Συνοικισμοί της Θεσσαλονίκης
Οι Εβραίοι κατείχαν τα κεντρικά σημεία της πόλης, σε συμπαγείς ενότητες
ολόκληρων συνοικιών. Η περιοχή της Αγίας Σοφίας προς το Καπάνι, όπου σήμερα
ανοίγεται η οδός Ερμού, αποτελούσε ένα συνονθύλευμα από εβραϊκά σπίτια και
μαγαζιά. Αλλά η πιο χαρακτηριστική εβραϊκή συνοικία, ένα είδος "γκέτο",
απλωνόταν από την καταστραμμένη πια τώρα εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που
βρισκόταν εκεί κοντά στο σημερινό Πειραματικό Σχολείο, ως την οδό Βενιζέλου και
πέρα από αυτήν. Έπιανε όλη σχεδόν την τεράστια έκταση που περιλαμβάνεται στο
τετράγωνο των οδών Αγίου Δημητρίου, Αγίας Σοφίας, Εγνατίας και Βενιζέλου. Βέβαια
μέσα στις περιοχές αυτές βρίσκονταν και πολλά ελληνικά και τουρκικά ακόμα
σπίτια, αλλά εκεί κυριαρχούσε το εβραϊκό στοιχείο .
Η καθαρά ελληνική περιοχή του κεντρικού τμήματος της Θεσσαλονίκης απλωνόταν από
το σημείο όπου σήμερα βρίσκεται η οδός Πλάτωνος, ως το Σιντριβάνι. Εκεί ήταν, με
τις ομώνυμες εκκλησίες, η αρχοντική συνοικία του Αγίου Νικολάου και αμέσως μετά
η συνοικία του Αγίου Αθανασίου, όπου βρισκόταν το μοναδικό τότε Ελληνικό
Παρθεναγωγείο. Έπειτα ερχόταν η συνοικία της Παναγίας Δεξιάς, γύρω στο χώρο της
πύλης του Γαλερίου, της "Καμάρας", καθώς λεγόταν τότε, όπου ήταν το μοναδικό
επίσης Ελληνικό Γυμνάσιο. Ψηλότερα, μεταξύ της Καμάρας και της οδού Αγίου
Δημητρίου, απλωνόταν ο "Κάμπος", μια καθαρά λαϊκή συνοικία, και χαμηλότερα, προς
το Ιπποδρόμιο, οι συνοικίες του Αγίου Κωνσταντίνου και της Νέας Παναγίας. Το
ελληνικό στοιχείο, σε συμπαγείς μάζες, κατείχε και άλλες συνοικίες προς το
ανατολικό τμήμα, από την Αγία Τριάδα και την Ανάληψη ως το Ντεπό. Το τουρκικό
στοιχείο κατείχε ολόκληρη σχεδόν την ανηφοριά, από την οδό του Αγίου Δημητρίου
ως τα βυζαντινά κάστρα . Ας μη θεωρηθεί ότι τα τμήματα αυτά της πόλης ήταν
κλειστές περιοχές, που ανήκαν αποκλειστικά στο φυλετικό στοιχείο που τις
κατοικούσε . Ελληνικά σπίτια ήταν διάσπαρτα και στις άλλες περιοχές, με τον ίδιο
τρόπο, που και στις ελληνικές συνοικίες υπήρχαν σπίτια Εβραίων ή Τούρκων.
Κάτω από την Εγνατία οδό προς τη θάλασσα, ανάμεσα από το Βαρδάρι και την οδό
Βενιζέλου, εκτείνονταν μια περιοχή που αποτελούσε το εμπορικό κέντρο της
Θεσσαλονίκης. Εκεί βρίσκονταν τα μεγάλα καταστήματα, οι τράπεζες, οι
καπναποθήκες, οι αντιπροσωπείες των ξένων οίκων, όλα σχεδόν τα ξενοδοχεία . Η
οδός Βενιζέλου, διαφορετική τότε, ήταν, όπως και σήμερα, το κέντρο των
καταστημάτων νεωτερισμού... Το τμήμα τούτο είχε ένα έντονο κοσμοπολίτικο χρώμα,
γιατί σ' αυτό γινόταν η διασταύρωση όλων των φυλών. Ήταν γνωστό με το όνομα
"Φραγκομαχαλάς". Το φράγκικο χαρακτήρα του τον υπογράμμιζε και η παρουσία εκεί
της εκκλησίας των Καθολικών, του Γαλλικού Νοσοκομείου και του Γαλλικού Σχολείου
των "Φρέρηδων".
Βαφόπουλος Γ.Θ.,
Το παραμύθι της Θεσσαλονίκης, εκδ.
Παρατηρητής, Θεσ/νίκη 1997.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Δυο αντίθετες τάσεις στους
κόλπους της Εβραϊκής κοινότητας: Οι Σιωνιστές-οι Αφομοιωτές
Στη μακεδονική πρωτεύουσα λοιπόν, σε επίπεδο ατόμων υπήρχαν, γενικά, δυο τάσεις,
όπου η πρώτη ήθελε απόλυτη προσκόλληση στην ιδεολογία του εβραϊσμού, όπως η
περίπτωση του Σιμόν Μπουρλά, ενώ η δεύτερη τάση απομακρυνόταν από το απόλυτο
σιωνιστικό πνεύμα αναζητώντας τη χρυσή τομή για την καλή συνεργασία μέσα στην
κοινωνία της Θεσσαλονίκης. Αλλά, αν σε επίπεδο ατόμων συνέβαιναν όσα ενδεικτικά
αναφέραμε, σε συλλογικό επίπεδο υπήρχαν αντίπαλες ιδεολογικές ομάδες. Η ομάδα
των σιωνιστών ήταν μεγάλη και μαχητική, οργάνωνε τα σιωνιστικά συνέδρια, όπου
παρευρίσκονταν πολλοί αντιπρόσωποι απ' όλα τα μέρη της Ελλάδας, αλλά πολλές
φορές και του εξωτερικού. Δεν έλλειπε από εκεί και η παρουσία γυναικείων
σιωνιστικών οργανώσεων.
Οι Αφομοιωτές.
Όπως βλέπουμε, οι σιωνιστές ήταν μεγάλο τμήμα, οργανωμένο, και οι συμμετέχοντες
ήταν γνωστά εξέχοντα ισραηλιτικά ονόματα. Βέβαια όλοι αυτοί δε δέχονταν την
αφομοίωση με το ελληνικό στοιχείο ή ορισμένοι την δέχονταν μέχρι ένα βαθμό. Θα
μπορούσε να πει κανείς ότι προσπαθούσαν να μένουν ξεκομμένοι από το σύνολο του
πληθυσμού της μακεδονικής πρωτεύουσας.
Τον Νοέμβριο του 1928 φαίνεται να καρποφορούν οι προσπάθειες άλλης ομάδας
Ισραηλιτών για να συμπήξουν σύνδεσμο σοβαρό που θα αντιδρούσε συστηματικά στη
δράση των σιωνιστών. Στην οργανωτική επιτροπή μετείχαν διαλεχτά μέλη της
εβραϊκής κοινωνίας. Αυτοί έκαναν σύσκεψη την Κυριακή 5 Δεκεμβρίου 1928 στη Λέσχη
των Συντακτών Θεσσαλονίκης, όπου μετείχαν πολυάριθμοι Ισραηλίτες όλων των
κοινωνικών τάξεων, αλλά ιδιαίτερα των αστικών. Στη σύσκεψη αποφασίστηκε η ίδρυση
Συνδέσμου Ισραηλιτών Αφομοιωτών και ψηφίστηκε καταστατικό, ενώ συγχρόνως
εκλέχθηκε και το πρώτο διοικητικό συμβούλιο του Συνδέσμου.
Η Ένωση αυτή των Αφομοιωτών σκόπευε να τηρήσει αυστηρή ουδετερότητα σχετικά με
τις πολιτικές διαμάχες της Χώρας κατά τις περιόδους των εκλογών, να απέχει από
τις εκδηλώσεις της λαϊκής γνώμης, να αφήνει ελεύθερα τα μέλη της να ασκούν το
εκλογικό τους δικαίωμα σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους. Ωστόσο όμως οι
αφομοιωτές θα προσπαθούσαν να καταργήσουν το νόμο που προέβλεπε χωριστό εκλογικό
κατάλογο, επειδή τον θεωρούσαν εμπόδιο για την αφομοίωση. Επιπλέον οι αφομοιωτές
δήλωναν ότι θα μετείχαν σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινοτικής ζωής των
Ισραηλιτών και θα υπεραμύνονταν των συμφερόντων της κοινότητας, κάθε φορά που θα
θεωρούσαν ότι αυτά θιγόντουσαν. Οι πληροφορίες από τις εβραϊκές εφημερίδες της
Θεσσαλονίκης επέτρεψαν την παρουσίαση της έντονης διαμάχης σιωνιστών και
αφομοιωτών. Έγινε έτσι γνωστός ο τρόπος των δυο αντιμαχόμενων πλευρών και τα
επιχειρήματά τους. Ως τη δεκαετία του '30 οι αφομοιωτές είχαν πια υπερισχύσει.
Σκούρτης Ι., "Οι Σιωνιστές και οι
Αντίπαλοί τους Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη του μεσοπολέμου'', στο
Θεσσαλονίκη Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου
Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τόμος τέταρτος, εκδ. Δήμος
Θεσσαλονίκης Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1994, σσ. 287 - 296.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Το εβραϊκό νεκροταφείο.
Με την
ειρήνη (ο συγγραφέας εννοεί το τέλος της
γερμανικής κατοχής), ξανάρχισε η προσπάθεια για την ανοικοδόμηση του νέου
Πανεπιστημίου, πάνω στο χώρο του εβραίικου νεκροταφείου. Η θέση του αρχικού
κτιρίου ήταν, θαρρείς, διαλεγμένη επίτηδες. βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της
πόλης και συγχρόνως συνόρευε με τα εβραίικα μνήματα, μια τεράστια έκταση όπου θα
μπορούσε άνετα να αναπτυχθεί μία μέτρια επαρχιακή πόλη. Οι Εβραίοι δεν ξεθάβουν
τους νεκρούς τους. Αιώνες απλωνόταν ολοένα το νεκροταφείο τους έξω από τα τείχη
τα ανατολικά εκεί στην πύλη της Καλαμαριάς και στο Συντριβάνι. Η περιοχή από την
αρχαία εποχή χρησίμευε για νεκροταφείο των κατοίκων, όπως άλλωστε όλες οι
κατάλληλες περιοχές, οι αμέσως έξω από τα τείχη των πόλεων. και το χριστιανικό
νεκροταφείο, η Ευαγγελίστρια, στην ίδια περιοχή και έξω από τα τείχη βρισκόταν.
Η τεράστια έκταση του εβραίικου νεκροταφείου περιβαλλόταν από ένα όχι υψηλό
μαντρότοιχο, κάτι σαν μικρό σινικό τείχος, που ανέβαινε δεξιά όλον τον ανήφορο
για τις Σαράντα Εκκλησιές, κατηφόριζε από τους Χορτάτζηδες, του Πεντζίκη και τη
Δόξα κι έκλεινε αποκάτω με τις παράγκες της Αγίας Φωτεινής. Αραιά και πού
υπήρχαν φανοστάτες με γκαζόλαμπες. Οι τάφοι, ύστερα από τόσα χρόνια, δεν είχαν
τίποτε το ανατριχιαστικό, ακόμα και τη νύχτα. Οι ταφόπετρες ήταν όλο βελουδένιες
λειχήνες με τους γλυκούς εκείνους χρωματισμούς. Όταν ήταν ωραίος ο καιρός, πολύς
κόσμος έκαμνε τη βόλτα του εκεί πέρα. Τη νύχτα, τα ζευγαράκια πηγαίνανε, κυρίως,
στα οπίσθια του Πανεπιστημίου, όπου υπήρχαν κάτι ιδιότροπα μνήματα.Οι Εβραίοι
έλεγαν αυτήν την περιοχή "Χολέρα". Άλλο είναι όμως να το διαβάζεις, κι άλλο να
σου τολένε οι ίδιοι με τη μακρόσυρτη ισπανική προφορά τους. Εκεί βρίσκονταν
θαμμένοι όλοι οι Εβραίοι που είχαν πάει από χολέρα το 1911 και το 1913. Αλλά
αυτό πώς να το ξέρουν και τι να το κάνουν τα αθώα ζευγαράκια; Πάνω στην Χολέρα
είναι χτισμένη η Νομική Σχολή. Τι να πει πια κανείς; Εκεί, πάλι, που βρίσκεται η
Φυσικομαθηματική, καθώς και η Ιατρική, με το πλακόστρωτο προαύλιο, ήταν το
γήπεδο του Ηρακλή. Από την κάτω μεριά, κολλητό κι αυτό με το χώρο του παλιού
πανεπιστημίου, βρισκόταν το γήπεδο του ΠΑΟΚ. Εκεί υψώθηκε η Θεολογική Σχολή και
πραγματοποιήθηκε έτσι μία σπάνια αντίθεση. Δύο γήπεδα δηλαδη, ένα αποδώ κι ένα
από κει, σαν φτερούγες, στη μέση το Πανεπιστήμιο, και πίσω απ' όλα αυτά η
απέραντη νεκρόπολη. Όταν είχε ποδόσφαιρο, πετούσαμε από τις φωνές στα ουράνια.
Τελικά όμως το Πανεπιστήμιο ξεδιπλώθηκε και τα κάλυψε όλα.
Προτού όμως αρχίσει να χτίζεται η Πανεπιστημιούπολη, στην άλλη άκρη του
νεκροταφείου θεμελιώθηκε το νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. Ήμουνα ανάμεσα στους φοιτητές,
όταν έγινε η κάπως νερώνεια εκείνη ανακήρυξη του προέδρου της Ελληνοαμερικανικής
αυτής οργανώσεως σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής -όλοι οι ανίδεοι φιλόσοφοι
θεωρούνται. [...] Πάντως το νοσοκομείο έγινε, έχουν πεθάνει κιόλας αρκετοί δικοί
μας σ'αυτό, και μαζί με το παλιό πανεπιστημιακό κτίριο αποτέλεσε τον άξονα γύρω
από τον οποίο διαμορφώθηκε η Πανεπιστημιούπολη.
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: τα 50 χρόνια του,
Γιώργος Ιωάννου στο:
Το δικό μας αίμα, εκδόσεις Κέδρος,
1978.