Ege
Denizi’nde, Türkiye ve Yunanistan arasında
sürmekte olan mücadele, bu ülkelerin NATO çerçevesindeki ilişkilerine de yansımakta
ve bazı sorunlara neden olmaktadır. 1952 yılında, NATO savunma sistemine katılan
Türkiye ve Yunanistan’ın aynı kanatta yer almaları, savunma planları ve askeri
sorumluluklar açısından, iki ülke arasında kimi dengelemelerin yapılmasını
gerektirmiş; NATO ittifakının güneydoğu kanadını oluşturacak olan bu iki ülke
silahlı kuvvetlerinin, sorumluluk sınırlarının belirlenmesi, NATO’ya tahsis
edilecek kuvvetlerin bağlanacağı komutanlıkların saptanması önemli uğraşlar
gerektirmiş, sonuçta, yapılan düzenlemelerle Türkiye ve Yunanistan’ın NATO’ya
tahsis etmiş oldukları kuvvetlerden kara ve hava kuvvetleri SACEUR Yüksek
Kumandanlığı’na verilmiş ve bunların Güney Avrupa Harekat Sahası
Başkumandanlığı’na tabi olmaları kabul edilmiştir. Deniz kuvvetleri ise geçici
bir dönem için, “şimdilik” kaydıyla, kendi genelkurmay başkanlıklarının emri
altında bırakılmışlardır.
1957
yılında yapılan bir düzenleme sonucunda, Ege Denizi’ndeki deniz kuvvetlerinin
kontrolü Yunanistan’a bırakılmış, Türkiye’nin ulusal karasuları dışında
kalan bölgelerde Yunanistan’ın komuta kontrol sorumluluğu kabul edilmiştir. Buna
karşın, Türkiye’nin sorumluluk bölgesi olarak da Boğazlar, Karadeniz ve Akdeniz
belirlenmiştir. Süreç içerisinde yapılan çeşitli düzenlemelerle, daha önce Ege
Denizi’nin ortasından geçmekte olan hava savunma sorumluluk alanları, giderek, Türk
karasuları sınırına kadar kaydırılmıştır.
1974
Kıbrıs olayları, bir yandan Türkiye ve Yunanistan arasındaki ilişkileri sarsarken,
diğer yandan da, Yunanistan’ın NATO askeri kanadından kopması, NATO savunma
sisteminin güneydoğu kanadında önemli bir çatlak ortaya çıkarmıştır. Bunun
sonucunda, NATO güneydoğu kanadında sorumluluklar yeniden düzenlenmiş ve
İzmir’deki COMLANDSOUTHEAST-Güneydoğu Avrupa Müttefik Kara Kuvvetleri Komutanlığı
ve COMSIXATAF-Altıncı Müttefik Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Türk komutanlarının
denetimi altına girmiş ve adı geçen karargahlar Türk-NATO karargahlarına
dönüşmüştür.
Karamanlis
yönetiminin, Yunanistan’ı NATO askeri kanadından ayırmasının belirgin iki nedene
dayandığı söylenebilir; bunlardan birincisi, 1967’den 1974 yılına kadar iktidarı
elinde tutan askeri cuntanın ABD ve NATO tarafından dolaylı da olsa desteklendiği ya
da en azından hoşgörü ile karşılanmış olduğu gerçeği, Yunan kamuoyunda ABD ve
NATO karşıtı bir tepkinin yaygınlaşmasına neden olmuş ve 1974 yılında,
Kıbrıs’taki olaylardan askeri cunta kadar ABD ve NATO da sorumlu tutulmuştur.
Yunanistan’da demokrasinin yeniden kurulmasından sonra, ABD ve NATO karşıtı tepkiler
bir politikaya dönüşmüş ve iktidarın bu görüşleri dikkate alarak NATO’dan
çekilmesi gündeme gelmiştir. Bu bağlamda sıralanacak ikinci etken ise, Kıbrıs
sorunu ve Ege’deki gerginliklerden sonra Türkiye ve Yunanistan arasında bir savaş
olabileceğine ilişkin kuşkular, Yunanistan’ın silahlı kuvvetlerini NATO
çerçevesinden kurtararak ulusal kuvvetlere dönüştürmesini gerektirmiş, denetim
altına alınan silahlı kuvvetler, “Türk tehditi” karşısında ulusal
bütünlüğün korunmasında olumsuz imajlardan arındırılmaya çalışılmıştır.
Yunanistan’ın
NATO ittifakının askeri kanadından ayrılması 1977 yılından itibaren yoğun olarak
eleştirilmeye başlanmış; Yunanistan, yeniden NATO askeri kanadına dönüş yolları
aramaya başlamıştır. Özellikle, Türkiye ve Yunanistan arasında Ege Denizi’ne ve
Kıbrıs’a ilişkin uzlaşmazlık sürerken ABD’nin uygulamakta olduğu silah
ambargosunun Türk-Yunan güç dengesini pek fazla değiştirmemiş olduğu anlaşılınca
ve askeri kanattan ayrılma dış politikada umulan yararı sağlamakta yetersiz kalınca,
Yunanistan, bu kez, 1974 öncesi koşullar altında ittifakın askeri kanadına dönmenin
yollarını aramaya başlamıştır.
1977
seçimleri sonunda Karamanlis Hükümeti’nin yeniden iktidara gelmesiyle,
Yunanistan’ın NATO askeri kanadına dönüş çabaları belirgin bir hız
kazanmıştır. Bir yandan NATO’ya üye olan Türkiye’nin, Yunanistan karşısında
elde etmiş olduğu stratejik avantajların etkisini azaltmak, diğer yandan,
Yunanistan’ın AET’e (AB) katılmasını kolaylaştıracak olan Avrupa ile askeri
yönden de bütünleşme çabalarını sonuçlandırmak isteği, Yunanistan’ın NATO
askeri kanadına dönüş isteklerinde belirgin rol oynamıştır. Yunanistan’ın NATO
askeri kanadına dönmek için Larissa’da yeni bir kara kuvvetleri karargahı ile hava
kuvvetleri karargahı kurulmasını ve bunların yönetiminin Yunan komutanlarına
bırakılmasını istemiş ve 1974 öncesi harekat komuta kontrol sorumluluklarının
aynen korunması gerektiğini ileri sürmüştür. Ancak, Yunan istekleri NATO üyesi
ülkeler tarafından olumlu karşılanırken, Türkiye, bunlara tepki göstermiştir.[i]
Türkiye,
ilke olarak, Yunanistan’ın NATO askeri kanadına dönmesine karşı
olmadığını açıklamış, ancak, bu dönüşün 1974 öncesi statüye göre olmasına
karşı çıkmıştır.[ii]
Yapılan görüşmelerde Türkiye’nin en fazla ısrarlı olduğu nokta, Ege
Denizi’ndeki operasyonel sorumluluk bölgelerinin yeniden belirlenmesi konusu olmuştur.[iii]
Türkiye’nin
kararlı karşı çıkışları sonucunda, Yunanistan’ın NATO askeri kanadına
dönüşü 1980 Eylülüne değin sürdürülen görüşmelerde sonuca
bağlanamamıştır. Türkiye’deki 12 Eylül askeri darbesi sonucunda iktidara Ordunun
el koyması, Yunanistan’ın NATO askeri kanadına dönmesi için gereken “olumlu”[iv] ortamı
sağlamıştır. Önceden NATO Başkomutanı A. Haig aracılığı ile yürütülen
Yunanistan’ın askeri kanada dönüş çabaları, 1979’da göreve gelen B. Rogers
tarafından sürdürülmüş ve bu çabalar, Türkiye’de ordunun iktidara el
koymasından sonra ses getirmeye başlamıştır. İhtilalden bir ay sonra,
Yunanistan’ın askeri kanada dönüşü için gerekli görüş birliği sağlanmış ve
Türkiye, bu konudaki vetosunu kaldırarak Yunanistan’ın dönüşünü kabullenmiştir.
Rogers
Planı olarak adlandırılan bir plan çerçevesinde Yunanistan’ın askeri kanada
dönüşü gerçekleşirken, kısa bir süre sonra, bu dönüşün, iki ülke arasındaki
uzlaşmazlık noktalarını bütünüyle gidermemiş olduğu ortaya çıkmıştır.
Öncelikle, Yunanistan’ın NATO askeri kanadına koşulsuz olarak dönebilmesini, daha
sonra, iki ülke arasındaki uzlaşmazlık noktalarının giderilmesini amaçlayarak
hazırlanmış olan Rogers Anlaşması, uygulanmadığı takdirde taraflara herhangi bir
yaptırım getirmediği ve sadece “asker sözü”ne dayanılarak imzalandığı için,
Yunanistan’da PASOK iktidarı ile başlayan yeni süreçte bu anlaşma uygulanmamış ve
Yunanistan, NATO askeri kanadına dönüşünü “Türkiye’ye karşı kazanılmış bir
diplomatik zafer” olarak değerlendirmiştir.[v]
Yunanistan’ın
NATO askeri kanadına dönüşü sonrasında “Rogers Anlaşması”nda öngörülen
düzenlemelerin yapılmaması (Larissa’da kara ve hava karargahlarının kurulmaması
gibi), Türkiye’de hayal kırıklığına neden olmuştur. Yunanistan’da PASOK’un
iktidara gelmesiyle başlayan süreç, Türk - Yunan ilişkilerinin gerginleşmesine neden
olan bir gelişimi de beraberinde getirmiştir. Özellikle, yapılan seçimler öncesinde
Papandreou liderliğindeki PASOK’un ABD ve NATO karşıtı bir çizgi izleyeceğinin
belli olması ve daha sonraki dönemde de, Papandreu’nun, Yunanistan’ın NATO’ya
dönüşünü, Türkiye’nin Kıbrıs’taki askerlerini geri çekmemesi karşısında
verdikleri bir “taviz” olarak nitelemiş olması ve daha fazla “taviz”
vermeyeceklerini açıklaması, ilişkileri gerginleştirirken, aynı zamanda,
Türkiye’nin NATO çerçevesindeki ilişkilerini de sarsmaya başlamış ve genelde NATO
ve ABD karşısında duyulan bir güvensizliğe dönüşmüştür. Yunanistan’da
Papandreu’nun iktidara gelmesinden sonra yapılan ilk NATO Savunma Planlama Komitesi
Toplantısında Papandreu, Yunanistan’ın ittifakın öngörmüş olduğu kuvvet
yükümlülüğünü yerine getireceğini ancak, bunun gerçekleşebilmesi için,
Yunanistan’ın ülkesel sınırlarının Türkiye’den kaynaklanan saldırgan eylemlere
karşı garanti altına alınması gerektiğini ileri sürmüştür.[vi]
NATO’nun,
Yunanistan’ın isteğine karşı çıkması, ilerleyen dönemlerde ittifak sistemi
içerisinde önemli sorunlara yol açmıştır. Özellikle, Yunanistan’ın Limni’deki
kuvvetlerini NATO savunma planlarına katma girişimleri Türkiye’nin karşı
çıkışları ile sekteye uğrayınca, Yunanistan, ittifak çerçevesinde yürütülen
alt yapı yatırımlarına engel oluşturmuş, Ege Denizi’nde yapılması planlanan
ortak deniz ve hava tatbikatlarına katılmama kararı almış be Türkiye’nin ittifakla
ilişkilerinde veto hakkını kullanarak engel çıkarmıştır. Bu güçlükler
özellikle NATO savunma planları çerçevesinde Türkiye’ye yapılacak olan askeri ve
ekonomik yardımlar konusunda, Türkiye’deki re-modernizasyon çalışmalarında, alt
yapı yatırımlarında ortaya çıkmaktadır.
Bütün
bunların yanı sıra, Türk - Yunan ilişkilerinin 1988 Davos Zirvesinden sonra oturduğu
yeni çizgi, iki ülke arasında NATO’ya ilişkin sorunlarda bazı esneklikler
getirilmesini zorunlu kılmış ve bunun sonucunda 27 Mayıs 1988 tarihinde Türk
Dışişleri Bakanı (M. Yılmaz) ve Yunan Dışişleri Bakanı (K. Papulias) arasında
imzalanan bir ilke anlaşması ile, iki ülke, NATO’da karşılıklı olarak
uyguladıkları vetolarını kısmen geri çekmiş, Türkiye ve Yunanistan, NATO alt yapı
yatırımları ile ilgili olarak hazırlanan projenin 35. ve 38. maddelerinde
birbirlerine karşılıklı olarak koymuş oldukları vetoların kaldırılmasına karar
vermişlerdir. Buna göre, Türkiye, Yunanistan’ın Skiros Adasında yapılması
düşünülen mayın depoları ve liman tesislerine ilişkin vetosunu geri çekerken,
Yunanistan da, Çanakkale’de kurulması planlanan elektronik denizaltı dinleme
tesisleri üzerinde uygulamakta olduğu vetoyu kaldırmıştır.[vii]
1990 ve
sonrasında, uluslararası sistemdeki yeni gelişmelerin bölgesel düzeydeki etkileri
dikkate alındığında, Türkiye ve Yunanistan arasındaki uyuşmazlık konuları
üzerinde süren gerginliğin giderek daha fazla dikkat çekmekte olduğu söylenebilir.
Özellikle, Ortadoğu’daki gelişmeler ve Balkanlarda ortaya çıkan ulusçu
ayaklanmalar, Türkiye ve Yunanistan’ın bölgedeki güç dengesi üzerinde
oynayabilecekleri rolleri yeniden tartışma konusu yapmaktadır. Batı savunması ve
genel çıkarları güneydoğu kanadını oluşturan Türkiye ve Yunanistan arasındaki
gerginliğin bir an önce giderilmesini zorunlu kılmaktadır. Buna karşın, hem
Yunanistan hem de Türkiye, ulusal çıkarlarını ittifak çıkarlarından önde tutma
kaygısı ile ulusal yaklaşımlarında ısrarlı davranmakta, çözümsüzlüğün
sürmesinde karşı tarafı suçlamaktadır.[viii]
Diğer
yandan, 1990'ların ikinci yarısından itibaren Balkanlarda yaşanan soykırımlara
koşut olarak istikrarsızlığın tüm bölgeye yayılma tehditi göstermesi gerek NATO
üyesi ülkelerin Balkanlara müdahalede ortak tavır almalarını gerektirmiş, ancak bu
kararın alınması ve uygulanması sırasında pek çok sorunla karşılaşılmıştır.
Özellikle Yugoslavya ve Kosova olaylarında acil insani müdahalenin söz konusu olduğu
durumlarda ittifak içi dengeleri koruyabilmek güçleşmiştir. Özellikle Türkiye'nin
Balkanlardaki soykırımdan zarar gören insanlarla olan tarihi ve kültürel bağları
Yunanistan'da Türkiye'nin duyarlılığının kuşkuyla karşılanmasına yol
açmıştır. Türkiye'nin Balkanlarda etkinlik arayışında olduğunu ileri süren
Yunanistan NATO çerçevesinde yürütülen harekatlara katılacak olan Türk savaş
uçaklarının Yunan hava sahasını kullanmasına izin vermemiştir.
Bununla
birlikte, NATO'nun yeni komuta yapılanmasına koşut olarak 1999 Eylül / Ekim
ayları içerisinde Yunanistan'ın Larissa kentinde oluşturulan NATO Güney Avrupa Merkez
Müşterek Alt Bölge Komutanlığı'nın faaliyete geçmesine karar verilirken,
Komutanlığını bir Yunan korgenerali, komutan yardımcılığını ABD'li bir
tümgeneral, Kurmay Başkanlığı'nı da bir Türk tümgenerali (Tümgeneral Metin
Yavuz Yalçın), üstlenmiştir. Larissa'daki NATO karargahının bir eşi olarak
düşünülen İzmir'deki Güneydoğu Avrupa Müşterek Alt Bölge Komutanlığı'nda ise,
1 Eylül 1999 tarihinden itibaren komutanlığını bir Türk Orgenerali (Orgeneral Tamer
Akbaş), komutan yardımcılığını ABD'li bir tümgeneral (Tümgeneral Zannie O. Smith
ve Kurmay Başkanlığı'nı ise Yunan Tümgeneralin (Tümgeneral Georgios Maniudakis)
üstlenmiştir.[ix]
Türk –
Yunan ilişkilerindeki ılımlı yakınlaşmanın bu ülkelerin Ege Denizi’ndeki NATO
yükümlülükleri çerçevesindeki ilişkilerine de olumlu yansımış olduğu
görülmektedir. Yunanistan Ege Denizi’nde güven arttırıcı önlemlere ilişkin
öneriler arasında yer alan ulusal tatbikatların sayısının azaltılması ve askeri
işbirliği yapılmasına ilişkin önerilere çekimser yaklaşırken bu tür
girişimlerin NATO yükümlülükleri kapsamında ele alınmasını önermiş ve daha
önce NATO’nun bölgesel tatbikatlarına katılmazken, bu kez, bu tatbikata ev sahibi
ülke olarak katılmıştır. 20 Mayıs – 10 Haziran 2000 tarihleri arasında yapılan
Dynamic Mix – 2000 tatbikatları çerçevesinde Türk savaş uçakları
Yunanistan’daki Nea Ankhialos’daki üssünü kullanarak buradaki tatbikatlarda görev
yapmış, Deniz Kuvvetlerine bağlı gemiler de Yunanistan’ın Kyparissa bölgesindeki
amfibi harekatına katılmışlardır.[x]
[i] Bu konudaki tartışmalar için bkz; Richard
Haass, “Managing NATO’s Weakest Flank: The United States, Greece and Turkey,” ORBIS,
Fall 1986, ss. 457-473; R. Haass, “Alliance Problems in the Eastern
Mediterranean-Greece, Turkey and Cyprus: Part I,” Prospects for Security in the
Mediterranean, London: IISS Adelphi Paper Series, 1988, ss. 61-71; Ufuk Güldemir, Kanat
Operasyonu, İstanbul: Tekin Yay. 1985; A. Wilson, The Aegean Dispute..,
[ii] Bkz; Ufuk Güldemir, Kanat.., s. 103.
[iii] U. Güldemir, Kanat.., s. 104.
[iv]12 Eylülden kısa bir süre önce Yunan
basınında çıkan haberlerde Türkiye’de siyasilerin karşı çıkmalarına rağmen
Silahlı Kuvvetlerin, aksine, Yunanistan’ın NATO askeri kanadına acilen geri
dönmesine daha sıcak baktığı yorumları yer almış; darbeyle birlikte, Yunanistan
basını, “Yunanistan NATO’da” başlıklarıyla çıkmıştır. Bkz; U. Güldemir,
Kanat.., ss. 75-76.
[v] Ancak, Yunanistan’ın NATO’ya dönüşü
konusunda basında yoğun bir tartışma yaşanmıştır: “Parlamento, NATO Konusunda
Yine Oldu Bitti Karşısında”, Elefterotipia, 22 Ekim 1980; “Tehlikeli Rejime Geri
Dönüyoruz”, Elefterotipia, 22 Ekim 1980; “En Kötü Çözüm”, Kathimerini, 22
Ekim 1980; “NATO’ya Hangi Koşullarda Geri Dönmeliydik”, Akropolis, 22 Ekim 1980;
“Neden NATO’dan Çıktığımızı İzah Etsinler”, Elefterotipia, 22 Ekim 1980;
“Dönüş ile İlgili Tehlikeler”, Rizospatris, 22 Ekim 1980; “Var Olabilmek
İçin”, Kathimerini, 22 Ekim 1980.
[vi] R.
McDonald, “Alliance Problems in the Eastern Mediterranean-Greece, Turkey and Cyprus,
Part II,” Prospects for Security in the Mediterranean, London: IISS Adelphi Paper
Series, 1988, s. 77; ayrıca bkz, Cumhuriyet, 9-13 Aralık 1981.
[vii]
BYE, 27 Mayıs 1988.
[viii] Uluslararası siyasal sistemdeki denge
değişiklikleri, iki ülkede de dış politika stratejilerinin gözden geçirilmesi
gereğini ortaya çıkarmış, hükümetlerin ulusal çıkarlar ile ittifak çıkarları
arasında belirgin bir denge kurabilmelerini güçleştirmiştir. Körfez bunalımı
ve Bosna – Hersek, Makedonya ve Kosova sorunlarında sırasında bu durum
daha belirginleşmiştir.
[ix] Bu konuda bkz; Güven
Özalp,"Yunanistan'da Türk Generali", Milliyet, 4 Ekim 1999; Murat İlem,
“Yunanistan’da Bir Türk Komutan”, Cumhuriyet, 6 Ekim 1999, s. 8;
http://www.nato.org.tr/pressreleases/pressreleases/reflagging.htm;
[x] Türk savaş uçaklarının Nea Ankhilaos
üssüne inişlerine ilişkin olarak Yunanistan’da yapılan değerlendirmelerde Türk
uçaklarının Ege üzerindeki uçuşlarında Yunan tarafına uçuş planlarını vermiş
olduklarına dikkat çekilerek daha sonraki uçuşlarda da Türk tarafının uçuş
planlarını vermeyi sürdürmesinin arzulandığı dile getirilmiştir. Oysa yapılan bir
ortak tatbikata katılımdır, Türkiye’nin Ege üzerindeki askeri uçuşlarda
Yunanistan’a uçuş planı vermeme politikasında herhangi bir değişikliğin
olmadığı görülmektedir. Bu durum iki ülke basınında da geniş yankı bulmuştur.
Serkan Demirtaş, “Askerler Barış İçin El Ele Verdi”, Cumhuriyet, 6 Nisan 2000, s.
9.; Murat İlem, “Askerler Ege’de Barışta Kararlı”, Cumhuriyet, 12 Mayıs 2000,
s. 8; Utku Çakırözen, “Yunanistan’ı Türk Ordusu Savunacak”, Milliyet, 18 Mayıs
2000, s. 21; Utku Çakırözen, “Savaşan Şahinler Barış Elçisi”, Milliyet, 20
Mayıs 2000, s. 12; Nur Batur, “Hayal Bile Edilemezdi”, Hürriyet, 21 Mayıs 2000, s.
30.
