεί πρόοδος στην καταγραφή της Arbresh και στην παραγωγή κειμένων για
σχολική χρήση αλλά αρκετοί έχουν προβάλλει αντιρρήσεις ισχυριζόμενοι ότι οι
Arberesh που συνεργάζονται για την κωδικοποίηση της διαλέκτου τείνουν - ως πιο
μορφωμένοι - να καταγράψουν τη δική τους εκδοχή της Arbresh. Αποτέλεσμα ήταν η
απομάκρυνση ορισμένων οικογενειών από την προσπάθεια, μία απομάκρυνση που μας
φέρνει αντιμέτωπους με ένα ακόμα πιο σοβαρό πρόβλημα:
Η εισροή χιλιάδων Αλβανών μεταναστών στην Ιταλία ειδικά μετά τον ξεσηκωμό του
1997 εισήγαγε στην ιταλική κοινωνία την εικόνα του φτωχού Αλβανού που κάνει τις
πιο βαριές και κοινωνικά απαξιωμένες εργασίες. Πολλοί Arbresh άρχισαν να
αποστασιοποιούνται από τη γλώσσα τους επειδή δεν ήθελαν να ταυτίζονται με τους
Αλβανούς.
Πηγή: Language Policy and Language Planning -
From Nationalism to Globalisation της Sue
Wright, εκδόσεις Pallgrave Macmillan, New York 2004
--------------------------------------------------------------------------
Στην Χίο υπάρχει
εκκλησάκι αφιερωμένο στην Παναγία την
Αρβανίτισσα. Είναι η μόνη φορά -απ' όσο ξέρω- που ένα θεοτοκωνύμιο
συνδέεται με μία ομάδα ανθρώπων. (Θα έλεγα με ένα "λαό" αλλά δεν θέλω να
παρεξηγηθώ. Πάντως η αρβανίτικη φάρα έχει την Παναγία της.)
Και τώρα μερικές αρβανίτικες παροιμίες:
Νιάτρε χα αγουρίδενε, νιάτρε μπίχετε.
(Άλλος τρώει την αγουρίδα, άλλος ξυνίζει.)
Πο τε πεστίς λιάρτ, πεστίμα βγεν ντε προσοπία γιότε.
(Αν φτύσεις ψηλά το φτύσιμο θα πέσει στο πρόσωπό σου.)
Ε μπάρδε, ε τράσε, ε κούκε, ε μπούκουρε.
(Άσπρη, παχιά, κόκκινη, όμορφη. [το ιδεώδες της γυναικείας ομορφιάς. Μην
μπερδεύετε το άσπρη και το κόκκινη, δε σημαίνει ...ερυθρόλευκη, απλώς το άσπρη
αναφέρεται στην ομορφιά που δεν την βλέπει ο ήλιος και το κόκκινο στο αιματώδες
χρώμα του προσώπου, το οποίο υποδηλώνει υγεία.])
Γιάστε νγκα μούα, λιε τε γέτε εδε μότρα ίμ.
(Μακριά από μένα κι ας είναι και για την αδερφή μου.)
--------------------------------------------------------------------------
Όσο για την παρουσία των
Βαυαρών στα βόρεια περίχωρα της Αθήνας η ιστορία έχει ως εξής: κατά τα πρώτα
χρόνια μετά την κάθοδο του Όθωνος στην Ελλάδα, πολλοί συμπατριώτες του
απεφάσισαν να έλθουν και να εγκατασταθούν στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα
εύρισκαν εδώ εργασία να ζήσουν. Ο συναγωνισμός όμως στα αστικά επαγγέλματα, τόσο
προς τους Έλληνας όσο και προς τους άλλους Ευρωπαίους παροίκους και - κυρίως -
προς τους Μαλτέζους και τους Ναπολιτάνους, διέψευσε τις προβλέψεις τους. Οι
περισσότεροι αναγκάσθηκαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, ενώ για τους
υπόλοιπους, καθώς και για τους απομάχους της βαυαρικής φρουράς, εφρόντισε η
Αντιβασιλεία να τους δοθεί αγροτική εγκατάσταση. Πραγματικά, παρεχωρήθησαν σε
αυτούς το 1838 κτήματα στο Ηράκλειο (της Αθήνας) από εκείνα που είχε εξαγοράσει
το ελληνικό δημόσιο από τους Τούρκουςκαι εκτίσθη για αυτούς ένας φτωχός
συνοικισμός γύρω από μιαν εκκλησούλα καθολικού δόγματος στην οποία ανήκαν όλοι.
Τους εδόθηκαν επίσης άλογα και άλλα εφόδια για την καλλιέργεια των χωραφιών τους.
Επειδή όμως ούτε αυτοί ήσαν γεωργοί, ούτε τα ζώα και τα εφόδια που τους έδωσαν
ήταν κατάλληλα, απέτυχαν στις πρώτες προσπάθειές τους ώστε ο Buchon που τους
επεσκέφθη το 1841 κατά την περιοδεία του στα βόρεια προάστεια της Αθήνας.
προέβλεψε ότι ο συνοικισμός τους θα διαλυόταν ύστερα από μερικά χρόνια. Οι ίδιοι
ωστόσο με την φιλοπονία και με την επιμονή τους διέψευσαν τις προβλέψεις του.
Γιατί όχι μόνο στις απαιτήσεις της νέας τους επιδόσεως προσαρμόσθησαν αλλά και
με τους κατοίκους των γύρω χωριών αφοιμοιώθηκαν τελείως. Και ενώ αυτοί έγιναν η
αιτία να διαδοθή σε όλους ο πάνινος κούκος με το γείσο, παρέλαβαν από εκείνους
όλα τα άλλα χαρακτηριστικά του χωρικού της Αττικής.
Γι' αυτό και προτού συμπληρωθούν ακόμη 100
χρόνια από την αρχική τους εγκατάστασι, βλέποντας κανείς στο
Αράκλι ή στα γειτονικά προάστεια
χωρικούς να μιλούν αρβανίτικα, με κατάπληξη άκουε μεταξύ τους γερμανικά επώνυμα,
αν και διεπίστωνε ύστερα ότι δεν ήξευραν ύστερα ούτε λέξι γερμανική.
από το βιβλίο του Κώστα Μπίρη -
Αρβανίτες, οι δωριείς του νεώτερου ελληνισμού,
Αθήνα 1960, σελίδα 320.
--------------------------------------------------------------------------
Ο
Αναστάσης Κουλουριώτης,
ο -κατά κάποιο τρόπο- "λόγιος"
Αρβανίτης του 19ου αι. προσπάθησε να αποδώσει την
αρβανίτικη γλώσσα στο γραπτό λόγο με δικό της αλφάβητο.
Ο πατέρας του ήταν ο Γιάννης Κουλουριώτης που σκοτώθηκε το 1827 στην πολιορκία
της Ακρόπολης. Στις 24 Απριλίου 1827, δύο μέρες μετά το θάνατο του αρχιστράτηγου
Καραϊσκάκη σκοτώθηκαν κοντά στην Ακρόπολη των Αθηνών σε μάχη με τον Κιουταχή οι
περισσότεροι Κουλουριώτες αγωνιστές.
Ο Αναστάσης Κουλουριώτης σε νεαρή ηλικία μετανάστευσε στην βόρεια Αμερική. Μετά
από κάμποσα χρόνια γύρισε στην Αθήνα όπου σε δικό του τυπογραφείο εξέδωσε στις
29 Μαΐου 1879 μιαν εφημερίδα με τίτλο "Η φωνή της Αλβανίας" που σταμάτησε την
έκδοσή της στις 23 Αυγούστου 1880.
Εκεί στο μικρό τυπογραφείο του τύπωσε και άλλα βιβλία του με πολιτικό κυρίως
περιεχόμενο. Ξεχωρίζει όμως στις εκδόσεις του ένα αλφαβητάριο της Αλβανικής
γλώσσας, το Αμπαβατάρ Αρμπeρόρ... κατά το εν
Ελλάδι ομιλούμενον αλβανικόν ιδίωμα... Εν Αθήναις 1882
Ο Αναστάσης Κουλουριώτης πήγε στην Σαλαμίνα με τη σκέψη ότι εκεί θα βρει τόπο
για να δράσει, όμως τον περίμενε μια διαφορετική έκπληξη. Ο δήμαρχος του μίλησε
εκνευριστικά και σε ύφος σκληρό. "Εμείς", είπε,
"προσπαθούμε να τους κάνουμε τούτους τους ανθρώπους να ξεχάσουν τούτη τη γλώσσα
και συ μας κουβάλησες και βιβλία;"
Πηγή: Νίκου Ιω. Σαλτάρη
Μήτρος Τρούκης (αρβανίτης ποιητής του 19ου
αιώνα) Εκδόσεις Γέρου-Αρβανίτικη βιβλιοθήκη αρ. 3, Αθήνα 1987, σελίδες
96-98.
--------------------------------------------------------------------------
Η αλληλογραφία του Τάσου Νερούτσου με τον
αυστριακό αλβανολόγο Gustav Meyer
Ο Τάσος Νερούτσος ήταν από τη μητέρα του αρβανίτης της Αθήνας, σπούδασε στη
Γερμανία ιατρική και φιλολογία και εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο όπου εργάστηκε ως
γιατρός. [...] Η πρώτη αντίδραση του Νερούτσου είναι να γράψει στον Μάγιερ ότι
υπάρχει μεγάλη υποχώρηση της αρβανίτικης γλώσσας λόγω της διαδικασίας
εξελληνισμού που συντελείται στο βασίλειο της Ελλάδας. Αυτό γίνεται το 1888.
Δίνει δύο λόγους για αυτόν τον εξελληνισμό. Ο πρώτος αφορά την πολιτική πίεση
που υπάρχει, αφού δεν διδάσκονται τα αρβανίτικα, "δεν επιτρέπονται τα αλβανικά
σχολεία". Ο δεύτερος λόγος είναι ότι μαζί με την πολιτική της μη διδασκαλίας
υπάρχει και η εγκατάσταση σχολείων για κορίτσια που κατά τη γνώμη του Νερούτσου
έχουν γίνει ειδικά στις αλβανόφωνες περιοχές.
Κατά τη γνώμη του το κράτος θέλει να ξεριζώσει τα αρβανίτικα από την Ελλάδα
και θεωρεί ότι η χρήση της γλώσσας αυτής συνδέεται με κατώτερα κοινωνικά
στρώματα, αγροτικά και ναυτικά, ενώ η χρήση της ελληνικής δείχνει εκείνον που
έχει προσχωρήσει στην ελληνική εθνική ιδεολογία. Δίνει και ορισμένα δημογραφικά
στοιχεία. Υπολογίζει, το 1833 σε 260.000 τους αλβανόφωνους της Ελλάδας και το
1879, ο ίδιος, σε 58.000 μόνο. Καθώς προχωρεί χρονικά η αλληλογραφία αλλάζει κι
ο ίδιος στάση απέναντι στη γλώσσα αυτή και αρχίζει να λέει και μερικές
ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες, όπως ότι η βασιλική οικογένεια εγκατεστημένη όπως
ήταν στο Τατόι και έχοντας σχέση με αρβανίτες χωρικούς
έμαθε και η ίδια αρβανίτικα. Στις
12/1/1889 σε ένα γράμμα του προς τον Μάγιερ του συστήνει ένα οδοιπορικό με
πολλές λεπτομέρειες των περιοχών όπου θα συναντούσε Αρβανίτες στην Ελλάδα. [...]
Η πρώτη πληροφορία που του δίνει είναι να πάει στην Κηφισιά όπου υπάρχουν πολύ
καλά ξενοδοχεία και όπου θα είναι εν μέσω
αρβανίτικου πληθυσμού. [...]
Tα αρχεία του υπουργείου παιδείας για την Άνδρο
Σε δημοσιευμένα αρχεία του υπουργείου παιδείας (19ος αι) για την Άνδρο βρίσκει
κανείς ιδιαίτερες αναφορές για το βορειότερο μέρος όπου και η ιδιαίτερη μέριμνα
του Υπουργείου Παιδείας να ιδρύσει σχολεία στα
αρβανιτοχώρια για να μειωθεί η χρήση της γλώσσας.
Πηγή: ΚΕΜΟ - Η γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα.
--------------------------------------------------------------------------
Αρβανίτικα επώνυμα:
Σκούρτης (από το shkurt=κοντός λατ.
curtus, γερμ. kurz)
Τρίμης (από το trim = γενναίος, παλικάρι)
Μάνεσης (=βραδύς. χωριά Μάνεσι υπήρχαν
σε: Πάτρα, Καλάβρυτα, Ναυπλία , Μεσσηνία, Λοκρίδα)
Κριεζής (από το krie = κεφάλι και zi =
μαύρος)
Γκίνης (στα αρβανίτικα και τα αλβανικά
σημαίνει Γιάννης)
Γκλιάτης (από το gljatε = μακρύς)
Κούκης (από το kuq = κόκκινος)
Μπάρδης (barδε=λευκός)
Ντόριζας - Δώριζας (από το doreze =
μικρό χέρι)
Χαϊκάλης (kalje = το άλογο)
Χέλμης από το helm = δηλητήριο, φαρμάκι
Κορυζής (Ο πρωθυπουργός Κορυζής ήταν
αρβανίτης)
Μερκούρης από το όνομα της Τρίτης στα
αλβανικά και αρβανίτικα: e merkure.
Πίνης (συχνό στον Ασπρόπυργο - Καλύβια)
Γκίκας
Πάγκαλος Ο δικτάτορας Πάγκαλος ήταν κι
αυτός αρβανίτης.
Τα πιο πολλά δισύλλαβα επώνυμα που εντοπίζονται σε αρβανιτόφωνες περιοχές είναι
αρβανίτικα (π.χ. Μπούας, Σπάτας, Λιόσιας, φάρες που έμειναν και ως τοπωνύμια).
Και στην Αλβανία τα δισύλλαβα επώνυμα είναι συχνότερα.
--------------------------------------------------------------------------
Κιο γκλιούχα
Αρμπeρίστe
ίστe γκλιούχ τρμeρίστε
Ε φλιτ ναυάρχοϊ Μιαούλη
Μπότσαρη εδε γκιθ Σούλι.
Μετάφραση:
Αυτή η γλώσσα η Αρβανίτικη
είναι γλώσσα παλικαρίσια.
Τη μιλούσε ο Ναύαρχος Μιαούλης,
ο Μπότσαρης κι όλο το Σούλι.
Ο ερευνητής και ιερωμένος από την Καλαβρία Antonio Bellusci κατέγραψε
αυτό το τραγούδι στην Κόρινθο και το συμπεριέλαβε στο βιβλίο του "Un Arberesh
tra gli Arvanites di grecia". Έμμεση βιβλιογραφική αναφορά μέσα από το
μνημειώδες βιβλίο του Αριστείδη Κόλλια "Αρβανίτες".
-Η πιο πρ☬σφατη "γραμματική" της αρβανίτικης που ξέρω είναι γραμμένη από Γερμανό.
Την έγραψε ο Claus Haebler το 1957 κι έχει τίτλο
Grammatik der albanische Mundart von Salamis
-"To 1855 o Θεόδ&##969;ρος Ράινχολντ εκδίδει βιβλίο για τη γλώσσα του Στόλου. ήταν και
αυτός ένας Βαυαρός που ήρθε και υπηρέτησε στο στόλο για 12 χρόνια, ήταν
Αρχίατρος του Ελληνικού Στόλου και έχει σαν υπότιτλο του έργου του "Η γλώσσα του
Στόλου". Την εποχή αυτή η γλώσσα που ομιλούνταν στο ηρωικό ναυτικό μας, που είχε
μία συνέχεια με το ναυτικό του 1821, ήταν η αρβανίτικη γλώσσα και συνήθως
αναφέρεται στις ναυτοπεριοχές που πλαισίωναν το στόλο της εποχής αυτής, τις
Σπέτσες, την Ύδρα, τα Μέθανα και τον Πόρο. Στο έργο υπάρχει καταγραφή πολλών
λέξεων, ένα λεξικό, ορισμένα τραγούδια και παροιμίες και διάφορα γλωσσικά
στοιχεία. Τα ονομάζει πελασγικά γιατί και αυτός πίστευε ότι η αρβανίτικη είναι
επιβίωση της πελασγικής γλώσσας. Το 1907, βλέπω εδώ, στα επίσημα αρχεία του
Υπουργείου Εσωτερικών, στις Σπέτσες δεν αναφέρεται ούτε ένας να μιλάει
αρβανίτικα!"
Αριστείδης Κόλλιας, από το συνέδριο του ΚΕΜΟ "Γλωσσική ετερότητα στην
Ελλάδα".
Το 1860 ο Αναστάσιος Πυκαίος δημοσιεύει ένα αλφαβητάρι αρβανίτικο, με το
ελληνικό αλφάβητο, στην εφημερίδα Πελασγός
στη Λαμία. Υπήρχε και άλλη εφημερίδα, ο Αστήρ, η οποία πιθανόν να έβγαινε και με
κρατική υποστήριξη, αλλά με στόχο την προπαγάνδιση ελληνικών θέσεων στους
Αλβανούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Σε μία σατιρική εφημερίδα του 19ου αιώνα με τίτλο ΦΩΣ γράφονταν στίχοι και
ανέκδοτα στα Αρβανίτικα, χωρίς μετάφραση. Ο εκδότης της προϋπέθετε ότι το
αναγνωστικό του κοινό δε χρειαζόταν μετάφραση στα αρβανίτικα κείμενα.
Επίσης από το συνέδριο του ΚΕΜΟ "Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα".
--------------------------------------------------------------------------
Πολύ μεγάλη ήταν η
αλλαγή που έγινε κατά τη διάρκεια του 14ου και 15ου αιώνα στον πληθυσμό της
αττικής υπαίθρου δηλαδή στην περιοχή που ανήκε στην πόλη των Αθηνών από το
Σούνιο ως τα σύνορα της Βοιωτίας. Όλες οι πολίχνες, κωμοπόλεις και χωριά
καταλήφθηκαν από ένα λαό που μετανάστευσε από την Ιλλυρία και ομιλεί μία γλώσσα
που οι ρίζες της δεν έχουν την παραμικρή ομοιότητα με τις ελληνικές ή τις
σλαβικές διαλέκτους.
Από τα δάση της Ηπείρου τις χαράδρες των Ακροκεραύνιων και Χειμαριώτικων
οροσειρών κατέβηκαν οι Αλβανοί και ξεχύθηκαν κατά πυκνά στίφη όχι μόνο στην
Αττική αλλά στο μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας, ακόμα δε στις νήσους
Ύδρα, Σπέτσες, Πόρο και Σαλαμίνα. Ακόμα και σ' αυτήν την Άνδρο βρίσκονται σήμερα
χίλια αλβανικά σπίτια. Δε θα αναφερθούμε εδώ στην ημερομηνία, την προέλευση και
την εξέλιξη αυτών των περιπλανήσεων που έδωσαν στην Ελλάδα νέα μορφή εκτόπισαν
τα μαραζωμένα υπολείμματα των προηγούμενων φυλών και σφράγισαν όλους τους
κατοίκους την ίδια εποχή με αλβανική σωματική διάπλαση, φυσιογνωμικά γνωρίσματα
και ηθική ενέργεια. [...] Αρκεί να αναφέρουμε εδώ πως από την κορυφογραμμή της
σλαβικής Ζαγοράς (Ελικών) μέχρι τη μύτη της Αττικής και από τον Ισθμό μέχρι τη
βόρεια μεριά της λίμνης Τοπόλια (Κωπαϊς) έχει εξαφανισθεί και το τελευταίο ίχνος
όχι μόνο του αρχαίου Ελληνικού αλλά και του σλαβονεοελληνικού πληθυσμού του
Μεσαίωνα. Όποιος έχει ταξιδέψει στην Αττική και
στη Βοιωτία θα έχει κάνει την ίδια διαπίστωση με το συγγραφέα. Η φυσιογνωμία, τα
έθιμα και η μητρική γλώσσα είναι στους αγρότες και επαγγελματίες αυτών των
περιοχών σήμερα παντού αλβανικά, παρόλο που σαν υπήκοοι του βυζαντίου επί
χιλιετία μαζί με τη χριστιανική θρησκεία δέχτηκαν και τη γλώσσα των βυζαντινών
Ελλήνων και τουλάχιστον ο ανδρικός πληθυσμός έμαθαν να μιλούν τη γλώσσα αυτή
όταν βρίσκονταν ακόμα στις πατρίδες τους, όπως μετά από αυτούς έμαθαν τα
ελληνικά οι βούλγαροι και οι βόρειοι επιδρομείς. Η Ελευσίς, η Κηφισιά, ο Μαραθών
είναι απόλυτα αλβανικές περιοχές και αυτοί ακομα οι κάτοικοι των Νέων Αθηνών που
είναι μάζωμα από τις πιο διαφορετικές περιοχές ανήκουν εν μέρει σε αυτήν τη
δυνατή και ακατάλυτη φυλή. Και σήμερα ακόμα θα βρεις στην Αθήνα αρκετούς
Αλβανούς που μετά βίας μιλούν Ελληνικά. Στο ίδιο μέρος που ήταν κάποτε η
Ακαδημία του Πλάτωνα καλλιεργούν σήμερα κάμποσες οικογένειες τα χωράφια τους που
προτρέπουν ευγενικά τον ξένο να μιλήσει αλβανικά αν θέλει να γίνει καταληπτός
γιατί οι ίδιες δεν έμαθαν ακόμα τα ελληνικά.
Σήμερα υπάρχει μία αλβανική Αθήνα όπως κατά την προϊστορία, προτού
συγκροτηθεί ο ελληνικός λαός από χίλια διαφορετικά στοιχεία, υπήρχε μία
πελασγική Αθήνα.
[...]
Η μή ελληνικότητα (των σημερινών κατοίκων της
Αθήνας και της Αττικής) έχει αποδειχθεί τόσο ατράνταχτα που κάθε έρευνα
αμφιβολία και διευκρίνηση να είναι στο εξής περιττές. Και γενικότερα όχι μόνο η
Αττική αλλά και ολόκληρη η περιοχή μεταξύ των σημείων που κατά τη σημερινή
ορολογία λέγονται Εξαμίλια, Ακ. Κολώνας, όρος Ζαγορά, Λίμνη Τόπολια και Εύριπος
δεν εχει πια τίποτε κοινό με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Όλα αυτά τα μέρη κάποτε
καρδιά και κέντρο των Ελλήνων είναι σήμερα Νέα Αλβανία.
[...]
Ακόμα και η ενδυμασία άλλαξε: η αλβανική
φουστανέλα και το καλπάκι εκτόπισαν το μικρό μετάξινο σκιάδιον και την κόκκινη
γαρνιτούρα των Αθηναίων πολιτών του 15ου αι.
σελ. 71-75, Περί της καταγωγής των σημερινών
Ελλήνων, Ι. Φ. Φαλλμεράυερ, (μετάφραση:
Κωνσταντίνος Π. Ρωμανός) εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1984
--------------------------------------------------------------------------
Κυρίως στο Μαρτίνο, αλλά και στο γειτονικό χωριό,
τη Μαλεσίνα και στην ευρύτερη περιοχή, η χρήση της γλώσσας έχει περιοριστεί πια
στην οικογένεια, μεταξύ ηλικιωμένων ατόμων ή και στη συνομιλία μεταξύ νέων και
ηλικιωμένων ατόμων. Υπάρχουν ακόμα ανδρόγυνα κάποιας ηλικίας που επικοινωνούν
κυρίως στην αρβανίτικη γλώσσα. Υπάρχει ακόμα στο Μαρτίνο σα γλώσσα του καφενείου,
αλλά όχι μεταξύ νεαρών ατόμων. Κυρίως τα άτομα πάνω από 55-60 ετών συνεννοούνται
στα αρβανίτικα. Στη δική μας περιοχή αυτό το φαινόμενο διγλωσσίας άρχισε να
εμφανίζεται μετά το 1950. Δηλαδή μία συζήτηση μπορεί να ξεκινούσε στα αρβανίτικα,
να παρεμβάλλονταν ελληνικά, να επανέρχονταν στα αρβανίτικα κλπ. Πριν από το
1940, η κύρια γλώσσα επικοινωνίας ήταν τα αρβανίτικα. Η μαρτυρία της δικής μου
μητέρας, η οποία γεννήθηκε το 1910 ήταν ότι ελληνικά έμαθε σε ηλικία 15 ετών.
Υπάρχει επίσης ιστορική μαρτυρία περιηγητή η οποία έχει εκδοθεί σε βιβλίο, είναι
η Στρατιωτική ζωή
εν ελλάδι. Ένα στρατιωτικό απόσπασμα είχε επισκεφθεί την περιοχή. Όταν
έφτασαν στο χωριό το 1855 ή το 1856 πήγαν σε ένα πηγάδι που ήταν έξω από το
συνοικισμό και ζήτησαν από τις γυναίκες νερό. Αυτές δεν ήξεραν ούτε τη λέξη "νερό"
στα ελληνικά. Επίσης, αναφέρει ο ίδιος συγγραφέας ότι το Μαρτίνο ήταν η έδρα
του του δήμου Λαρύμνης την εποχή εκείνη, η οποία του είχε αφαιρεθεί για 10
χρόνια σε όφελος του μικρού χωριού Προσκυνά. Αυτό συνέβη για το λόγο ότι οι
κάτοικοι του Μαρτίνου δε γνώριζαν ελληνικά.
σελ. 325, Γλωσσική Ετερότητα στην Ελλάδα,
μαρτυρία Γ. Μίχα
--------------------------------------------------------------------------
Σε
δημοσιευμένα αρχεία του υπουργείου παιδείας του 19ου αι. για την Άνδρο βρίσκει
κανείς ιδιαίτερες αναφορές για το βορειότερο μέρος, όπου και η ιδιαίτερη μέριμνα
του υπουργείου παιδείας να ιδρύσει σχολεία στα αρβανιτοχωρια ώστε να μειωθεί η
χρήση της γλώσσας
[...]
Ένα αναγνωστικό του Μεσοπολέμου για την Δ και Ε δημοτικού - από το 1925 - έχει
ως βασική ιδέα την ανάγκη εξάλειψης της αρβανίτικης. Υπάρχει ένα εικονικό χωριό,
το Κακορίζικο, στο οποίο πηγαίνει ο δάσκαλος και όπου μιλάνε αρβανίτικα. Όταν
παύουν να μιλάνε, το χωριό γίνεται Καλορίζικο.
στο: Γλωσσική Ετερότητα Στην Ελλάδα, σελ. 316
H Ελλάδα δεν μονοπωλεί ως κράτος αρνητική διάθεση απέναντι στις λιγότερο
διαδεδομένες γλώσσες. Όλα τα έθνη κράτη στο σημείο της διαμόρφωσής τους
εξέπεμψαν εχθρότητα, αρνητισμό και ηθική απαξίωση σε ό,τι αφορά τη χρησιμοποίηση
γλωσσών οι οποίες δεν ανακηρύχτηκαν στην πορεία εθνικές ή επίσημες. Αυτό, στην
Ελλάδα, η οποία ακολούθησε ένα γαλλικό μοντέλο εθνικής ολοκλήρωσης, ήταν σαφώς
πιο έντονο από ό,τι σε άλλα κράτη, τα οποία για παράδειγμα ομοσπονδοποιήθηκαν
Δ. Χριστόπουλος, σε: Γλωσσική Ετερότητα Στην Ελλάδα, ΚΕΜΟ, σελ.
316.
--------------------------------------------------------------------------
Όταν η Αττική, η
Μεγαρίδα, η Βοιωτία, η νότια Εύβοια, η Αργολιδοοκορινθία, η Σαλαμίνα, η Ύδρα και
οι Σπέτσες έγιναν αλβανόφωνες, η πόλι
των Αθηνών, όπως και τα Μέγαρα, κράτησαν την ελληνική γλώσσα. Ίσως σ' αυτή τη
γεωγραφική αποκοπή από τον υπόλοιπο ελληνόφωνο
κόσμο να οφείλεται το ότι τα μεγαρικά και τα αθηναϊκά ελληνικά
παρουσιάζουν συντηρητικό χαρακτήρα.
σελίδες 88-89, Νικολάου Κοντοσόπουλου,
Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2001
--------------------------------------------------------------------------
Αρβανίτες στον βορειο ελλαδικό χώρο:
α) 3 αλβανόφωνα χωριά
στην Φλώρινα: Από τα μέσα του 19ου αι έχουμε δύο εγκαταστάσεις, στην Μπελκαμένη
(σήμερα Δροσοπηγή) και στη Νεγκοβάνη (σήμερα Φλάμπουρο). Πριν από αυτές τις
εγκαταστάσεις υπάρχει και το χωριό Λέχοβο, αμιγώς αρβανίτικο και παλαιότερο από
τα άλλα 2 χωριά.
β) Μάνδρες Κιλκίς: από την Μανδρίτσα της Βουλγαρίας ήρθαν το 1914 αρβανίτες στο
Σουφλί, στο Πρωτοκκλήσι Έβρου, στον Καλό Αγρό Δράμας, στη Θέρμη, στο Ζαγκλιβέρι,
στη Σουρωτή Θεσσαλονίκης αλλά ο κύριος όγκος στις Μάνδρες Κιλκίς.
γ) Πλήκατι Κόνιτσας
δ) Αρβανίτες της Θράκης: έχουν μεταναστεύσει εκεί γύρω στον 17ο και 18ο αιώνα
από την περιοχή της Κορυτσάς, τα χωριά Βιθκούκι, Κιάφαζετς και Κιότεσα. Οι
πληθυσμοί αυτοί αρχικά βρέθηκαν ανατολικά του Έβρου (κυρίως στα χωριά Ιμπρίκ
τεπέ και Αλτίν Τας) και ήρθαν ως πρόσφυγες δυτικά του ποταμού Έβρου το 1923.
Εγκαταστάθηκαν στα χωριά Φερες, Αρδάνιο, Καβησός, Πυλαία, Πέπλο, Γεμιστή στο
νομό Έβρου και στους Κήπους, το Τυχερό (80% αρβανίτικος πληθυσμός) και Παραδημή
(αμιγής αρβανίτικος πληθυσμός) του νομού Ροδόπης. Στο νομό Έβρου υπάρχει και μια
άλλη ομάδα, εγκατεστημένοι στα βόρεια, στα χωριά Χειμώνιο, Ρήγιο και σε άλλα δύο.
Μάλλον προέρχονται από την διασπορά του 14ου αι.
ε) Η αλβανική γλώσσα μιλιέται από τα συνοριακά χωριά σχεδόν, το χωριό Κεστρίνη
στις εκβολές του Καλαμά, εσωτερικά περίπου το πέρασμα της Μενίνας, στην επαρχία
Φιλιατών σε λίγα χωριά, στην επαρχία Θυάμιδος και στο Φανάρι της Πρέβεζας.
Βιβλιογραφική παραπομπή: Γλωσσική Ετερότητα
στην Ελλάδα ΚΕΜΟ, σελ. 290-293
--------------------------------------------------------------------------
Λόγοι υποχώρησης της χρήσης της αρβανίτικης:
I. Η εξάπλωση της
εκπαίδευσης και του μονόγλωσσου (ελληνόφωνου) σχολείου υποχρεώνει όλο και
περισσότερους μαθητές που έχουν μητρική γλώσσα την αρβανίτικη να προσαρμοστούν
στις απαιτήσεις του σχολείου.
II. Οι πρόοδοι που συντελούνται στην καπιταλιστική οικονομία και ο εξαστισμός
της κοινωνίας αυξάνουν την κινητικότητα των πληθυσμών και οδηγούν μεγάλο μέρος
του αγροτικού πληθυσμού στις πόλεις όπου επικρατεί η ελληνική (όντας εκτός από
γλώσσα της διοίκησης και γλώσσα των καθημερινών συναλλαγών κλπ.)
III. Συναφές με το προηγούμενο αίτιο είναι και η ανάπτυξη ενός πυκνού δίκτυου
μεταφορών που συνδέει ακόμη περισσότερο την «αποκομμένη» από τις εξελίξεις
περιφέρεια με τα αστικά κέντρα.
IV. Η είσοδος της τεχνολογίας στην γεωργία συνδέει επίσης την αγροτική περιοχή
με το αστικό κέντρο.
V. Η γραφειοκρατία στις δημόσιες υπηρεσίες καθιστά την γνώση της ελληνικής
απαραίτητη.
Βιβλιογραφική παραπομπή: Tsitsipis Lukas
D: "The construction of an "outsider’s" voice by low-proficiency speakers of an
Albanian variety (Arvanitika)" in Greece:
language and ideology, International Journal of the sociology of Language
v.126, Mouton de Gruyter
--------------------------------------------------------------------------
Για τον πληθυσμό των Αρβανιτών θα προσθέσω μερικές από τις πηγές που έχω βρει εδώ κι εκεί: Ο Phillipson (Zur Ethnographie des Peloponnes, 1890) υποστηρίζει πως οι Αλβανοί της Πελοποννήσου φτάνουν το 12% επί του συνολικού πληθυσμού (92.500 άτομα). Το 1854 ο J. G. Hahn στο έργο του "Αλβανικαί μελέται" υπολογίζει ότι επί ενός εκατομμυρίου κατοίκων της Ελλάδας οι 173.000 περίπου ήταν αλβανόφωνοι.
--------------------------------------------------------------------------
Εκτός από τη μπέσα μία έκφραση που ήρθε με τους Αρβανίτες στην Ελλάδα είναι το "με το έτσι θέλω". Αυτό είναι μετάφραση στα ελληνικά της αρβανίτικης έκφρασης ashtu dua u. Παλίοτερα μάλιστα και οι ελληνόφωνοι έλεγαν "με το άστε ντούα" αλλά αργότερα καθώς υποχώρησε η γλώσσα, επεκράτησε η ελληνική μετάφραση της έκφρασης. Διατηρημένη την φράση στα αρβανίτικα μπορείτε να τη διαβάσετε στον Κίτρινο Φάκελο του Μ. Καραγάτση. H φράση απηχεί το δίκαιο της βίας με την οποία οι αλβανόφωνοι που κατέβηκαν στην νότια Ελλάδα τον 14ο-15ο αι. αφαιρούσαν κτήματα από ντόπιους.
--------------------------------------------------------------------------
Οι Αρβανίτες αρχικά δεν ήταν δίγλωσσοι. Ακόμα και στον 20ο αι. ζούσαν άνθρωποι που δεν ήξεραν παρά μόνο αρβανίτικα:
Πριν το 1940, η κύρια γλώσσα
επικοινωνίας ήταν τα αρβανίτικα. Η μαρτυρία της δικής μου μητέρας, η οποία
γεννήθηκε το 1910, ήταν ότι ελληνικά έμαθε σε ηλικία 15 ετών. Υπάρχει επίσης
ιστορική μαρτυρία περιηγητή, η οποία έχει εκδοθεί σε βιβλίο, είναι το "Η
στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι". Ένα στρατιωτικό απόσπασμα είχε επισκεφτεί την
περιοχή. Όταν έφτασαν στο χωριό, το 1855 ή το 1856, πήγαν στο πηγάδι που ήταν
έξω από τον οικισμό και ζήτησαν από τις γυναίκες νερό. Αυτές δεν ήξεραν ούτε τη
λέξη "νερό" στα ελληνικά.
Γ. Μίχας, Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα, σελ. 325
Στη Σαλαμίνα από τις αρχές του αιώνα άρχισαν
να εισχωρούν τα ελληνικά, δηλαδή να υπάρχει διγλωσσία. Μου έλεγε για παράδειγμα
η γιαγιά μου ότι από τότε που γεννήθηκε, το 1917, ο πατέρας της άρχισε να της
μιλάει με τα λίγα ελληνικά που ήξερε.
T. Kαραντής, Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα, σελ. 323
Μεγάλωσα στα Βάγια μέχρι 13 χρονών. Δεν
θυμάμαι απολύτως τίποτα για το τι γινόταν στο σπίτι μου ίσως γιατί δεν
ομιλούνταν άλλη γλώσσα από την αρβανίτικη. Διότι αν μιλούσαν και ελληνικά θα μου
είχε κάνει εντύπωση το ότι μιλάνε αρβανίτικα. Η γιαγιά μου από το Κασκαβέλι
γνωρίζω ότι μιλούσε μόνον αρβανίτικα.
Θ. Μωραϊτης, Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα, σελ. 329
Όταν ήμουν μικρό παιδί στο χωριό και εγώ ο
ίδιος μισά ελληνικά, μισά αρβανίτικα τα έλεγα. Η γλώσσα ομιλούνταν παντού, στο
σπίτι, στο καφενείο, στη δουλειά. Μόνο στο σχολείο έπρεπε να μιλάμε ελληνικά και
όταν έπρεπε να συνεννοηθούμε με κάποιον ο οποίος δεν γνώριζε τη γλώσσα. Οι γριές
δεν ξέρανε καθόλου ελληνικά.
Α. Κόλλιας, Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα, σελ. 328
--------------------------------------------------------------------------
Για τον πληθυσμό των Αρβανιτών: Ο Ράινχολντ το 1855 δημοσιεύει αλβανόφωνα τραγούδια από τις Σπέτσες αλλά το 1907 στα επίσημα αρχεία του Υπουργείου Εσωτερικών δεν καταγράφεται ούτε ένας που να μιλάει αρβανίτικα στο νησί (ΚΕΜΟ, σελ 313) ενώ ο Τριανταφυλλίδης (Άπαντα, τόμος Γ, σελ 557) δίνει αριθμό αλβανοφώνων 18.773 το 1928 και παρατηρεί ότι σύμφωνα με τις στατιστικές ζούνε στην Ήπειρο (προφανώς αναφέρεται στους Τσάμηδες). Έπειτα αποπειράται μία καταγραφή των αρβανιτών με υποθέσεις και αναφέρει μία στατιστική (1907) που καταγράφει 10.401 αλβανόφωνους και παραθέτει και πηγές που λογαριάζουν τους Αρβανίτες σε 200.000.
--------------------------------------------------------------------------