Τις
παραμονές του Β Παγκοσμίου πολέμου, η Εβραϊκή παροικία της Κρήτης δεν υπερβαίνει
τα 400 άτομα. Με την κατάκτηση του νησιού από τους Ναζί τουφεκίζονται οκτώ
Εβραίοι και βομβαρδίζεται η συναγωγή του Ηρακλείου. Τα νεκροταφεία του
Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου, συλλήθηκαν και καταστράφηκαν. Είναι
παράδοξο αλλά ακόμη και σήμερα δεν έχει ξεκαθαριστεί απόλυτα ο τρόπος που
χάθηκαν οι τελευταίοι Εβραίοι της Κρήτης, από τα Γερμανικά στρατεύματα 7 Ιουνίου
1944. Οι απόψεις διίστανται. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι το πρωί της 20ης
Μαϊου, σε κάθε εβραϊκό σπίτι παραδίδεται γραμμένη στα ελληνικά, μια ειδική
διαταγή που λέει τα εξής:
"Διά τήν μεταφοράν σας πρέπει μαζί με τούς εις την οικογένειαν συγκαταλέγοντες
εβραϊκής φυλής να ετοιμασθείτε αμέσως πρός αναχώρηση. Έχετε 46 λεπτά, εσείς και
οι δικοί σας πρέπει να πάρετε μαζί σας".
Τη νύχτα της ιδίας ημέρας συλλαμβάνονται 314 Εβραίοι στα Χανιά, 26 στο Ηράκλειο,
οι οποίοι κρατούνται στο στρατόπεδο της Αγνιάς μέχρι τις 3 Ιουνίου. Στις 4
Ιουνίου μεταφέρονται στο Ηράκλειο στις φυλακές του φρουρίου Μακάσι. Ο Κρητικός
λαός συμπαραστάθηκε με κάθε μέσο στους συμπατριώτες του. Ωστόσο οι Ναζί είχαν
τον τελευταίο λόγο. Το απόγευμα της 7ης Ιουνίου 340 Εβραίοι, 48 Έλληνες και 112
Ιταλοί αντάρτες επιβιβάζονται βίαια στο φορτηγό ατμόπλοιο "Τάναϊς".
Από δω και πέρα αρχίζουν οι εικασίες. Άλλοι
λένε, ότι η Γερμανική φρουρά εγκατέλειψε το πλοίο με βάρκες, αφού προηγουμένως
είχε τοποθετήσει ωρολογιακές βόμβες στα πλευρά του. Με αυτόν τον τρόπο πνίγηκαν
όλοι. Η άλλη άποψη είναι ότι το "Τάναϊς" χτυπήθηκε από συμμάχους.
Ότι όμως και να έγινε, το γεγονός αποσιωπήθηκε και ποτέ δε δόθηκε καμμία επίσημη
εξήγηση μεταπολεμικά. Μετά το ολοκαύτωμα, επέστρεψαν στο νησί επτά συνολικά
Εβραίοι. Το 1956 υπήρχαν μόνο δύο οικογένειες στα Χανιά. Σήμερα, "επισήμως", δεν
κατοικεί κανένας Εβραίος στην Κρήτη. Ή μάλλον, ναι, υπάρχει ο VICTOR ZORBAS,
ένας Ροδίτης Εβραϊκής καταγωγής, που χάριν της γλωσσομάθειάς του, ξεναγεί
τουριστικά γκρουπ πάνω στα καραβάκια που πηγαίνουν στη νήσο Σπιναλόγκα. Κι όπως
μαρτυράει και το παρωνύμιό του, στο βωμό της τουριστικής κερδοσκοπίας αφηγείται
γραφικές ιστορίες περί πρώτου εποικισμού της Σπιναλόγκας από τους Εβραίους. Στη
σοβαρή της πλευρά, όμως, η πορεία των Εβραίων στο όμορφο νησί του Μίνωα, που
χρονολογείται από τα χρόνια των Μακκαβαίων, σφραγίζεται με δύο λίστες
μελλοθανάτων συνταγμένες για τις ανάγκες της σύγχρονης βαρβαρότητας".
Παύλος Παπαδόπουλος, από την ιστοσελίδα του
περιοδικού ΣΤΙΓΜΕΣ
Χανιά
Oι Εβραίοι στην Κρήτη
Από το nyloo.com.
Το 1875 ο Άβα Δελμεδέγο (ή Αβαδάκης, στην Κρητική εκδοχή του ονόματός του) ήταν
ο πρώτος Εβραίος που έγινε μέλος στην Γενική Συνέλευση της Κρήτης. Το 1833,
σύμφωνα με γραπτά του Γερμανού ταξιδιώτη Μαλτάζ, στα Χανιά υπήρχαν 160 ισχυρές
Εβραϊκές Κοινότητες. Η απογραφή το 1900 μαρτυρά την ύπαρξη 726 Εβραίων κατοίκων
στο νησί, με την πλειοψηφία να κατοικεί στα Χανιά.
Μερικοί Κρητικοί, ακόμα και σήμερα, θυμούνται τους επιδέξιους μουσικούς και
αδελφούς Camonte που έπαιζαν μουσική για να συνοδεύουν τις βουβές ταινίες στο
σινεμά της πόλης. Οι περισσότεροι Εβραίοι στα Χανιά, εκείνα τα χρόνια, ήταν
έμποροι, ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων ή εργάτες. Όταν ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος
Πόλεμος, οι Εβραϊκές Κοινότητες της Κρήτης αριθμούσαν τις τετρακόσιες. Μετά την
Ρωμαϊκή και Βυζαντινή κατοχή, οι Εβραίοι της Κρήτης δημιούργησαν μία σπουδαία
και μεγάλη συνέχεια της ιστορίας τους. Από τότε που εγκαταστάθηκαν οι Εβραίοι
στην Κρήτη και ως το 1941 μία μόνο κοινότητα απέμεινε και είναι αυτή των Χανίων.
Υπήρχαν δύο συναγωγές που χρονολογούνταν από τον Μεσαίωνα και αυτές ήταν η Μπεθ
Σαλόμ και Καλ Καντός Ετζ Χαγίμ. Το 1941 κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών, η
Συναγωγή Μπεθ Σαλόμ καταστράφηκε.
H Κρήτη καταλήφθηκε από τους Γερμανούς το 1941. Ο στρατός συνάντησε μεγάλη
αντίσταση από τους Κρητικούς και οι τρεις κύριες πόλεις του νησιού, Χανιά,
Ρέθυμνο και Ηράκλειο βομβαρδίστηκαν άσχημα.
Το πρωινό της 20ης Μαϊου του 1944, σε όλα τα Εβραϊκά σπίτια δόθηκε σε φωτοτυπία
η εξής διαταγή, γραμμένη στα Ελληνικά:
"Εσείς, οι οικογένειές σας και οι φίλοι σας Εβραίοι, προκειμένου να μεταφερθείτε
πρέπει να προετοιμαστείτε αμέσως για αναχώρηση. Έχετε 46 λεπτά. Εσείς και οι
συγγενείς σας πρέπει να πάρετε μαζί..... "
Την ίδια νύχτα, οι Ναζιστές συνέλαβαν 314
Εβραίους στα Χανιά οι οποίοι μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδο μέχρι τις 3 Ιουνίου και
την επόμενη μέρα μεταφέρθηκαν στον Πύργο Μακάση, τη φυλακή του Ηρακλείου. Το
απόγευμα της 7ης Ιουνίου, περισσότεροι από 300 Εβραίοι, 48 Έλληνες και 112
Ιταλοί αντάρτες, υποχρεώθηκαν να επιβιβαστούν στο εμπορικό πλοίο Ταναϊς. Για
πολλά χρόνια οι λεπτομέρειες των τελευταίων ωρών όσον αφορά στο πλοίο Ταναίς και
την μοίρα του πληρώματος και των υπόλοιπων επιβαίνοντων δεν ήταν ξεκάθαρες. Αυτό
που είναι γνωστό είναι ότι το πλοίο βυθίστηκε και όλοι χάθηκαν.
Τα τελευταία χρόνια αρχεία του
Βρεταννικού Υπουργείου Εξωτερικών εμφανίζουν στοιχεία που δείχνουν πως το Ταναίς
πυρπολήθηκε από Βρετανικό υποβρύχιο και βυθίστηκε μέσα σε 15 λεπτά.
Μόνο 7 Κρητικοί Εβραίοι επιβίωσαν από το Ολοκαύτωμα. Το 1956 υπήρχαν μόνο δύο
οικογένειες Εβραίων στα Χανιά, ενώ σήμερα η Εβραϊκή Κοινότητα αριθμεί 10 μέλη.
Feldkommandantur 606,
Chania, den 23.8.41.
Tgb. Nr. I c 1063/41
An die Griechische Regierung auf Kreta,
z.ud. des Herrn Generalsekr. Daskalakis.
-------------------------------------------------
Betr.: Juden und judische Gaschaefte.
Es ist sofort zu feranlassen, dass alle offenen Ladengeschaefte einschliesslich
Gaststaetten, deren Inhaber oder Mitinhaber Juden sind, durch ein 50 mal 50 cm
grosses Plakat gekennzeichnet werden, auf dem auf gelben Grund in schwarzer
Schrift vermerkt ist:
"Judisches Geschaeft
fuer Deutsche verboten!"
Darunter der gleiche Textin griechischer Sprache und Schrift.
Die Durchfuerung ist bis zum 2.
September 1941 schriftlich zu melden unter Beifuegung einer Liste der in
Frage kommenden Geschaefte nach folgendem Muster:
----------------------------------------------------------------------------------
Lfd. Nr. --- Ort --- Strasse --- Art des Geschaeftes (z. B. Friseur)
----------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------
Inhaber --- Geburtstag --- Geburtsort --- Wohnort --- Strasse
Mitinhaber --- Geburtstag --- Geburtsort --- Wohnort --- Strasse
-----------------------------------------------------------------------------------
Μετάφραση:
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΚΡΗΤΗΣ
ΓΕΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ
Αριθμ. Πρωτ. 2005 ----- Χανιά, 28 Αυγούστου 1941
ΕΔ.
Προς τους Νομάρχας Κρήτης
Εντελλόμεθα, όπως εις άπαντα τα καταστήματα των οποίων οι ιδιοκτήται είναι
Εβραίοι, ή οι συνέταιροι αυτών, να αναρτηθούν επί της εισόδου και εις μέρος
εμφανές αυτής πινακίδες επί κίτρινου χάρτου διαστάσεων 50 επί 50 και επ'αυτών να
αναγράφωνται εις την γερμανικήν και ελληνικήν γλώσσαν τα εξής:
ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΣ ΕΒΡΑΪΚΗ
ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΔΙΑ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΣ
Επίσης μέχρι της 5ης Σεπτεμβρίου δέον να υποβληθώσιν ημίν καταστάσεις εις τας
οποίας να αναγράφωνται τα εξής: Αύξ. αρ., πόλις, οδός, είδος καταστήματος. ---2.
Εις δεν την ετέραν: Όνομα ιδιοκτήτου, ημέρα γεννήσεως, πόλις γεννήσεως, τόπος
διαμονής, οδός.
Διά των σχετικών πινακίδων θα σας εφοδιάσωμεν προσεχώς.
Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ
3
Ιανουαρίου 1946
Πρακτικά της δίκης της Νυρεμβέργης
Στο εδώλιο εμφανίζεται ο 34χρονος Ντίτερ Βισλιτσένυ, γεννηθείς εις Ρεγκουλόβκεν
Ανατολικής Πρωσίας, μέλος του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος από το 1933 και των
SS και της Gestapo από το 1934.
<<ΑΝΤΙΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗΣ ΣΜΙΘ ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ Ο ΝΕΩΤΕΡΟΣ, ΒΟΗΘΟΣ ΚΑΤΗΓΟΡΟΣ ΔΙΑ ΤΑΣ
ΗΝΩΜΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ: Γνωρίζετε τον Άντολφ Άιχμαν;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ: Εγνωριζόμεθα θαυμάσια. [...] Το 1940 μου πρότεινε να μεταβώ εις την
Μπρατισλάβα ως σύμβουλος της Σλοβακικής κυβερνήσεως διά το εβραϊκόν πρόβλημα.
Εκεί έμεινα μέχρι την άνοιξιν του 1943, έπειτα σχεδόν ένα χρόνο στην Ελλάδα...
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ: Όσον αφορά τας ενεργείας εις την Ελλάδα κατά των Εβραίων και τας
οποίας εσείς γνωρίζετε προσωπικώς, θέλετε να τας εκθέσετε στο δικαστήριον και
μάλιστα κατά χρονολογικήν σειράν;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ: Τον Ιανουάριο του 1943 με εκάλεσε ο Άιχμαν εις το Βερολίνον και μου
είπε ότι έπρεπε να πάω εις την Θεσσαλονίκην διά να λύσω εκεί το Εβραϊκόν Ζήτημα
εν συνεννοήσει μετά της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Μακεδονίας, η οποία
είχε την έδραν της εις την Θεσσαλονίκην. Προηγουμένως ευρίσκετο εκεί ήδη ο
μόνιμος εκπρόσωπος του Άιχμαν, συνταγματάρχης των SS Ρολφ Γκύντερ. Ως χρονικόν
όριον της αναχωρήσεώς μου διά Θεσσαλονίκην είχε προβλεφθεί ο Φεβρουάριος 1943.
Τέλος Ιανουαρίου 1943 μου ανεκοίνωσε ο Άιχμαν ότι διά την τεχνική διεξαγωγή όλων
των εν Ελλάδι ενεργειών καθορίσθη υπό του ιδίου ο υποστράτηγος των SS Μπρούννερ,
ο οποίος και θα ανεχώρει μαζί μου διά Θεσσαλονίκην. Ο Μπρούννερ δεν ήτο υπό τας
διαταγάς μου, αλλ'ενήργει αυτνόμως. Τον Φεβρουάριον του 1943 εφύγαμεν διά την
Θεσσαλονίκην, όπου και ήλθομεν εις επαφήν με την Στρατιωτικήν Διοίκησιν. Ως
πρώτη ενέργεια...
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ: Με ποιόν είχατε δοσοληψίας εις την Στρατιωτικήν Διοίκησιν;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ: Με τον δόκτορα Μέρτεν, που είχε τον τίτλον του συμβούλου της
πολεμικής διοικήσεως και ήτο ο διευθυντής της Στρατιωτικής Διοικήσεως πλησίον
του αρχηγού της Βέρμαχτ Θεσσαλονίκης - Αιγαίου.>>
Δεκαεπτά ολόκληρα έτη μετά την εξόντωσιν των
Ελλήνων Εβραίων έγινεν εις τας Αθήνας μία περιβόητος δίκη. [...] κατωνομάσθησαν
άτομα, έλειψαν όμως τα έγγραφα πειστήρια διά την δικαιοσύνην. [...] Οι
εντολοδόχοι του θανάτου κατέστρεψαν εγκαίρως τα περισσότερα έγγραφα. Αλλά η
γραφειοκρατία επιζεί, ως γνωστόν, ακόμη και των εντολοδόχων του θανάτου. Χάρις
εις αυτήν και τας απιθάνους διακλαδώσεις της εσώθησαν ωρισμένοι φάκελοι που
αφορούν την εξόντωσιν των Εβραίων της Ελλάδος. Οι φάκελοι αυτοί με τα πρωτότυπα
των εγγράφων μετεφέρθησαν, όπως όλα τα αποθέματα των γερμανικών αρχείων, εις την
Αμερικήν, την Αγγλίαν και την Ρωσίαν. Όταν έγινε η δίκη της Νυρεμβέργης δεν
φαίνεται οι φάκελοι που έχω εμπρός μου να χρησιμοποιήθηκαν. Διότι εις πολλάς
υποθέσεις η κατάθεση του διαβόητου Βισλιτσένυ θα απεδεικνύετο ως μία πολύ
επιτήδεια ψευδολογία. Δεν εχρησιμοποιήθησαν οι φάκελοι που έχω εμπρός μου και
εις την δίκην των Αθηνών. Διότι και ο δόκτωρ Μέρτεν θα ήτο προσεκτικώτερος εις
τας διατυπώσεις του, εάν τα σχετικά έγγραφα θα είχαν γίνει γνωστά.
<<ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ:
Πόσοι Εβραίοι συνολικώς συνελήφθησαν και μετεφέρθησαν εξ Ελλάδος;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ: Ήσαν άνω των 50.000, νομίζω περίπου 54.000 Εβραίοι μετεφέρθησαν από
την Θεσσαλονίκην και την Μακεδονίαν.
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ: Εις ποία στοιχεία βασίζετε τον αριθμόν αυτόν;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ: Εγώ ο ίδιος εδιάβασα μίαν διεξοδικήν έκθεσιν την οποίαν είχε
συντάξει ο Μπρούννερ μετά την αποπεράτωσιν της μεταφοράς και την είχε στείλει
στον Άιχμαν. Ο Μπρούννερ εγκατέλειψε την Θεσσαλονίκην τέλος Μαΐου 1943. Εγώ
προσωπικώς δεν ευρισκόμουν εις την Θεσσαλονίκην από των αρχών Απριλίου μέχρι
τέλη Μαΐου, επομένως την ενέργειαν διεξήγαγε μόνος ο Μπρούννερ.
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ:Πόσας μεταφοράς εχρειάσθη η μετακίνησις των Εβραίων της Θεσσαλονίκης;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ:Εχρειάσθησαν 20, περίπου 20 εώς 25 αμαξοστοιχίαι. Εις καθεμίαν εξ
αυτών μετεφέροντο 2000, και εις μερικάς περιπτώσεις 2.500 Εβραίοι.>>
O ΕΙΔΙΚΟΣ ΑΠΕΣΤΑΛΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ
ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΕΥΡΩΠΗΝ
ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΘΗΝΩΝ
πολ. 4/4 Αριθμ. 2598/44
Αντίγραφον να σταλή προς τον πρεσβευτήν κ. Νωυμπάχερ απ' ευθείας εις Βελιγράδιον.
28 Ιουνίου 1944
ΠΡΟΣ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ
Αφορά: Εβραίοι εν Ελλάδι.-----Βερολίνον
Κατά μίαν ανακοίνωσιν του αρχηγού της Ασφαλείας, η τελευταία μεταφορά εν τω
πλαισίω της εκτοπίσεως όλων των Ελλήνων Εβραίων εξ Ελλάδος εγένετο την 21ην
τρέχοντος μηνός. Δι' αυτής μετεφέρθησαν εις το Ράιχ άνω των 2000 Εβραίοι, εκ των
οποίων 1.900 κατάγονται εκ Κερκύρας. Οι εσχάτως
συλληφθέντες Έλληνες Εβραίοι της Κρήτης -μερικαί εκατοντάδες- απωλέσθησαν καθ'
οδόν εκ Κρήτης προς την ηπειρωτικήν Ελλάδα συνεπεία ενεργείας του εχθρού.
[...]
G.TR. - Εκπροσωπεύων.
Η απάντησις της Βίλχελμστράσσε ήρθε αργά, διότι
τότε, τον Ιούλιον του 1944, οι Εβραίοι της Ελλάδος ήσαν η μικροτέρα φροντίς του
Τρίτου Ράιχ. Ιδού το περιεχόμενον του πρωτοτύπου εγγράφου προς την υπηρεσίαν του
ειδικού απεσταλμένου πρεσβευτού Νωυμπάχερ:
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ
Aρ. Inl. II A 2203 ------------- Berlin, 10.7.1944
Eκθεσίς σας της 28.6.1944--- Wilhelmstr. 74-76
Aφορά: Εβραίοι εν Ελλάδι.
Εφ' όσον η μεταφορά των Ελλήνων Εβραίων, εξαιρέσει κείνων που κατέφυγαν στα
βουνά ή μετηνάστευσαν παρανόμως, επερατώθη με την ως "τελευταίαν"
χαρακτηρισθείσαν μεταφοράν, παρακαλούμεν όπως μας αποσταλή μία γενική έκθεσις εν
συνέψει.
Κατ' εντολήν
THADDEN
Ιδού τώρα η πολύ διαφωτιστική απάντησις της
υπηρεσίας Νωυμπάχερ:
Περί της καταγραφής και της μεταφοράς των εν Ελλάδι Εβραίων (εξαιρέσει των εν
Θεσσαλονίκη) συνετάχθησαν και απεστάλησαν σχετικαί εκθέσεις την 3ην και 18ην
Απριλίου υπ' αριθ. Πολ. 4/4 - αριθ. 2598/44.
Λαμβάνω το θάρρος να υπενθυμίσω ότι αι παλαιότεραι εκθέσεις καταστρέφονται
εκάστοτε. Τούτο ισχύει και διά τας πολύ παλαιοτέρας εκθέσεις περί της
εκτοπίσεως Εβραίων από την Θεσσαλονίκην.
G. TR. --- Eκπροσωπεύων.
Έχουμε λοιπόν διά ανωτέρου επισήμου εγγράφου
την αδιαφιλονίκητον επιβεβαίωσιν των Γερμανών περί της αμέσου καταστροφής των
λίαν επιβαρυντικών διά το Ράιχ τεκμηρίων. Το σύστημα αυτό της καταστροφής
εγγράφων ετηρήθη τυφλώς εις τα περισσοτέρας των σχετικών περιπτώσεων και
εδυσχέρανεν, ως γνωστόν, την διεξαγωγήν των μεγάλων μεταπολεμικών δικών
εγκληματιών πολέμου.
Το 1900 οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ανήρχοντο
σε 80.000, κατά ένα υπολογισμό, αποτελούντες το ήμισυ των κατοίκων της πόλεως
και τα δύο τρίτα του συνολικού των εν Ελλάδι αριθμού. Τον Απρίλιο του 1941 ο
πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ανέρχεται εις 260.000, εκ των οποίων αι 46.000
δηλούνται ως Εβραίοι. επομένως, εάν είναι ακριβείς οι αριθμοί τους οποίους έχω
[...] τότε παρατηρείται προπολεμικώς μία κατιούσα του εβραϊκού πληθυσμού της
συμπρωτευούσης [...] Με την κατοχήν της Ελλάδος δεν εφήρμοσαν αμέσως οι Γερμανοί
τα αντιεβραϊκά των μέτρα. [...] Η γενική πείνα του χειμώνος του 1942 και ένας
απρόσκλητος εξανθηματικός τύφος μεταξύ των υπήρξαν τα πρώτα αγαθά της Γερμανικής
κατοχής. [...] Η προετοιμασία διά την "τελικήν λύσιν" εγκαινιάσθη με το ήδη
δοκιμασθέν σύστημα εις άλλας χώρας: έπρεπε να καταστραφούν κατ'αρχάς όλα τα
μνημεία που υπενθύμιζαν την ιστορίαν και την ύπαρξιν των Εβραίων. Κατεστράφησαν
λοιπόν συναγωγαί, αρχεία, νεκροταφεία. και όταν ενεφανίσθη τον Δεκέμβριον του
1942 ο ίδιος ο Άιχμαν εις την Θεσσαλονίκην με με τον υπασπιστήν του Ρολφ Γκύντερ,
είχε πλέον επισφραγισθή κρυφίως η μοίρα των Εβραίων της Ελλάδος. Την 6ην
Φεβρουαρίου 1943 έφθασαν εις Θεσσαλονίκην, προερχόμενοι από την Βιέννην, οι
δοκιμασμένοι επιχειρηματίοι θανάτου Ντήτερ Βισλιτσένυ και Άντον Μπρούννερ. Ο
πρώτος κατέθεσεν εις την δίκην της Νυρεμβέργης:
<<ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ: Εις την Θεσσαλονίκην συνεκεντρώθησαν κατ'αρχάς οι Εβραίοι εις
ωρισμένα τμήματα της πόλεως. [...] Αρχάς Μαρτίου (1943), αφού είχε πλέον
συντελεσθεί η συγκέντρωσις, έφθασεν ένα τηλετυπικόν γράμμα του Άιχμαν προς τον
Μπρούννερ, δια του οποίου διετάσσετο η άμεσος μεταφορά των εν Θεσσαλονίκη και
Μακεδονία ευρισκομένων Εβραίων εις το Άουσβιτς.
[...]
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ:Μήπως εξηρέθησαν κατ απαίτησιν του δόκτορος Μέρτεν ή της στρατιωτικής
διοικήσεως Εβραίοι εργάται από τας μεταφοράς;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ:Ναι, η Στρατιωτική Διοίκησις είχεν απαιτήσει διά σιδηροδρομικάς
εργασίας περίπου 3.000 Εβραίους άνδρας, οι οποίοι και της παρεδόθησαν. Μετά το
πέρας των εργασιών επεστρ΄φησαν οι εργάται αυτοί και πάλιν εις τον Μπρούννερ,
δια να μεταφερθούν όπως και οι άλλοι εις το Άουσβιτς.
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ: Ευρίσκοντο μεταξύ των υπό μεταφοράν Εβραίων και ασθενείς;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ:Εις τα κυρίως στρατόπεδα συγκεντρώσεως δεν είχον παρατηρηθεί
ιδιαίτεραι περιπτώσεις ασθενειών. Εν τούτοις εις ωρισμένα τμήματα της πόλεως που
κατωκούντο από Εβραίους υπήρχαν εξανθηματικός τύφος και άλλαι μεταδοτικαί
ασθένειαι, ιδίως φυματίωσις.
[...]
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ:Τι συνέβη τελικώς με τους Έλληνας αυτούς Εβραίους εις το Άουσβιτς;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ:Υπεβλήθησαν, χωρίς εξαίρεσιν, εις την καλουμένην "τελικήν λύσιν'...
Τα μετρητά που είχαν αυτοί οι Εβραίοι τους
αφηρέθησαν και κατετέθησαν εις την Τράπεζαν της Ελλάδος υπό κοινόν λογαριασμόν.
Μετά το τέλος των μεταφορών των Εβραίων από την Θεσσαλονίκην ο λογαριασμός αυτό
ανελήφθη υπό της Στρατιωτικής Διοικήσεως. Ανήρχοντο τότε εις 280.000.000 δραχμάς.
ΜΠΡΟΥΚΧΑΡΤ:Όταν είπατε ότι οι Εβραίοι εις το Άουσβιτς υπεβλήθησαν εις "τελικήν
λύσιν", τι εννοούσατε με αυτό;
ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ:Εννοώ αυτό το οποίον μου εξήγησεν ο Άιχμαν περί "τελικής λύσεως".
Δηλαδή ότι εξοντώθησαν βιολογικώς. Όσον κατάλαβα από συνομιλίας μου με τον
Άιχμαν η εξόντωσις αυτή συνετελέσθη εις θαλάμους δηλητηριωδών αερίων. Τα πτώματα
εκαίοντο συνέχεια εις κρεματόρια.>>
Ο Βισλιτσένυ ήτο επιτηδειότατος εις το να
επιρρίπτη την ευθύνην εις τους άλλους. Ως μόνος μάρτυς εις την Νυρεμβέργην εκ
του επιτελείου του Άιχμαν επρόδιδεν ακαταπαύστως τους πρώην συνεργάτας του [...]
και η επιτηδειότης του [...] δεν κατώρθωσε να τον σώσει από την αγχόνην. [...]
Κατά τα μέσα Μαΐου 1943 το μεγαλύτερον μέρος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης,
42.380 ψυχαί, είχαν μεταφερθεί διά 16 αμαξοστοιχιών εις τα στρατόπεδα εξοντώσεως.
Τα βαγόνια και το σιτηρέσιον δια την πορείαν αυτή εις τον θάνατον τα διέθετε
[...] η Κομμαντατούρα μεταφορών της Βέρμαχτ. Αυτή υπηγετο εις την Στρατιωτικήν
Διοίκησιν της οποίας προΐστατο ο αρχιστράτηγος (στρατιωτικός διοικητής)
Θεσσαλονίκης - Αιγαίου. Το σύμπλεγμα αυτό των γερμάνικών υπηρεσιών είχε
κυριολεκτικώς το δεσμείν και λύειν διά τους ατυχείς Εβραίους τους
συγκεντρωθέντας ως πρόβατα επί σφαγήν εις το απαισίας μνήμης στρατόπεδον Γκέττο
Χίρς και του
Παύλου Μελά.
"Η
ισχυροτέρα πολιτική προσωπικότης την οποίαν συνήντησα εις την Ελλάδα ήτο ο
Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός". Ο χαρακτηρισμός αυτός του Έλληνος ιεράρχου προέρχεται
από τον [...] Χέρμαν Νωυμπάχερ, ειδικόν απεσταλμένον του Χίτλερ διά την
Νοτιοανατολικήν Ευρώπην. Εις το γνωστόν του βιβλίον διά την ειδικήν αυτήν
αποστολήν εις τας Βαλκανικάς Χώρας γράφει ακόμα ο Νωυμπάχερ: "Ο Αρχιεπίσκοπος
ευρίκετο εις καλάς σχέσεις τόσον με τον πρεσβευτήν μας Αλτενμπουργκ όσον και με
εμέ, σχέσεις τας οποίας εξεμεταλλεύετο ακαταπονήτως διά το καλόν της χώρας του.
Ο Δαμασκηνός εμεσολάβει εις ζητήματα εκτάκτου βοηθείας, μας εκινητοποιούσε
εναντίον εκτελέσεων ομήρων, εμεσίτευε εις κοινωνικάς συγκρούσεις, ηγωνίζετο διά
τον αναξιοπαθούντα κλήρον - και κατά της
γερμανικής πολιτικής εις τα Βαλκάνια. Μια φορά μου είπε με όλην την γεμάτην
αυτοπεποίθησιν ειλικρίνειάν του:
-Εάν θα γνώριζα ότι έχουν υποσχεθεί την Θράκην
εις τους Βούλγαρους, θα πήγαινα στα δάση και μαζί με τους αντάρτες θα σας
κτυπούσα!
-Και εγώ ▬ο ίδιο θα έκανα στη θέσι σας, Μακαριώτατε", του απάντησε ο διπλωμάτης
του Χίτλερ.
Έχουν σωθεί δύο επιστολές που αφορούν διαβήματα του Αρχιεπισκόπου υπέρ των
Εβραίων. Η μία και πιο σημαντική είναι η ακόλουθη:
Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Προς τον Επιτετραμμένον του Γερμανικού Ράιχ,
Αθήναι, τη 31η Μαρτίου 1944
Κατά την σημερινήν συνομιλίαν της Α. Μακαριότητος του κ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών
και πάσης Ελλάδος μετά του κ. Επιτετραμμένου του Ράιχ είχεν ο Αρχιεπίσκοπος την
τιμήν να θίξη τα τελευταία μέτρα εναντίον των Ελλήνων
Εβραίων και να επαναλάβη την παράκλησιν, όπως θελήσητε και εξαιρέσητε κατά την
εφαρμογήν των εν λόγω μέτρων τους πολύ νέους, τους γέροντας, τους αναπήρους και
τα θύματα πολέμου.
Η Α. Μακαριότης ο Αρχιεπίσκοπος λαμβάνει την τιμήν διά της παρούσης να επαναλάβη
εκ νέου την παράκλησίν του και να εκφράση την ελπίδα ότι θα εκπληρωθή αύτη εν τω
μέτρω του δυνατού.Αι προς την κατεύθυνσιν αύτην ήδη μίαν φοράν γενόμεναι
προσπάθειαι εκ μέρους της πολιτικής αντιπροσωπείας του Ράιχ, καθώς και ο
αδιαμφισβήτητος ανθρωπιστικός χαρακτήρ του διαβήματος τούτου, πείθουν τον κ.
Αρχιεπίσκοπον ότι θα εύρη ανάλογον κατανόησιν πλησίον των υπηρεσιών της
γερμανικής αστυνομίας. Πρέπει ακόμη να σημειωθη ότι πρόκειται περί ενός πολύ
μικρού αριθμού ατόμων, τα οποία θα ήτο πρόθυμος η Αρχιεπισκοπή να τοποθετήση εις
ειδικά καταλύματα, ενδεχομένως υπό την ιδίαν αυτής ευθύνην.
Η Α. Μακαριότης ο κ. Αρχιεπίσκοπος ευχαριστεί τον κ. Επιτετραμμένον του
Γερμανικού Ράιχ εκ των προτέρων διά τας προσπαθείας του διά την εν λόγω υπόθεσιν
και δράττεται ευχαρίστως της ευκαιρίας όπως διαβεβαιώση αυτόν περί της
διακεκριμένης του υπολήψεως.
Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Επί του εγγράφου σημειούται μάλιστα με μολύβι η διεκπεραίωσίς του ως εξής:
"Ο αξιωματικός των Ες-Ες Hoenscheit μοι
ανεκοίνωσε τηλεφωνικώς ότι εν ουδεμία περιπτώσει είναι δυνατόν να γίνωνται
εξαιρέσεις, καθότι αι εκ Βερολίνου οδηγίαι αποκλείουν αυτάς, έστω και αν
πρόκειται περί ενός πολύ μικρού αριθμού νέων ή γερόντων." Αυτά εσημείωσεν
η υπηρεσία του πληρεξουσίου Άλτενμπουργκ επί των εγγράφων, τα οποία
διεβιβάσθησαν προς την Αρχιεπισκοπήν, πιθανώς τηλεφωνικώς, αν κρίνω από τας
πειθωριακάς σημειώσεις άλλων εγγράφων. Είναι
χαρακτηριστικόν ότι αι γερμανικαί υπηρεσίαι απέφευγον, όσο ήτον δυνατόν, να
εκφράζονται εγγράφως ως προς τα θέματα που αφεώρων τους Έλληνας Εβραίους.
Σχεδόν συστηματικώς επληροφόρουν με το τηλέφωνον ή διά προσωπικών συνομιλιών τας
ελληνικάς υπηρεσίας [...] Υπήρχεν ήδη τότε μία ενοχική συνείδησις (περί τύψεων
δεν είναι δυνατόν να γίνη λόγος), η οποία
εφρόντιζεν εγκαίρως να εξαλείφη τα έγγραφα τεκμήρια της ενοχής της.
Ιδιαιτέρως αι υπηρεσίαι των Ες Ες "διεκπεραιώνουν" τας υποθέσεις αυτάς με την
μεγαλυτέραν ταχύτητα, χωρίς καν να ερωτούν τα προϊσταμένας αρχάς εις το
Βερολίνον. Αι πολιτικαί πάλιν υπηρεσίαι του ράιχ είχαν έυρει μίαν άλλην μεθοδον
δια την ανακούφισιν της ενοχικής των συνειδήσεως: Αντί να ερωτούν την
Βίλχελμστράσσε ως προϊσταμένην των αρχήν διά τα ζητήματα μεταξύ των κατοχικών
αρχών και των ελληνικών υπηρεσιών, εδιάλεγαν τον συντομότερον δρόμον και ερώτων
τα Ες Ες [...] γνωρίζουσαι ότι η απάντησις θα είναι [...] αρνητική. Με την
παρατυπίαν αυτήν [...] απήλλασσον από τον κόπον να στείλουν εκείνοι την
αρνητικήν απάντησιν φέροντες εις κάποιαν δυσχερή θέσιν [...] την μεταπολεμικήν
των ασφάλειαν, όταν ενδεχομένως θα κατηγορούντο ως συνυπεύθυνοι δι' όσα
απίστευτα συνέβησανμε την υπογραφήν των και χωρίς αυτήν. Δια να καταλάβη κανείς
όλον αυτόν τον σιωπηρώς σατανικόν μηχανισμόν αποφυγης προσωπικών ευθυνών πρέπει
να μελετήση όλα τα έγγραφα και να παρακολουθήση επί τη βάσει των διαδοχικών
εντολών την κλίμακα των
αρμοδιοτήτων εντός της ιεραρχίας των εντολοδοτών του θανάτου. Υπηρχε μία
συλλογική και μία προσωπική ευθύνη.
Διά να προκληθή σύγχυσις ως προς την τελευταίαν, έπρεπε να αποκλεισθή η μαρτυρία
των εγγράφων
τεκμηρίων. Αλλά, όπως είναι γνωστόν, και εις τα περιπτώσεις αυτάς το έγκλημα δεν
υπήρξε ποτέ τέλειον.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
MAΡΤΥΡΙΕΣ
ΣΕΡΡΑΙ
Μαρτυρία Αλβέρτου Ρουμπέν Πρισναλή:
Η κοινότης μας αριθμούσε 600 μέλη, τα οποία εξωντώθησαν ολοσχερώς. Ο κατάλογος
των απαχθέντων αριθμεί 596 άτομα. [...] Οι Σέρρες, καθώς και η Δράμα και η
Καβάλα, φαίνεται ότι επρόκειτο μετά μίαν χιτλερικήν νίκην να προσαρτηθούν
οριστικώς από την Βουλγαρίαν.
Οι Βουλγαρικές αρχές προσεκάλεσαν τους Εβραίους να συνεργασθούν στο σχέδιο. Πώς
μπορούσαμε να κάνουμε κάτι τέτοιο; Οι Βούλγαροι ήσαν σύμμαχοι των ναζήδων [...]
Την νύκταν της 3ης προς 4ην μαρτίου, η Εβραϊκή συνοικία, καθώς και οι δρόμοι με
σπίτια όπου κατοικούσαν Εβραίοι υπέστησαν την εισβολή των εκπροσώπων της
πολιτικής διοικήσεως και των στρατιωτικών. Αναγκάζουν τους ανθρώπους να
εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να συγκεντρωθούν στους δρόμους. [...] Μετά την
απαγωγήν των Εβραίων, τα καταστήματα, τα σπίτια και τα εργαστήρια τα κατέλαβαν
αμέσως Βούλγαροι φασίστες και συνεργαζόμενοι Έλληνες. Τα πράγματα που είχαν
μεγαλύτερη αξία τα αμπάλλαραν και τα πήραν με τα φορτηγά. Τα είδη νοικοκυριού
και τα έπιπλα της σειράς πουλήθηκαν σχεδόν για τίποτα σε πλειστηριασμό.
ΔΡΑΜΑ
Μαρτυρία Μωυσή Πεσάχ
Η εβραϊκή παροικία της Δράμας αριθμούσε 300 οικογένειες με άνω των 1.000 μέλη.
Κατά την απαγωγήν ο αριθμός καθωρίσθηκε σε 1200 πρόσωπα, από τα οποία 780
απήχθησαν. [...] Στη Δράμα καθώς και στην γειτονική πόλι των Σερρών και αλλού,
πρότειναν οι δυνάμεις κατοχής στην Εβραϊκή Κοινότητα να πάρουν τα μέλη της την
Βουλγαρκή υπηκοότητα. Και εδώ και αλλού αρνήθηκαν οι Εβραίοι και φαίνεται ότι η
άρνησι αυτή υπήρξε η αιτία της ομαδικής των απαγωγής. [...] Φαίνεται ότι τους
γκρέμισαν όλους στο Δούναβη.
ΔΙΔΥΜΟΤΕΙΧΟΝ
Μαρτυρία Νισσίμ Αλκαλάυ
Οι Γερμανοί εγκαταστάθηκαν στα εβραϊκά σπίτια. Επιτάσσουν αυτό που τους αρέσει,
παίρνουν τα ασπρόρρουχα και τα ενδύματα των ιδιωτών, χωρίς να ντρέπονται, είτε
αξιωματικοί είναι είτε απλοί στρατιώτες. Ανεχόμεθα τα πάντα. [...] Δόθηκε
διαταγή να μαζευτούν όλοι οι Εβραίοι στη συναγωγή για μια ειδική ανακοίνωση.
[...] Αυτό που ήθελαν να πετύχουν με την διαταγή ήταν να μαζέψουν τον κόσμο στην
συναγωγή, που έπειτα την περικύκλωσαν χωροφύλακες από παντού - και αυτό ήταν το
τέλος όλων. [...] Ο εξάδελφός μου κι εγώ πήγαμε στους αντάρτες κι έτσι σωθήκαμε
από το θάνατο.
Πολυχρόνης Ενεπεκίδης,
Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ελλάδας 1941-1944
από ελληνικά και γερμανικά αρχεία. Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1996