Trôû veà Muïc Luïc [back]

HOAØNG NGOÏC-TUAÁN

Thöû thöôûng thöùc moät taùc phaåm vaên chöông haäu hieän ñaïi

I.

Trong suoát maáy thaäp nieân cuoái cuøng cuûa theá kyû 20, maëc duø neàn ngheä thuaät haäu hieän ñaïi moãi luùc caøng trôû neân lôùn maïnh veà caû soá löôïng laãn chaát löôïng, vaø taàm aûnh höôûng myõ hoïc tích cöïc cuûa noù vaøo ñôøi soáng vaên hoaù ñöông ñaïi laø ñieàu khoù choái caõi, chuùng ta döôøng nhö vaãn cöù luoân luoân nghe vaêng vaúng ñoù ñaây nhöõng lôøi ta thaùn veà noù vaø keát aùn noù. Ñaây khoâng phaûi laø ñieàu khoù hieåu: thôøi naøo cuõng coù nhöõng ngöôøi dò öùng tröôùc nhöõng ñieàu môùi laï. Chuùng ta haún coøn nhôù, vaøo naêm 1937, Adolf Hitler ñaõ keát aùn taùc phaåm cuûa nhöõng tröôøng phaùi laäp theå, dada vaø vò lai laø "nhöõng gioïng noùi laäp caäp giaû doái cuûa nhöõng keû maø Thöôïng Ñeá ñaõ töø choái ban cho aân suûng ñeå coù moät taøi naêng ngheä thuaät thöïc söï, vaø thay vaøo ñoù ñaõ thöôûng cho hoï caùi taøi noùi naêng laûm nhaûm vaø söï löøa doái."(1) Söï vieäc Hitler tuyeân boá nhö theá vaøo thôøi aáy haún khoâng phaûi laø ñieàu ñaùng ngaïc nhieân: laø moät "con thuù chính trò", oâng khoâng maøng ñeán nhöõng saùng taïo ngheä thuaät; hôn theá nöõa, laø nhaø ñoäc taøi, taát nhieân oâng caàn phaûi phuû ñònh taát caû nhöõng phong caùch ngheä thuaät khoâng coù lôïi cho ñöôøng loái chính trò cuûa oâng. Ñieàu hôi ñaùng ngaïc nhieân laø, maõi ñeán hoâm nay, trong giôùi ngheä só Vieät Nam, khoâng chæ ôû noäi ñòa, maø ngay caû ôû haûi ngoaïi, vaãn coøn coù ngöôøi tieáp tuïc dò öùng tröôùc taùc phaåm cuûa nhöõng tröôøng phaùi laäp theå, dada vaø vò lai (nhöõng tröôøng phaùi thuoäc heä myõ hoïc hieän ñaïi chuû nghóa, moät heä myõ hoïc ñaõ baét ñaàu laïc haäu töø nhöõng naêm 60, töùc laø khoâng coøn gì ñaùng goïi laø môùi nöõa).

Neáu ngay caû ñoái vôùi moät heä myõ hoïc ñaõ cuõ ñeán gaàn nöûa theá kyû maø vaãn coøn coù ngöôøi dò öùng, thì ñoái vôùi moät heä myõ hoïc môùi hôn vaø ñang coøn vaän ñoäng, chuùng ta haún khoâng phaûi ngaïc nhieân gì khi nghe nhöõng lôøi ta thaùn veà noù vaø keát aùn noù.

Thöïc ra, khoâng rieâng gì ñoái vôùi quaàn chuùng bình thöôøng, ngay caû ñoái vôùi nhöõng nhaø tö töôûng thôøi danh nhö Fredric Jameson vaø Terry Eagleton, vaøo nhöõng naêm 80, ngheä thuaät haäu hieän ñaïi vaãn coøn laø nhöõng gì khieán hoï khoù chòu. Khi ñoái dieän vôùi nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät taïo hình cuûa Andy Warhol, Jameson khoâng theå hieåu noåi. OÂng cho raèng Warhol "chaúng noùi vôùi chuùng ta ñieàu gì caû."(2) Cuõng theá, Eagleton xem taùc phaåm cuûa Carl Andre chæ laø "ñoáng gaïch trong Tate Gallery" vaø voäi vaõ vieát "lôøi caùo phoù" cho chuû nghóa haäu hieän ñaïi.(3)

Thaùi ñoä dò öùng cuûa Jameson vaø Eagleton laø ñieàu khoâng maáy khoù giaûi thích. Tröôùc heát, hoï laø nhöõng lyù thuyeát gia chuyeân veà xaõ hoäi hoïc vaø vaên hoaù hoïc chöù khoâng phaûi veà myõ hoïc hay ngheä thuaät saùng taïo. Hôn theá nöõa, ngay trong phaïm vi xaõ hoäi hoïc vaø vaên hoaù hoïc, baûn chaát cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi chöùa ñöïng nhöõng ñieàu ñi ngöôïc laïi chính theá giôùi quan cuûa Jameson vaø Eagleton. Laø nhöõng ngöôøi taû phaùi, taàm maét cuûa hoï ít nhieàu bò giôùi haïn bôûi caùi "ñaïi töï söï" cuûa chuû nghóa Marx, trong khi chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø thaùi ñoä choái töø taát caû nhöõng "ñaïi töï söï" saün coù töø thôøi tieàn hieän ñaïi ñeán hieän ñaïi.(4) Naêm 1984, treân taïp chí taû phaùi New Left Review, Jameson nhìn chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö moät thöù "dieãn vaên trong moät ngoân ngöõ cheát" bieåu loä "moät loaïi môùi cuûa söï noâng caïn hay söï thieáu beà saâu" vaø laø "moät loaïi môùi cuûa söï giaû taïo ñuùng nghóa nhaát."(5) Töông töï nhö theá, vaøo naêm 1985, cuõng treân cuøng taïp chí aáy, Eagleton cho raèng chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø thaùi ñoä ñaùnh maát "söï trung thöïc", laø "thieáu beà saâu, thieáu phong caùch, phi söû tính."(6) Nhöõng nhaän ñònh aáy cuûa Jameson vaø Eagleton coù theå ñuùng ñoái vôùi vaên hoaù haäu hieän ñaïi treân nhieàu goùc caïnh. Tuy nhieân, neáu aùp duïng vaøo phaïm vi ngheä thuaät, nhöõng nhaän ñònh nhö theá chæ coù theå ñuùng ít nhieàu ñoái vôùi nhöõng saûn phaåm ngheä thuaät thöông maïi cuûa theá giôùi tö baûn -- nhöõng saûn phaåm chuû yeáu nhaèm muïc ñích giaûi trí nhanh choùng vaø khoâng ñoøi hoûi nhöõng noã löïc saùng taïo mang tính myõ hoïc trieät ñeå. Ñoái vôùi nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät saùng taïo trieät ñeå, nhöõng nhaän ñònh nhö theá trôû neân noâng noåi vaø leäch laïc.

Ñeán naêm 1987, sau khi traûi qua moät soá nhöõng cuoäc tranh luaän vôùi nhöõng lyù thuyeát gia haäu hieän ñaïi, Jameson ñaõ coù moät caùi nhìn tích cöïc hôn ñoâi chuùt veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi. OÂng thuù nhaän raèng nhöõng yù töôûng tieân khôûi cuûa oâng veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi "ñaõ coù khuynh höôùng tieâu cöïc (ví duï: noù khoâng phaûi laø theá naøy, noù khoâng phaûi laø theá kia, noù khoâng phaûi laø moät loaït nhöõng ñieàu maø chuû nghóa hieän ñaïi ñaõ laø)..."(7) Laàn naøy, oâng muoán quan saùt chuû nghóa haäu hieän ñaïi vôùi "moät söï moâ taû tích cöïc, khoâng vôùi moät yù ñònh ñaùnh giaù naøo (nhaèm cho thaáy chuû nghóa haäu hieän ñaïi "toát hôn" chuû nghóa hieän ñaïi) maø nhaèm naém baét chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö moät loâ-gích vaên hoaù môùi trong vò trí cuûa chính noù."(8) Tuy nhieân, cuøng luùc aáy, khi chaïm ñeán phaïm vi ngheä thuaät saùng taïo, Jameson vaãn coøn nhieàu luùng tuùng vaø töï maâu thuaãn. OÂng vaãn chöa vaát boû ñöôïc thaùi ñoä ñaùnh giaù noâng noåi, vaø vaãn chöa naém baét ñöôïc ngheä thuaät haäu hieän ñaïi nhö moät loâ-gích myõ hoïc môùi trong vò trí cuûa chính noù. OÂng tuyeân boá:

Toâi khoâng bieát Rauschenberg vó ñaïi ñeán chöøng naøo, nhöng toâi ñaõ coù xem moät cuoäc tröng baøy tuyeät vôøi cuûa oâng aáy ôû Trung Quoác, moät loaït vaät theå laáp laùnh ñem ñeán cho ngöôøi xem taát caû nhöõng thöù kinh nghieäm mang tính caùch haäu hieän ñaïi chuû nghóa. Nhöng khi cuoäc tröng baøy chaám döùt, noù cuõng heát chuyeän.(9)

OÂng xem taùc phaåm cuûa Rauschenberg khoâng phaûi laø taùc phaåm ngheä thuaät ñuùng nghóa, moät loaïi 'kieät taùc' nhö nhöõng taùc phaåm hoaønh traùng cuûa chuû nghóa hieän ñaïi; vaø oâng phaùt bieåu:

Baïn böôùc vaøo moät cuoäc tröng baøy cuûa Rauschenberg vaø nghieäm thaáy moät tieán trình ñöôïc thöïc hieän theo nhöõng ñöôøng loái raát chuyeân moân vaø nhieàu phaùt kieán; vaø khi baïn böôùc ra, noù cuõng chaám döùt.(10)

Lôøi phaùt bieåu naøy cho thaáy, qua con maét cuûa Jameson, taùc phaåm haäu hieän ñaïi cuûa Rauschenberg quaû laø "raát chuyeân moân vaø nhieàu phaùt kieán", nhöng ôû ñoù oâng khoâng theå tìm thaáy giaù trò myõ hoïc naøo oâng cho laø lôùn lao vaø tröôøng cöûu, vaø khoâng coù yù töôûng naøo khieán oâng rung caûm. Jameson thaát baïi ôû choã, cuõng nhö nhieàu ngöôøi khaùc, oâng ñaõ voâ tình ñaùnh giaù ngheä thuaät haäu hieän ñaïi treân cô sôû myõ hoïc hieän ñaïi chuû nghóa.

Coù moät ñieàu raát hieån nhieân nhöng nhieàu ngöôøi vaãn khoâng chòu löu taâm, ñoù laø: chuùng ta khoâng theå thöôûng thöùc hay ñaùnh giaù moät taùc phaåm neáu chuùng ta chöa naém ñöôïc "luaät chôi" cuûa noù (nhöõng nguyeân taéc myõ hoïc cuûa noù). Cuõng nhö moïi neàn ngheä thuaät ôû luùc môùi xuaát hieän, ngheä thuaät haäu hieän ñaïi khoâng theo nhöõng nguyeân taéc myõ hoïc saün coù tröôùc ñoù, vaø vì vaäy, ñeå ñaùnh giaù noù khoâng phaûi laø vieäc deã daøng. Lyotard nhaän ñònh:

Moät ngheä só hay nhaø vaên haäu hieän ñaïi ñöùng ôû vò trí cuûa moät trieát gia: vaên baûn y vieát, taùc phaåm y thöïc hieän, xeùt treân nguyeân taéc, khoâng chòu söï chi phoái cuûa nhöõng luaät leä saün coù, vaø chuùng khoâng theå ñöôïc ñaùnh giaù theo caùch phaùn xeùt cöùng nhaéc, theo loái aùp duïng nhöõng baûng xeáp loaïi thoâng thöôøng ñoái vôùi vaên baûn hay taùc phaåm. Nhöõng luaät leä vaø nhöõng baûng xeáp loaïi laø nhöõng gì chính taùc phaåm ngheä thuaät [haäu hieän ñaïi] ñang tìm kieám. Ngheä só vaø nhaø vaên, do ñoù, ñang laøm vieäc beân ngoaøi moïi luaät leä vôùi muïc ñích xaây döïng nhöõng luaät leä cuûa nhöõng gì seõ ñöôïc thöïc hieän. Bôûi vaäy, môùi coù söï kieän raèng taùc phaåm vaø vaên baûn mang nhöõng tính caùch cuûa moät thöù bieán coá.(11)

Nhö theá, trong khi ngheä thuaät haäu hieän ñaïi coøn quaù môùi vaø chöa hình thaønh moät cô sôû myõ hoïc roõ neùt cho chính noù, ñeå thöôûng thöùc vaø ñaùnh giaù moät taùc phaåm, chuùng ta caàn phaûi noã löïc truy taàm haønh trình saùng taïo cuûa ngheä só, ñeå qua ñoù chuùng ta coù theå tìm thaáy nhöõng "luaät chôi" cuûa taùc phaåm aáy.

Toâi tin raèng John Cage, moät trong nhöõng ngheä só haäu hieän ñaïi saùng taïo trieät ñeå nhaát, laø ngöôøi coù thaùi ñoä thöôûng ngoaïn ngheä thuaät heát söùc tích cöïc vaø ñuùng ñaén. Sau laàn ñaàu ñeán xem nhöõng hoaï phaåm maøu traéng cuûa Robert Ryman, Cage ñaõ phaùt bieåu:

Toâi chöa quen thuoäc vôùi taùc phaåm cuûa Ryman, maõi cho ñeán khi toâi ñeán xem cuoäc trieån laõm nhìn laïi quaù khöù saùng taùc cuûa oâng. Vaø thaät laø ñaùng kinh ngaïc khi nhìn thaáy nhöõng gì ñaõ xaûy ra trong cuoäc daán thaân cuûa oâng vaøo maøu traéng.... Nhöõng vaät lieäu maø treân ñoù oâng treùt maøu traéng, vaø nhöõng caùch theá khaùc nhau khi oâng laøm ñieàu ñoù, thì thöïc laø laï thöôøng. Vaø toâi ñaõ böôùc ra khoûi cuoäc trieån laõm ñoù vôùi moät taâm caûm haân hoan ñöôïc laøm môùi laïi, vaø ngay caû vôùi moät nieàm vui söôùng gaàn nhö moät cuoäc chuyeån mình cuûa tö töôûng.... nhöõng phaùt kieán aáy khoâng laøm cho baïn maát ñi khaû naêng khaùm phaù, maø ñuùng hôn, laøm taêng theâm khaû naêng aáy... Bôûi theá noù khoâng chæ laø moät ñieàu gì ñoù ñöôïc nhaän bieát, hay laøm taêng theâm voán tri thöùc -- noù coøn laøm ta&eccirc;ng theâm caùi baát khaû tri ngay trong cuøng moät luùc!(12)

Ñoái dieän moät taùc phaåm hoaøn toaøn môùi laï ñoái vôùi nhöõng nguyeân taéc myõ hoïc saün coù trong voán tri thöùc cuûa mình, chuùng ta raát deã caûm thaáy chaùn naûn vì khoâng hieåu noåi. Trong tröôøng hôïp naøy, nhieàu ngöôøi haún seõ gaït boû taùc phaåm aáy, vaø thaäm chí voäi vaõ cho raèng noù "quaù dôû", hay "quaù quaùi ñaûn", v.v... Tuy nhieân, moät ngöôøi coù yù thöùc saùng taïo cao ñoä nhö John Cage ñaõ ñeán vôùi ngheä thuaät môùi baèng caùch khaùc. OÂng noùi:

Neáu moät caùi gì ñoù khieán baïn chaùn naûn sau hai phuùt, haõy coá gaéng trong boán phuùt. Neáu vaãn coøn chaùn naûn, haõy coá gaéng trong taùm, möôøi saùu, ba möôi hai phuùt, vaø cöù theá. Roát cuoäc, chuùng ta seõ khaùm phaù ra raèng noù chaúng nhaøm chaùn tí naøo maø laïi heát söùc thuù vò.(13)

Töø baøi hoïc naøy veà thaùi ñoä tích cöïc ñoái vôùi nhöõng taùc phaåm môùi laï, nhaân coù baûn dòch Vieät ngöõ moät truyeän ngaén cuûa nhaø vaên haäu hieän ñaïi Hoa Kyø Donald Barthelme ñöôïc ñaêng treân taïp chí Vieät kyø naøy, nhan ñeà "Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee ñeå maát moät chieác phi cô giöõa Milbertshofen vaø Cambrai, thaùng Ba 1916", chuùng ta haõy thöû cuøng thöôûng thöùc truyeän ngaén aáy.

II.

Thöôûng thöùc theo caùch ñoïc ñôn tuyeán thoâng thöôøng, truyeän ngaén "Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee ñeå maát moät chieác phi cô giöõa Milbertshofen vaø Cambrai, thaùng Ba 1916" coù veû quaù ñôn giaûn. Chuùng ta coù theå toùm löôïc coát chuyeän raát deã daøng, ñaïi khaùi nhö sau:

Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee ñöôïc giao nhieäm vuï hoä toáng cuoäc chuyeån vaän ba chieác phi cô baèng phöông tieän xe löûa töø Milbertshofen ñeán Cambrai, vaøo thaùng Ba 1916. Trong suoát cuoäc vaän chuyeån ñoù, anh bò Caûnh Saùt Maät -- moät toå chöùc "coù-maët-khaép-moïi-nôi", "hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc", vaø "sôû-höõu-taát-caû-quyeàn-naêng" -- theo doõi töøng gia&aacirc;y phuùt. Tuy nhieân, sau khi aên tröa taïi moät khaùch saïn ôû ga Hohenbudberg, anh phaùt hieän moät chieác phi cô ñaõ bieán maát heát söùc bí maät. Ngay caû Caûnh Saùt Maät cuõng khoâng theå bieát chieác phi cô aáy bieán maát baèng caùch naøo. Sau khi thöû tìm kieám qua loa, Paul Klee quyeát ñònh duøng taøi veõ cuûa mình ñeå laøm giaû caùi chöùng thö xaùc minh raèng anh chæ vaän chuyeån hai chieác phi cô. Caûnh Saùt Maät theo doõi raát roõ vieäc laøm naøy, nhöng vì khoâng bieát phaûi giaûi quyeát caùch naøo toát hôn, hoï im laëng chaáp nhaän. Sau ñoù, hai chieác phi cô coøn laïi ñöôïc tieáp tuïc vaän chuyeån ñeán Cambrai an toaøn, vaø khoâng ai bieát ñeán söï coá ñaõ xaûy ra.

Hieåu theo caùch nhö theá, truyeän ngaén naøy döôøng nhö chaúng coù gì ñaùng löu yù. Tröôùc heát, noù voâ vò: suoát caû truyeän, döôøng nhö khoâng coù moät chi tieát naøo khieán ngöôøi ñoïc hoài hoäp, caûm ñoäng hay khoaùi traù. Keá ñeán, noù coù veû quaù khaû ñoaùn: söï coá chuû yeáu cuûa truyeän - vieäc Binh Nhì Cô Gi&occirc;ùi Paul Klee ñeå maát moät chieác phi cô giöõa Milbertshofen vaø Cambrai, thaùng Ba 1916 - ñaùng leõ coù theå ñöôïc giaáu ñi suoát ñoaïn ñaàu ñeå roài ñöôïc khai trieån nhö ñieåm cao traøo cho truyeän, laïi ñaõ ñöôïc töôøng thuaät ngay ôû nhan ñeà vaø, nhö theá, ngöôøi ñoïc khoâng coøn gì ñeå tieân ñoaùn hay ngaïc nhieân nöõa.

Theâm vaøo ñoù, coát chuyeän coù nhieàu ñieåm voâ lyù: chieác phi cô trong thôøi Ñeä Nhaát Theá Chieán ñang dieãn ra chöù ñaâu phaûi laø moät ñoà chôi maø bieán maát quaù deã daøng trong moät buoåi aên tröa nhö theá; anh binh nhì coù nhieäm vuï hoä toáng ñoaøn vaän chuyeån phi cô, khi ñi aên tröa, laïi khoâng coù moät quaân nhaân naøo khaùc thay theá nhieäm vuï canh giöõ; cuoäc vaän chuyeån ba chieác phi cô chæ coù moät anh binh nhì canh giöõ; söï cheånh maûng vaø nheï daï quaù ñoä cuûa Caûnh Saùt Maät - nhöõng keû töï xöng laø "coù-maët-khaép-moïi-nôi", "hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc", vaø "sôû-höõu-taát-caû-quyeàn-naêng"; khi phaùt giaùc chieác phi cô bò maát, anh binh nhì coù theå bình tónh ngoài xuoáng ñeå thöôûng laõm vaø veõ phaùc thaûo hình daïng "caùm doã" cuûa taám baït ruõ xuoáng vaø môù daây thöøng; sau ñoù, anh chæ thaáy böïc töùc vì chuyeän maát phi cô, maø khoâng heà hoaûng sôï; ñeå tìm chieác phi cô, anh ngöôùc nhìn leân baàu trôøi qua loa, vaø Caûnh Saùt Maät cho ñoù laø "moät böôùc truy taàm heát söùc hôïp lyù"; anh binh nhì giaû maïo chöùng thö, Caûnh Saùt Maät bieát roõ, nhöng laïi deã daøng ñoàng tình thaäm chí coøn haõnh dieän vaø caûm ñoäng veà haønh ñoäng aáy cuûa anh binh nhì, v.v...

Beân caïnh ñoù, truyeän thieáu haáp daãn vì taùc giaû khoâng trình baøy caâu truyeän theo loái keå chuyeän coù taû caûnh, taû ngöôøi, maø laïi chæ trình baøy noù nhö moät baûn ghi cheùp lôøi phaùt bieåu cuûa hai nhaân vaät khoâng dieän maïo. Vôùi caùch vieát naøy, truyeän troâng nhö moät kòch baûn raát ngaén chæ ghi lôøi noùi cuûa caùc nhaân vaät, maø khoâng heà coù moät moâ taû naøo veà caûnh trí, nhaân vaät hay dieãn xuaát. Caáu truùc cuûa truyeän laïi coù veû quaù ñôn giaûn: toaøn boä chæ laø möôøi ba ñoaïn phaùt bieåu ngaén (baûy ñoaïn cho Paul Klee, vaø saùu ñoaïn cho Caûnh Saùt Maät), vaø nhöõng ñoaïn naøy ñöôïc xeáp xen keõ vaø ñoåi vai giöõa hai nhaân vaät: Paul Klee noùi, roài Caûnh Saùt Maät noùi, vaø cöù theá.

Vôùi nhöõng nhaän xeùt treân, chuùng ta coù theå deã daøng phaùn quyeát raèng truyeän ngaén naøy laø xoaøng xónh, teû ngaét, vaø dôû. Tuy nhieân, moät phaùn quyeát nhö vaäy coù theå laøm chuùng ta thieät thoøi. Bieát ñaâu chöøng chuùng ta ñaõ ñaùnh maát cô hoäi thöôûng thöùc moät taùc phaåm hay. Coù leõ chuùng ta neân töï hoûi: coù phaûi truyeän ngaén naøy cuûa Donald Barthelme thöïc söï dôû nhö vaäy khoâng? Töï hoûi nhö theá, chuùng ta coù cô hoäi suy nghó veà caùch ñoïc cuûa mình. Thöïc vaäy, khoâng phaûi chæ coù moät caùch ñoïc cho moïi vaên baûn treân ñôøi maø, ñuùng hôn, moãi loaïi vaên baûn ñoøi hoûi moät caùch ñoïc khaùc nhau. Ñoïc ñeå thöïc söï thöôûng thöùc vaên chöông, toát nhaát, phaûi laø moät haønh ñoäng tích cöïc: ngöôøi ñoïc phaûi laøm sao, qua cuoäc ñoïc cuûa mình, khaùm phaù cô sôû myõ hoïc cuûa taùc phaåm, thaäm chí, tìm kieám moät phöông caùch ñeå taùi hieän quaù trình saùng taïo cuûa taùc giaû. Ñieàu naøy khoâng phaûi deã thöïc hieän, vì chính caùi "khaåu vò" thaåm myõ saün coù trong chuùng ta laøm haïn cheá yù ñònh tích cöïc vaø saùng taïo trong vieäc ñoïc. Moät ñoäc giaû quen ñoïc vaên chöông ñôn tuyeán haún seõ caûm thaáy heát söùc khoù khaên khi phaûi ñoái dieän vôùi moät taùc phaåm ña tuyeán vaø ña taàng. Moät ñoäc giaû coù boä "töï ñieån baùch khoa" cuûa baûn thaân raát moûng seõ caûm thaáy raát meät moûi tröôùc söï ñoøi hoûi veà kieán thöùc lieân vaên baûn cuûa moät taùc phaåm maø taùc giaû cuûa noù laø sôû höõu chuû cuûa moät boä "baùch khoa toaøn thö" quaù daøy. Trong nhöõng tröôøng hôïp ñoù, ñöùc tính kieân nhaãn laø ñieàu troïng yeáu, vaø thaùi ñoä thöôûng thöùc cuûa John Cage laø ñieàu ñaùng noi theo.

Vaäy toát nhaát chuùng ta haõy thöû cuøng nhau ñoïc laïi truyeän ngaén cuûa Donald Barthelme theo moät caùch kieân nhaãn hôn.

III.

Vöøa ñoïc nhan ñeà truyeän, "Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee ñeå maát moät chieác phi cô giöõa Milbertshofen vaø Cambrai, thaùng Ba 1916", neáu trong boä "töï ñieån baùch khoa" cuûa baûn thaân chuùng ta ñaõ saün coù moät soá danh tính cuûa caùc hoaï só quan troïng cuûa theá kyû 20, haún chuùng ta seõ löu yù ñeán teân goïi cuûa nhaân vaät chính cuûa truyeän: Paul Klee. Taát nhieân, khoâng nhaát thieát ñaây chæ laø teân cuûa nhaø danh hoaï Paul Klee (1879-1940), nhöng neáu ñoäc giaû ñaõ theo doõi tieåu söû vaø, hôn nöõa, ñaõ ñoïc nhöõng cuoán nhaät kyù cuûa Paul Klee, chaéc chaén ñoäc giaû seõ phaûi tin raèng ñaây khoâng chæ laø teân cuûa moät nhaân vaät hö caáu, maø laø teân cuûa chính nhaø danh hoaï.

Neáu chuùng ta kieân nhaãn ñoïc kyõ vaø so saùnh truyeän ngaén naøy vôùi nhaät kyù cuûa Paul Klee, cuoán IV, trong boä The Diaries of Paul Klee 1898-1918 (baûn dòch Anh ngöõ do Pierre B. Schneider, R.Y. Zachary vaø Max Knight thöïc hieän, vôùi söï nhuaän saéc cuûa Felix Klee, con trai cuûa nhaø danh hoaï)(14), chuùng ta coù theå phaùt hieän nhöõng söï truøng hôïp heát söùc thuù vò. Döôùi ñaây, toâi xin trình baøy moät soá nhöõng phaùt hieän aáy. Coù raát nhieàu nhöõng söï truøng hôïp ôû caùc chi tieát nhoû (ví duï: caùc ñòa danh, nhaân vaät, vaø söï kieän), nhöng ñeå traùnh röôøm raø, toâi seõ khoâng lieät keâ taát caû ôû ñaây, maø chæ nhaán maïnh vaøo moät soá ñieåm chính. Nhöõng chöõ vaø caâu in ñaäm vaø coù gaïch döôùi laø nhöõng ñieåm truøng hôïp veà chöõ vaø yù. Nhöõng trích ñoaïn töø truyeän ngaén cuûa Donald Barthelme ñöôïc ghi chuù baèng kyù hieäu DB vaø in chöõ nghieâng. Nhöõng trích ñoaïn töø nhaät kyù cuûa Paul Klee ñöôïc ñaùnh daáu baèng kyù hieäu PK vaø in chöõ thöôøng. Sau kyù hieäu PK laø soá ñoaïn vaø soá trang caên cöù theo baûn Anh ngöõ cuûa boä The Diaries of Paul Klee 1898-1918.

DB: Now I have been transferred to the Air Corps. A kindly sergeant effected the transfer. He thought I would have a better future here, more chances for promotion. First I was assigned to aircraft repair, together with several other workers. We presented ourselves as not just painters but artist-painters. This caused some shaking of heads. We varnished wooden fuselages, correcting old numbers and adding new ones with the help of templates. Then I was pulled off the painting detail and assigned to transport. I escort aircraft that are being sent to various bases in Germany and also (I understand) in occupied territory. It is not a bad life. I spend my nights racketing across Bavaria (or some such) and my days in switching yards. There is always bread and wurst and beer in the station restaurants. When I reach a notable town I try to see the notable paintings there, if time allows. There are always unexpected delays, reroutings, backtrackings. Then the return to the base. I see Lily fairly often. We meet in hotel rooms and that is exciting. I have never yet lost an aircraft or failed to deliver one to its proper destination. The war seems interminable. Walden has sold six of my drawings.

PK: (1050:363) But the sergeant promised me to see my well-being there. (1012:346) The sergeant was in excellent spirits. "Don't you want to fly?" "Who, me?" "Yes, didn't you request to be put in the air corps?" [...] When I returned to the sergeant I had already been transferred. He congratulated me: "Be glad that you're getting out of the miserable infantry. [...]" He shook my hand. "Goodbye Klee, take care of yourself!" (1013:347) Since we felt safe, we presented ourselves as not just painters but artist-painters. This caused some shaking of heads. (1018:348) Varnished two wooden fuselages. Corrected old numbers on airplanes, painted on new ones in front with the help of templates.(1026a:352) I escort the transport to its final destination. (1026a:353) From Bavaria, eh? (1026a:352) Now a long delay, the proximity of the large city can be felt. The worst conditions exist in switchyards. (1051:364) One more adventure to prevent the war from becoming too boring.(1006:343) My dearest Lily. We are here. (1064:367) Waldenwants six graphic works for his private collection. (995d:338) He has sold "The Anatomy of Venus," net gain: one hundred and sixty marks.

DB: One place we are is here watching Engineer-Private Klee, who is escorting three valuable aircrafts, B.F.W. 3054/16-17-18, with spare parts, by rail from Milbertshofen to Cambrai.

PK: (1014:347) From: Engineer Klee, Air Force Reserve Unit, Schleissheim, Workshop Company. (1022a:349) At four p.m., walked, loaded with food, to Milbertshofen; found three airplanes there almost loaded. (1026a:351) Planes B.F.W. 3054/16 and 3053/16 with spare parts. (1026a:356) I strolled to the main station at Cambrai.

DB: He is reading a book of Chinese short stories. He has removed his boots. His feet rest twenty-six centimeters from the baggage-car stove. [...] These Chinese short stories are slight and lovely. I have no way of knowing if the translation is adequate or otherwise. Lily will meet me in our rented room on Sunday, if I return in time. Our destination is Fighter Squadron Five. I have not had anything to eat since morning. The fine chunk of bacon given me along with my expense money when we left the base has been eaten.This morning a Red Cross lady with a squint gave me some very good coffee, however. Now we are entering Hohenbudberg.

PK: (1043:361) [...] where I have beer, soup. Roast, potatoes, and Chinese short stories (1026a:356) Take a last nap near the large stove (1054:365) I am able to read a great deal and am growing more and more Chinese. Li-T'ai-Pe's poems have been translated too playfully. Klabund goes about it somewhat thoughtlessly. The translation of the short stories is not reliable, either. (1026a:351) To Fighter Squadron 5, with two airplanes. (1022:349) I was given a fine chunk of bacon and money for the journey. (1026a:352) I am not sent on, like a freight parcel, to Gereon, but to the staging area in Hohenbudberg, on train 6263 [...] thanks to a lady from the Red Cross.

DB: Engineer-Private Klee has taken himself intothe station restaurant. He is enjoying a hearty lunch.

PK: (1026a:352) Again ate extremely well at the restaurant in the station.

DB: We arrive at Cambrai. The planes are unloaded, six men for each plane. The work goes quickly. No one questions my altered manifest. The weather is clearing. After lunch I will leave to begin the return journey. My release slip and travel orders are ready, but the lieutenant must come and sign them. I wait contentedly in the warm orderly room. The drawing I did of the collapsed canvas and ropes is really very good. I eat a piece of chocolate. I am sorry about the lost aircraft but not overmuch. The war is temporary. But drawings and chocolate go on forever.

PK: (1026a:356) I strolled to the main station at Cambrai. (1026a:357) The planes are unloaded [...] Six men for each plane. The weather is clearing. After lunch, I felt like leaving. I inquire about it at the office; my release slip and travel orders are ready, but the lieutenant must come and sign them first. (1065a:367) Thawing weather and chocolate quagmires. (1090:380) To be sure, I sit here safe and warm and feel no war within me. (1099:385) Peace might have been declared and we wouldn't know about it.

Nhöõng söï truøng hôïp thuù vò treân ñaây cho thaáy roõ raøng Donald Barthelme ñaõ söû duïng chính cuoán nhaät kyù cuûa nhaø danh hoaï Paul Klee ñeå laøm moät chaát lieäu quan troïng trong vieäc vieát truyeän. Thaät ra, trong soá quaù nhieàu nhöõng ñieåm truøng hôïp nhö theá (ñoù laø khoâng keå ñeán raát nhieàu ñieåm truøng hôïp khaùc chöa ñöôïc lieät keâ ôû ñaây), chæ caàn vaøi ñieåm then choát sau ñaây laø ñuû ñeå chuùng ta khaúng ñònh nhaân vaät Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee chính laø nhaø danh hoaï: vaøo naêm 1916, quaû thaät Paul Klee mang quaân haøm Binh Nhì vaø coâng taùc trong ngaønh cô giôùi, vôùi nhieäm vuï hoä toáng ñoaøn vaän chuyeån phi cô; Lily laø teân thaät cuûa vôï oâng, vaø Walden laø teân thaät cuûa ngöôøi moâi giôùi baùn tranh cho oâng.

Tuy nhieân, söï thuù vò cuûa truyeän naøy khoâng phaûi chæ ôû choã Barthelme döïa vaøo moät soá chi tieát coù thöïc trong nhaät kyù cuûa Paul Klee ñeå thöïc hieän vieäc hö caáu. Söï thuù vò cuûa moät taùc phaåm hö caáu haäu hieän ñaïi nhö truyeän naøy chuû yeáu naèm ôû nhöõng choã khaùc vaø ñoøi hoûi nôi ñoäc giaû moät caùch ñoïc tích cöïc hôn nöõa.

IV.

ÔÛ ngoaïi dieän, truyeän laø moät baûn ghi cheùp nhöõng lôøi phaùt bieåu cuûa nhaân vaät Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee vaø nhaân vaät Caûnh Saùt Maät. Thaät ra, ñoäc giaû coù theå caûm thaáy mình ñang ñoïc moät baûn ghi cheùp nhöõng lôøi töôøng thuaät hôn laø nhöõng lôøi phaùt bieåu bình thöôøng. Nhöõng lôøi töôøng thuaät naøy gioáng nhö ñöôïc thöïc hieän tröïc tieáp truyeàn thanh, qua ñoù hai nhaân vaät, ngoaøi vieäc baøy toû nhöõng caûm nghó rieâng tö, coøn moâ taû nhöõng haønh ñoäng cuûa chính mình vaø nhöõng söï kieän quanh mình ngay ôû thôøi ñieåm vaø khoâng gian nhöõng ñieàu aáy ñang xaûy ra. Thöû ñoïc laïi nhöõng caâu Caûnh Saùt Maät moâ taû caùc haønh ñoäng cuûa Paul Klee vaø cuûa chính mình:

"Y ñang ñoïc moät taäp truyeän ngaén Trung Hoa. Y ñaõ thaùo giaøy boát. Hai baøn chaân y duoãi ra caùch loø söôûi cuûa toa haønh lyù hai möôi saùu phaân." [...] "Binh Nhì Cô Giôùi Klee ñaõ vaøo thöïc quaùn cuûa traïm hoaû xa. Y ñang thöôûng thöùc moät böõa aên tröa thònh soaïn. Chuùng toâi seõ theo y ñeán ñoù." [...] "Chuùng toâi thaáy y ñang laáy töø aùo khoaùc ra moät cuoán soå vaø caây buùt chì. Chuùng toâi thaáy y baét ñaàu, theo yù chuùng toâi laø raát ñuùng taùc phong coâng vuï, vieát vaøo cuoán soå taát caû chi tieát cuûa söï vieäc." [...]"Böïc quaù neân y baét ñaàu ñaù vaøo toa traàn." [...]"Binh Nhì Cô Giôùi Klee ñang tìm kieám treân baàu trôøi -- moät böôùc truy ttaàm heát söùc hôïp lyù, theo yù chuùng toâi. Chuùng toâi, Caûnh Saùt Maät, cuõng raø khaép baàu trôøi Hohenbudberg, vôùi maét chuùng toâi. Nhöng chaúng tìm thaáy gì. Chuùng toâi ñang baøn caõi vôùi nhau xem chuùng toâi coù neân vaøo thöïc quaùn cuûa traïm hoaû xa vaø baét ñaàu thaûo baûn baùo caùo sô khôûi, ñeå chuyeån leân caùc cô quan ñaàu naõo, hay khoâng." [...] "Trong luùc naøy, chuùng toâi quyeát ñònh taïm thôøi cöù theo doõi theâm nhöõng haønh ñoäng cuûa Binh Nhì Cô Giôùi Klee." [...] "Baây giôø chuùng toâi nhìn thaáy Binh Nhì Cô Giôùi Klee ñang giaáu taám baït vaø môù daây thöøng duøng ñeå goùi chieác phi cô luùc tröôùc vaøo moät toa taøu troáng theo loä trình Essigny-le-Petit."

Vaø thöû ñoïc laïi nhöõng caâu Paul Klee moâ taû caùc haønh ñoäng cuûa chính mình:

"Baây giôø chuùng toâi ñang tieán vaøo Hohenbudberg." [...]"Baây giôø toâi böôùc ra khoûi thöïc quaùn cuûa traïm hoaû xa vaø ñi boä doïc theo caùc toa ñeå ñeán toa traàn maø phi cô cuûa toâi (toâi xem chuùng nhö phi cô cuûa toâi) ñang ñöôïc chôû treân ñoù. Ngaïc nhieân vaø hoaûng hoát, toâi phaùt hieän raèng moät chieác ñaõ bò maát. Tröôùc ñaây coù ba chieác, ñöôïc coät dính vaøo toa traàn vaø phuû baèng taám baït. Baây giôø toâi thaáy vôùi con maét hoaï só nhaø ngheà raèng thay vì ba khoái phuû baït treân toa traàn chæ coøn coù hai. Nôi chieác thöù ba ñaõ naèm chæ coù moät ñoáng vaûi baït vaø giaây thöøng ñaõ thaùo loûng. Toâi voäi nhìn quanh xem coù ai ñaõ löu yù ñeán söï bieán maát cuûa chieác phi cô thöù ba hay khoâng." [...] "Baây giôø toâi seõ hoûi nhieàu coâng nhaân hoaû xa vaø nhaân vieân nhaø ga xem hoï coù thaáy ai chôû chieác phi cô ñi maát khoâng. Neáu hoï baûo khoâng, toâi seõ heát söùc böïc mình. Toâi seõ ñaù vaøo toa traàn cho ñôõ töùc." [...]"Toâi nhìn leân baàu trôøi, xem thöû coù chieác phi cô cuûa toâi treân ñoù khoâng. Treân baàu trôøi coù phi cô thuoäc nhieàu loaïi, nhöng khoâng chieác naøo thuoäc loaïi toâi ñang tìm kieám." [...] "Baây giôø toâi seõ ñi quanh phoá vaø xem thöû coù tieäm baùn soâ-coâ-la naøo khoâng. Toâi theøm soâ-coâ-la."

Vôùi caùch vieát nhö theá, taùc giaû giöõ vai troø moät ngöôøi ñang ôû taïi moät toång ñaøi ñeå theo doõi vaø chi cheùp caùc söï kieän ñang dieãn ra trong töøng giaây töøng phuùt qua lôøi töôøng thuaät cuûa moãi nhaân vaät. Thöïc hieän ñieàu naøy, Donald Barthelme ñaõ gôõ boû vai troø cuûa taùc giaû nhö moät ngöôøi keå chuyeän. Quaû vaäy, ñoäc giaû coù caûm töôûng khoâng phaûi ñoïc moät caâu chuyeän ñöôïc Donald Barthelme keå, maø ñoïc lôøi töôøng thuaät cuûa hai nhaân vaät do oâng "ghi cheùp" laïi baèng moät vaên baûn ôû thì hieän taïi.

Caùch "ghi cheùp" cuûa Donald Barthelme, thoaït troâng, coù veû laø moät söï moâ taû hieän thöïc raát khaùch quan, nhöng kyø thöïc laïi chöùa ñöïng nhöõng nghòch lyù thuù vò:

Ngoaïi tröø voûn veïn hai caâu nhaân vaät Caûnh Saùt Maät noùi vôùi ngoâi thöù hai ("Chuùng toâi khoâng coù nhöõng bí maät cuûa baïn vaø ñoù chính laø ñieàu chuùng toâi ñang theo ñuoåi, nhöõng bí maät cuûa baïn", vaø "Baïn muoán bieát Binh Nhì Cô Giôùi Klee ñang laøm gì ngay luùc naøy, trong toa haønh lyù?"), toaøn boä nhöõng lôøi töôøng thuaät cuûa hai nhaân vaät cuõng coù theå ñöôïc ñoïc nhö nhöõng yù nghó rieâng tö cuûa caùc nhaân vaät vaø chæ rieâng hoï töï bieát ngay trong luùc hoï ñang haønh ñoäng. Nhöng neáu ñoù laø nhöõng yù nghó rieâng tö cuûa caùc nhaân vaät, thì ñuùng ra Donald Barthelme phaûi vieát "Paul Klee nghó" vaø "Caûnh Saùt Maät nghó", thay vì "Paul Klee noùi" vaø "Caûnh Saùt Maät noùi". Theá nhöng, Donald Barthelme laïi vieát "Paul Klee noùi" vaø "Caûnh Saùt Maät noùi", vaø nhö vaäy oâng muoán khaúng ñònh ñoù laø nhöõng lôøi töôøng thuaät cuûa hai nhaân vaät. Tuy nhieân, ñoäc giaû coù theå nhaän ra ngay raèng trong cuoäc soáng thöïc taïi khoâng theå naøo coù nhöõng lôøi töôøng thuaät nhö vaäy.

Phaân tích nhö theá, chuùng ta thaáy nhöõng nghòch lyù naøy coù veû loä roõ treân beà maët cuûa truyeän vaø taïo neân moät khoaûng caùch giöõa vaên baûn vaø cuoäc soáng thöïc taïi. Tuy nhieân, khoaûng caùch naøy khoâng toàn taïi vöõng chaéc, maø mang tính co giaõn lung linh trong quaù trình ñoïc truyeän. Lyù do laø, maëc cho chuùng ta nhaän thöùc raèng vaên baûn naøy chæ laø moät saûn phaåm cuûa oùc töôûng töôïng thuaàn tuyù vaø ñöôïc xaây döïng baèng ngoân ngöõ, chính danh tính coù thaät cuûa nhaø danh hoaï Paul Klee -- moät danh tính gaén lieàn vôùi lòch söû -- laïi taïo neân moät maïch noái giöõa vaên baûn vaø cuoäc soáng thöïc taïi. Do ñoù, trong quaù trình ñoïc, chuùng ta thaáy mình ñöùng tröôùc moät tình theá löôõng söï, choâng cheânh giöõa vaên baûn vaø hieän thöïc cuoäc soáng.

Khoaûng caùch co giaõn lung linh naøy laø moät trong nhöõng ñaëc tính myõ hoïc cuûa vaên chöông hö caáu haäu hieän ñaïi.

V.

Sau khi ñoái chieáu nhöõng ñieåm truøng hôïp giöõa truyeän vaø nhaät kyù cuûa Paul Klee, chuùng ta coù theå thaáy ngay Donald Barthelme ñaõ saép xeáp xen keõ nhöõng chi tieát coù thaät laáy töø nhaät kyù cuûa Paul Klee vôùi nhöõng chi tieát hoaøn toaøn giaû töôûng veà caû hai nhaân vaät Paul Klee vaø Caûnh Saùt Maät.

Taát nhieân ngöôøi ñoïc coù theå phaøn naøn ngay raèng vieát nhö theá thì coù gì laø ñaùng ngaïc nhieân, vì caùch vieát pha troän hö caáu vaø phi hö caáu ñaõ hieän dieän trong nhieàu taùc phaåm vaên chöông töø nhöõng theá kyû tröôùc. Phaøn naøn nhö theá khoâng phaûi laø khoâng coù phaàn hôïp lyù, nhöng chuùng ta caàn nhìn thaáy nhöõng dò bieät quan troïng veà kyõ thuaät vaø myõ hoïc giöõa vaên chöông cuûa nhöõng thôøi tröôùc vaø vaên chöông haäu hieän ñaïi trong caùch vieát pha troän hö caáu vaø phi hö caáu. Trong vaên chöông cuûa nhöõng thôøi tröôùc, caùch vieát pha troän hö caáu vaø phi hö caáu chuû yeáu laø nhaèm thuyeát phuïc ngöôøi ñoïc ôû tính caùch "nhö thöïc" cuûa truyeän. Nhöõng ñoaïn vaên nghieân cöùu sinh hoïc veà caù voi trong Moby Dick (1851) laøm cho ngöôøi ñoïc tin vaøo söï hôïp lyù cuûa taát caû nhöõng dieãn bieán trong taùc phaåm. Nhöõng dieän maïo, lôøi noùi, cöû chæ cuûa caùc nhaân vaät coù thaät (nhöõng ngöôøi haøng xoùm cuûa Mark Twain thôøi thô aáu), khi ñöôïc taùi hieän trong The Adventures of Huckleberry Finn (1884), coù veû seõ taïo ñöôïc moät neàn taûng hieän thöïc vöõng vaøng cho pheùp Mark Twain laáy trôùn ñeå xaây döïng voâ soá chi tieát hö caáu "nhö thöïc" khaùc. Theo quy caùch cuõ kyõ aáy, neáu chuùng ta muoán vieát moät tieåu thuyeát nhaèm keå moät caâu chuyeän veà moät thôøi ñieåm naøo ñoù, thôøi Taây Sôn chaúng haïn, chuùng ta haún phaûi ñem vaøo truyeän ít nhieàu söï kieän ruùt ra töø caùc vaên baûn "lòch söû" veà thôøi Taây Sôn vaø, ñoàng thôøi, coá gaéng döïa vaøo nhöõng söï kieän aáy ñeå xaây döïng nhöõng chi tieát hö caáu mang veû soáng ñoäng "nhö thöïc" ñoái vôùi ngöôøi ñoïc, hy voïng raèng ngöôøi ñoïc seõ bò cuoán huùt vaøo tieåu thuyeát ñeå caûm thaáy mình ñang thöïc söï chöùng kieán caùi "hieän thöïc" aáy vaø khoùc cöôøi vôùi noù. Nhöõng yeáu toá phi hö caáu, khi ñöôïc kheùo leùo loàng vaøo giöõa nhöõng yeáu toá hoaøn toaøn hö caáu, seõ khieán ngöôøi ñoïc caûm thaáy nhöõng tình tieát, traïng huoáng trong toaøn boä taùc phaåm trôû neân soáng ñoäng vaø nhö laø "coù thaät", thaäm chí laém luùc nhöõng yeáu toá hoaøn toaøn hö caáu coøn coù veû "thaät" hôn laø nhöõng yeáu toá phi hö caáu. Vôùi quan nieäm myõ hoïc aáy, moät taùc phaåm hö caáu ñöôïc goïi laø thaønh coâng khi noù laøm cho ñoäc giaû "ñaùnh maát chính mình" hay "chìm ñaém" vaøo caùi "hieän thöïc" trong caâu truyeän ñang ñoïc, vaø nhaø vaên trôû thaønh moät keû coù khaû naêng ñieàu khieån hoaøn toaøn nhöõng phaûn öùng tình caûm cuûa ñoäc giaû.

Mark America nhaän ñònh raèng quan nieäm myõ hoïc cuõ kyõ aáy laøm khaû naêng ñoïc cuûa chuùng ta khoâng theå phaùt trieån ñöôïc, vì ñoïc truyeän theo cung caùch truyeàn thoáng laø moät vieäc quaù deã thöïc hieän. Taùc phaåm hö caáu ñöôïc vieát theo nhöõng quy caùch cuõ khoâng ñoøi hoûi ngöôøi ñoïc phaûi coù moät thaùi ñoä ñoïc saùng taïo vaø tích cöïc, maø taïo ñieàu kieän cho ngöôøi ñoïc thoaûi maùi buoâng mình theo nhöõng thoùi quen thöôûng thöùc moät caùch thuï ñoäng. OÂng vieát:

[Ñ]oái vôùi nhöõng tieåu thuyeát theo quy caùch cuõ, thaät laø deã daøng, haàu nhö thoaûi maùi, ñeå nhaët moät cuoán saùch vaø ñaém chìm vaøo trong caùi theá giôùi giaû taïo cuûa böùc maøn töï söï. Nhö nhöõng ñoäc giaû bieát chöõ, chuùng ta ñaàu tö raát ít vaøo vieäc söû duïng nhöõng khaû naêng ñoïc chöõ cuûa chuùng ta ñeå töï thaùch ñoá chính mình tröôùc hình thöùc töï söï mang tính thí nghieäm, maø laïi muoán giao phoù troïn veïn coâng vieäc cho moät taùc giaû, keû, vì bieát raèng chuùng ta tìm kieám söï thoaûi maùi töø vaên baûn cuûa y, ñaõ taïo ra cho chuùng ta thöù töï söï "raønh raønh" theo coâng thöùc coù saün. Khi ñoïc nhöõng truyeän theo quy caùch cuõ aáy, chuùng ta chaúng bao giôø phaûi bò nhaéc nhôû raèng caùi chuùng ta ñang laøm laø vieäc ñoïc moät vaên baûn do moät taùc giaû taïo ra. Taùc giaû trôû thaønh voâ hình, maø ngay caû baûn in cuûa cuoán truyeän cuõng theá. Caùi hình aûnh "ñaùnh maát chính mình trong moät cuoán saùch" laø ñieàu gì ñoù haàu heát nhöõng ñoäc giaû bieát chöõ ñeàu mong muoán, töôûng nhö ñoù laø ñieàu toái haäu vaø chaân lyù baát bieán cuûa moät saûn phaåm vaên chöông thaønh coâng.(15)

Moät taùc giaû ñaày phaùt kieán môùi laï nhö Donald Barthelme ñaõ khoâng döøng laïi ôû caùch vieát cuõ ñeå cho pheùp ñoäc giaû ñoïc truyeän cuûa oâng deã daøng vaø thuï ñoäng nhö theá. Kyõ thuaät pha troän hö caáu vaø phi hö caáu cuûa oâng ñöôïc thöïc hieän baèng nhöõng caùch theá hoaøn toaøn khaùc, nhaèm ñaït nhöõng hieäu quaû hoaøn toaøn khaùc. OÂng xaây döïng truyeän ngaén cuûa mình nhö moät troø chôi qua ñoù ñoäc giaû phaûi ñoái dieän vôùi traïng thaùi laáp löûng giöõa nhöõng söï kieän phi hö caáu (Paul Klee vaø nhöõng chi tieát ruùt töø nhaät kyù cuûa oâng) vaø nhöõng söï kieän hoaøn toaøn hö caáu (nhaân vaät Caûnh Saùt Maät vaø lôøi noùi cuûa y). Troø chôi coøn môû roäng ñeán caû nhöõng söï kieän phi hö caáu: quan saùt thaät kyõ, ñoäc giaû seõ thaáy, trong truyeän naøy, Donald Barthelme ñaõ saùng cheá nhieàu chi tieát giaû vaø nheùt chuùng xen laãn vôùi nhöõng chi tieát coù thöïc trong nhaät kyù cuûa Paul Klee. Ví duï: theo nhaät kyù, Paul Klee gia nhaäp boä binh vaøo ngaøy 11/3/1916; ñeán ngaøy 12/8 oâng môùi ñöôïc thuyeân chuyeån sang Khoâng Ñoaøn; ngaøy 23/10, oâng môùi ñöôïc giao nhieäm vuï ñaùnh boùng thaân phi cô; vaø ngaøy 13/11, oâng môùi hoä toáng ñoaøn vaän chuyeån ba chieác phi cô töø Milbertshofen ñeán Cologne (chöù khoâng phaûi ñeán Cambrai). Nhö theá, söï kieän Paul Klee ñeå maát moät chieác phi cô giöõa Milbertshofen vaø Cambrai vaøo thaùng Ba 1916 laø söï kieän hoaøn toaøn do Donald Barthelme saùng cheá.

Ñoäc giaû coù theå thaéc maéc: "Taïi sao Donald Barthelme phaûi saùng cheá theâm nhöõng chi tieát giaû voâ ích nhö vaäy? Döïa haún vaøo nhaät kyù cuûa Paul Klee seõ taïo neân caûm giaùc "khaû tín" hôn chöù?"

Caûm giaùc "khaû tín" khoâng phaûi laø ñieàu Donald Barthelme muoán nhaém ñeán, maø ngöôïc laïi. OÂng muoán ñoäc giaû phaûi nghi ngôø veà tính caùch "khaû tín" cuûa moïi söï. Ngay ôû nhan ñeà truyeän, taùc giaû ñaõ baét ñaàu troø chôi cuûa oâng. Danh tính cuûa hoaï só Paul Klee laø danh tính coù thaät, nhöng danh tính aáy ñöôïc gaén lieàn vôùi chöùc vuï "Binh Nhì Cô Giôùi" cuøng vôùi chi tieát "ñeå maát moät chieác phi cô" khieán nhan ñeà gôïi ñeán moät caâu chuyeän vöøa coù veû khoâi haøi vöøa coù veû baát khaû tín. Maø quaû laø theá, doïc theo suoát truyeän, khoâng keå voâ soá chi tieát do Donald Barthelme saùng cheá, ngay caû nhöõng chi tieát trích tröïc tieáp töø nhaät kyù cuûa Paul Klee cuõng töï chuùng toaùt ra ñaày tính caùch giaû töôûng. Chaúng haïn, haàu heát moïi ngöôøi ñeàu bieát ñeán Paul Klee nhö moät hoaï só, ít ai bieát raèng oâng ñaõ töøng laø Binh Nhì Cô Giôùi chuyeân ñaùnh boùng thaân phi cô vaø theo ñoaøn hoä toáng vaän chuyeån phi cô. Chæ ñeán khi toø moø tìm nhaät kyù cuûa Paul Klee ñeå ñoïc, thì ñoäc giaû môùi coù theå bieát ñoù laø chuyeän coù thaät (theo nhö nhaät kyù).

Troø chôi xoaù nhoaø ranh giôùi giöõa hö caáu vaø phi hö caáu nhaèm laøm moïc leân nhöõng nghi vaán ñoái vôùi hieän thöïc laø moät trong nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa ngheä thuaät töï söï haäu hieän ñaïi. Noùi roõ hôn, vaên chöông hö caáu haäu hieän ñaïi chaúng nhöõng khoâng coøn muoán baét chöôùc hieän thöïc, maø laïi noã löïc tìm kieám nhöõng caùch vieát môùi nhaèm phoâ baøy tính caùch hö caáu cuûa chính hieän thöïc(16), vaø troø chôi xoaù nhoaø ranh giôùi giöõa hö caáu vaø phi hö caáu laø moät trong nhöõng thi phaùp hieäu nghieäm.

Ñieàu thuù vò laø caùc nhaø vaên haäu hieän ñaïi, baèng caùch naøy hay caùch khaùc, thöôøng phoâ baøy chính heä thoáng xaây döïng hö caáu trong taùc phaåm cuûa mình ñeå ñoäc giaû coù theå quan saùt trong khi ñoïc vaên baûn. Coù theå noùi taùc phaåm hö caáu haäu hieän ñaïi coù veû troâng gioáng nhö moät chieác ñoàng hoà boïc plastic trong suoát cho pheùp ngöôøi xem thaáy roõ taát caû caùc cô phaän beân trong vaø "thöôûng thöùc" nhöõng chuyeån ñoäng tinh teá cuûa chuùng.

Nhö theá, ñeå coù theå thöôûng thöùc nhöõng ñieàu thuù vò mang tính myõ hoïc khi ñoïc truyeän ngaén naøy cuûa Donald Barthelme, ñoäc giaû tröôùc heát phaûi nhìn ngaém nhöõng "cô phaän vaø chuyeån ñoäng noäi taïi" cuûa noù, thay vì chaêm chuù theo doõi moät coát chuyeän coù ñaàu coù ñuoâi.

VI.

"Cô phaän" ñaàu tieân caàn ñöôïc phaân tích laø lôøi töôøng thuaät cuûa nhaân vaät Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee. Ñoù laø moät böùc collage (caét raùp) töø nhöõng caâu, chöõ vaø yù laáy töø nhaät kyù cuûa Paul Klee troän laãn vôùi nhöõng chi tieát hoaøn toaøn do Donald Barthelme saùng cheá. Kyõ thuaät collage caùc chi tieát hö caáu vaø phi hö caáu cuûa Donald Barthelme raát tinh xaûo, vaø keát quaû laø moät cuoäc chôi pastiche (nhaïi vaên phong) kheùo leùo ñeán ñoä neáu ngöôøi ñoïc khoâng kieân nhaãn so saùnh vôùi nguyeân baûn cuoán nhaät kyù thì khoâng theå phaân bieät ñöôïc ñaâu laø hö caáu vaø ñaâu laø phi hö caáu, ñaâu laø vaên cuûa Paul Klee vaø ñaâu laø vaên cuûa Donald Barthelme.

Khaû naêng cuûa Donald Barthelme trong vieäc chôi pastiche hieån nhieân laø moät ñieàu thuù vò, nhöng thuù vò nhaát laø caâu hoûi moïc leân trong trí ngöôøi ñoïc: "Taïi sao oâng laïi choïn nhöõng chaát lieäu 'ngoaïi vi' töø nhaät kyù cuûa Paul Klee ñeå laøm collage?"

Thaät vaäy, trong boä nhaät kyù 4 cuoán cuûa Paul Klee (ñoù laø chöa keå trong nhieàu cuoán saùch khaùc cuûa Paul Klee) coù bieát bao chi tieát quan troïng vaø gaén boù maät thieát vôùi taùc phaåm vaø tö töôûng cuûa nhaø danh hoaï, nhöng Donald Barthelme laïi choïn nhöõng chi tieát veà sinh hoaït quaân söï cuûa Paul Klee. Nhaø danh hoaï ñaõ coù moät cuoäc ñôøi heát söùc phong phuù: oâng laø moät hoaï só ngoaïi haïng, moät nhaø myõ hoïc xuaát saéc, moät giaùo sö taøi gioûi, moät nhaïc só vó caàm coù taøi, moät ngöôøi du haønh khoâng meät moûi, moät ngöôøi tình say ñaém, moät ngöôøi choàng chung thuûy, moät ngöôøi cha tuyeät vôøi, moät ngöôøi yeâu vaên chöông vaø ñaõ saùng taùc moät soá thô vaø truyeän ngaén thuù vò. Thôøi gian ñi lính (chæ coù hai naêm, chöa heà chieán ñaáu, chæ laøm nhöõng coâng vieäc nhoû nhaët) coù leõ laø ñoaïn ñôøi voâ vò nhaát cuûa oâng -- moät ñoaïn ñôøi 'ngoaïi vi' cuûa Paul Klee.

Tröôùc heát, söï choïn löïa naøy cho thaáy Donald Barthelme choáng laïi loái moøn cuûa loaïi truyeän duøng hình aûnh caùc danh nhaân ñeå laøm nhaân vaät chính. Nhaø vaên thöôøng ñem nhöõng neùt ñöôïc xem laø "ñaëc tröng" cuûa ñôøi soáng vò danh nhaân vaøo truyeän, vaø döïa treân nhöõng neùt aáy ñeå khai trieån caâu chuyeän. Donald Barthelme, ngöôïc laïi, luïc loïi trong ñôøi soáng cuûa vò danh nhaân ñeå tìm nhöõng maûnh vuïn thieáu tính ñaëc tröng nhaát vaø duøng kyõ thuaät collage ñeå thöïc hieän moät vaên baûn hö caáu. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, trong ngheä thuaät taïo hình, collage laø kyõ thuaät daùn nhöõng chaát lieäu "nhaët ñöôïc" ("found" materials), nhö caùc maûnh baùo, vaûi, giaáy daùn töôøng, ñinh saét, goã, daây keõm, v.v..., leân moät taám baûng goã hay vaûi boá, vaø ñoâi khi theâm ñoâi neùt sôn vaøo ñoù. Ñoù laø tieán trình chuyeån hoaù nhöõng chaát lieäu voâ duïng taïp nhaïp thaønh moät taùc phaåm ngheä thuaät. Trong truyeän ngaén naøy, Donald Barthelme ñaõ thöïc hieän tieán trình aáy. OÂng khoâng thu thaäp "vaøng" trong boä nhaät kyù cuûa Paul Klee, maø nhaët "raùc" ñeå laøm chaát lieäu cho truyeän.(17)

Söï choïn löïa naøy coøn bieåu hieän roõ thaùi ñoä myõ hoïc haäu hieän ñaïi, moät thaùi ñoä myõ hoïc tröôùc nhöõng "ñaïi töï söï" ñang bò lay chuyeån taän goác reã vaø ñaõ bò ñaùnh saäp. Khi hieän thöïc khoâng coøn laø moät "caâu chuyeän" lieân læ, nhaát quaùn, maø chæ laø voâ soá nhöõng maûnh vuïn choàng chaát, ñan xen vaøo nhau ngoån ngang tröôùc maét, thì ñeå taïo neân moät caâu chuyeän, ngöôøi ta phaûi thöïc hieän vieäc raùp noái nhöõng maûnh vuïn vaøo nhau theo nhöõng caùch cuûa rieâng mình. Donald Barthelme khoâng ñem vaøo truyeän nhöõng neùt "ñaëc tröng" cuûa Paul Klee, vì nhöõng neùt "ñaëc tröng" aáy ñaõ gaén lieàn vôùi caùi "ñaïi töï söï" veà doøng lòch söû ngheä thuaät hoäi hoaï Taây phöông. OÂng löôïm nhöõng maûnh vuïn ngoaïi vi töø ñôøi soáng Paul Klee nhö moät con ngöôøi beân ngoaøi caùi "ñaïi töï söï" aáy, raùp chuùng vaøo nhau, vaø raùp chuùng vaøo cuøng nhöõng maûnh vuïn oâng nhaët ñöôïc töø chính oâng trong khi vieát.

Trong coâng vieäc raùp noái caùc maûnh vuïn nhaët ñöôïc, Donald Barthelme cuõng khoâng noã löïc taïo neân moät söï lieàn laïc. Ñoïc lôøi töôøng thuaät cuûa nhaân vaät Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee, chuùng ta coù theå tìm thaáy nhöõng maûnh vuïn cuûa ngoân töø: caùc caâu noùi thöôøng coù nhöõng ñoaïn ñöùt quaõng veà yù töôûng, vaø nhaûy töø ñieàu naøy sang ñieàu khaùc moät caùch baát ngôø. Thöû ñoïc laïi vaøi ñoaïn:

"Ban ñeâm toâi lang thang chôi bôøi khaép Bavaria (hay ôû vaøi nôi nhö theá) vaø ban ngaøy toâi ôû nhöõng baõi chuyeån tieáp. Luoân luoân coù baùnh mì vaø thòt doài vaø bia ôû caùc thöïc quaùn taïi caùc traïm hoaû xa. Moãi khi toâi ñeán moät thò traán ñaùng löu yù toâi coá gaéng ñi xem nhöõng hoaï phaåm ñaùng löu yù ôû ñoù, neáu thôøi giôø cho pheùp. Luoân luoân coù nhöõng söï trì hoaõn, ñoåi loä trình, nhöõng ñoaïn ñöôøng xaáu. Roài coù caû vieäc quay ngöôïc veà caên cöù. Toâi gaëp Lily khaù thöôøng. Chuùng toâi ñeán vôùi nhau trong nhöõng phoøng ôû khaùch saïn vaø ñieàu aáy raát thuù vò. Toâi chöa bao giôø laøm maát moät chieác phi cô hay thaát baïi trong vieäc chuyeån giao moät chieác ñeán ñuùng nôi quy ñònh. Chieán tranh coù veû khoâng theå chaám döùt. Walden ñaõ baùn ñöôïc saùu böùc veõ cuûa toâi."

Vaø:

"Lily seõ gaëp toâi taïi phoøng nguû troï vaøo Chuû Nhaät, neáu toâi trôû veà ñuùng heïn. Ñòa ñieåm chuyeån giao laø Phi Ñoäi Taùc Chieán Soá Naêm. Töø saùng ñeán giôø toâi chöa coù gì ñeå aên."

Vaø:

"Giaáy nghæ pheùp vaø giaáy thoâng haønh ñaõ saün saøng, nhöng coøn phaûi chôø vieân trung uùy ñeán kyù. Toâi haøi loøng chôø ñôïi trong caên phoøng ngaên naép vaø aám aùp. Böùc veõ toâi thöïc hieän veà taám baït ruõ xuoáng vôùi môù daây thöøng quaû laø ñeïp. Toâi aên moät mieáng soâ-coâ-la. Toâi hoái tieác veà chieác phi cô bò maát, nhöng khoâng nhieàu laém. Chieán tranh chæ laø taïm thôøi. Nhöng nhöõng böùc tranh vaø soâ-coâ-la laø vónh vieãn."

Caùch vieát naøy troâng gioáng nhö kyõ thuaät "doøng yù thöùc" cuûa vaên chöông hieän ñaïi chuû nghóa. Nhöng ñieàu caàu ghi nhaän laø nhöõng caâu noùi treân ñaây khoâng phaûi ñöôïc trình baøy nhö moät thöù ñoäc thoaïi noäi taâm, maø coá yù ñöôïc trình baøy nhö moät lôøi töôøng thuaät soáng ñoäng. Taát nhieân, vieát nhö theá, Donald Barthelme ñaõ nhaïi theo vaên phong cuûa nhieàu ñoaïn trong nhaät kyù cuûa Paul Klee, nhöng vieát nhaät kyù cho rieâng mình laø môû cöûa cho söï töï do cuûa doøng yù thöùc, coøn ñem caùch vieát aáy vaøo lôøi töôøng thuaät cuûa moät nhaân vaät trong truyeän laø nhaém vaøo nhöõng chuû ñích mang tính myõ hoïc.

Tröôùc heát, vieát nhö theá, Donald Barthelme hieån nhieân muoán choáng laïi söï lieàn laïc thöôøng thaáy cuûa loái töôøng thuaät theo quy caùch cuõ, nghóa laø muoán choáng laïi söï baét chöôùc hieän thöïc. Ñaây laø moät trong nhöõng caùch vieát khieán ñoäc giaû caûm thaáy caâu chuyeän trong vaên baûn laø "baát khaû tín". Ñoäc giaû haún phaûi thoát leân: "ÔÛ ngoaøi ñôøi coù ai maø töôøng thuaät kieåu ñoù." Nhöng thoát leân nhö theá, ñoäc giaû ñaõ baét ñaàu chaïm ñeán moät chuû ñích khaùc cuûa Donald Barthelme: oâng thöïc hieän yù nieäm "sieâu hö caáu" moät caùch kín ñaùo, qua ñoù, oâng cho ñoäc giaû thaáy roõ raøng truyeän chæ laø coâng vieäc xaây döïng hö caáu baèng ngoân ngöõ, vaø theá giôùi trong truyeän khoâng nhaèm phaûn aûnh theá giôùi naøo beân ngoaøi noù, maø chæ hieän höõu trong ngoân ngöõ cuûa chính noù. Taát nhieân, ñaây laø moät troø ñaùnh baãy: duø ñaõ cho raèng caâu chuyeän trong vaên baûn laø "baát khaû tín", hôn theá nöõa, duø ñaõ thaáy raèng theá giôùi trong truyeän khoâng nhaèm phaûn aûnh theá giôùi naøo beân ngoaøi, chuùng ta vaãn khoâng khoûi bò níu keùo vaøo nhöõng lieân töôûng veà theá giôùi cuûa ñôøi soáng con ngöôøi, vì chính danh tính cuûa Paul Klee vaø nhöõng maûnh vuïn töø nhaät kyù cuûa oâng ñaõ ñöôïc chuùng ta xem laø coù thaät trong "hieän thöïc." Ñöa teân tuoåi cuûa moät nhaân vaät mang söû tính vaøo truyeän, Donald Barthelme ñaõ ñaët moät chieác baãy tröôùc caûm nhaän thaåm myõ cuûa chuùng ta.

VII.

"Cô phaän" thöù nhì caàn ñöôïc phaân tích laø lôøi töôøng thuaät cuûa nhaân vaät Caûnh Saùt Maät. Lôøi töôøng thuaät naøy hoaøn toaøn hieån nhieân do Donald Barthelme saùng cheá. Ñoïc qua lôøi töôøng thuaät, chuùng ta coù theå thaáy ngay nhöõng nghòch lyù thuù vò veà "dieän maïo" cuûa nhaân vaät naøy. Caûnh Saùt Maät döôøng nhö vöøa laø moät taäp theå (vì noù luoân luoân söû duïng ngoâi thöù nhaát soá nhieàu), vöøa laø moät caù nhaân (vì noù bieåu loä nhöõng caùch suy nghó vaø haønh ñoäng mang roõ tính caù nhaân). Nhö theá, chuùng ta coù theå xem noù nhö moät hieän höõu hö caáu. Nhöng, ñoàng thôøi, chuùng ta cuõng coù theå xem noù nhö moät yù töôûng giaû ñònh (vì hình töôùng cuûa noù khoâng heà ñöôïc moâ taû vaø, hôn theá nöõa, moät hieän höõu mang nhöõng ñaëc tính "coù-maët-khaép-moïi-nôi", "hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc", vaø "sôû-höõu-taát-caû-quyeàn-naêng", tuyeät ñoái khoâng theå coù trong hieän thöïc, ngoaïi tröø chuùng ta chaáp nhaän giaû thieát raèng ñoù laø thöôïng ñeá vaø thöôïng ñeá laø coù thaät).

Ñem nhaân vaät Caûnh Saùt Maät vaøo truyeän, Donald Barthelme thöïc hieän moät vieäc töông ñöông vôùi vieäc xaây döïng moät cuoán phim trong ñoù coù dieãn vieân thaät ñoùng chung vôùi dieãn vieân hoaït hình. Dieãn vieân thaät ôû ñaây laø nhaân vaät Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee, vaø dieãn vieân hoaït hình laø nhaân vaät Caûnh Saùt Maät. Nhö theá, chuùng ta nhìn thaáy hai theá giôùi hieän höõu ñoàng thôøi treân cuøng moät maøn aûnh. Taát nhieân caû hai theá giôùi ñeàu laø hö caáu, nhöng theá giôùi cuûa Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee luoân luoân coù veû gaàn vôùi hieän thöïc hôn (vaø taát nhieân laø theá, vì Paul Klee khoâng chæ laø moät nhaân vaät trong truyeän, maø coøn luoân luoân khieán ñoäc giaû lieân töôûng ñeán nhaø danh hoaï coù thaät ngoaøi ñôøi), coøn theá giôùi cuûa Caûnh Saùt Maät luoân luoân coù veû chæ laø moät yù töôûng giaû ñònh. Tieán trình ñoïc truyeän, do ñoù, laø tieán trình quan saùt söï töông quan vaø taùc ñoäng laãn nhau giöõa hai theá giôùi naøy.

Theá giôùi cuûa nhaân vaät Caûnh Saùt Maät, tröôùc heát, laø moät theá giôùi cuûa nhöõng bí maät:

"Chuùng toâi coù nhöõng bí maät. Chuùng toâi coù nhieàu bí maät. Chuùng toâi theøm khaùt taát caû nhöõng bí maät. Chuùng toâi khoâng coù nhöõng bí maät cuûa baïn vaø ñoù chính laø ñieàu chuùng toâi ñang theo ñuoåi, nhöõng bí maät cuûa baïn. Bí maät ñaàu tieân cuûa chuùng toâi laø nôi chuùng toâi hieän höõu. Khoâng ai bieát. Bí maät thöù hai cuûa chuùng toâi laø chuùng toâi coù bao nhieâu ngöôøi. Khoâng ai bieát. Coù-maët-khaép-moïi-nôi laø muïc ñích cuûa chuùng toâi. Chuùng toâi ngay caû khoâng caàn phaûi thöïc söï coù-maët-khaép-moïi-nôi. Lyù thuyeát veà söï coù-maët-khaép-moïi-nôi laø ñaõ ñuû. Cuøng vôùi söï coù-maët-khaép-moïi-nôi, luoân luoân ñi song song vôùi nhau khaêng khít, laø söï hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc. Vaø cuøng vôùi söï coù-maët-khaép-moïi-nôi vaø söï hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc, luoân luoân ñi song song vôùi nhau khaêng khít, laø söï sôû-höõu-taát-caû-quyeàn-naêng. Chuùng toâi laø moät ñieäu luaân vuõ boä ba."

Theá giôùi bí maät naøy ñöôïc trình baøy qua lôøi noùi cuûa moät nhaân vaät (hay moät taäp theå to lôùn) ñöôïc ñaët teân laø Caûnh Saùt Maät, nhöng ñoaïn vaên treân coù theå khieán ñoäc giaû lieân töôûng ngay ñeán moät theá giôùi sieâu hình, vaø Caûnh Saùt Maät laø moät hieän höõu sieâu hình: moät ñaáng thöôïng ñeá toaøn naêng. Beân caïnh ñoù, ñaáng thöôïng ñeá toaøn naêng naøy laïi cuõng coù theå ñöôïc nhìn thaáy nhö moät lyù thuyeát phi thöïc chöùng mang taàm voùc cuûa moät thöù ñaïi töï söï: "Chuùng toâi ngay caû khoâng caàn phaûi thöïc söï coù-maët-khaép-moïi-nôi. Lyù thuyeát veà söï coù-maët-khaép-moïi-nôi laø ñaõ ñuû."

Lieàn theo ñoù, ñaáng thöôïng ñeá toaøn naêng naøy laïi bieåu loä vaøi tính caùch vaø haønh ñoäng thuoäc veà con ngöôøi bình thöôøng:

"Tuy nhieân phong khí cuûa chuùng toâi laø moät noãi buoàn man maùc. Coù moät tieáng thôû daøi bí maät maø chuùng toâi thôû daøi, moät caùch bí maät. Chuùng toâi khao khaùt ñöôïc bieát ñeán, ñöôïc coâng nhaän, ngay caû ñöôïc ngöôõng moä. Sôû-höõu-taát-caû-quyeàn-naêng maø khoâng ai bieát ñeán thì ñeå laøm gì? Tuy nhieân ñoù laø moät bí maät, noãi saàu muoän aáy."

Nhöõng tính caùch vaø haønh ñoäng thuoäc veà con ngöôøi bình thöôøng (buoàn man maùc, thôû daøi, khao khaùt ñöôïc bieát ñeán, ñöôïc coâng nhaän, vaø ñöôïc ngöôõng moä) cho thaáy ñaáng thöôïng ñeá toaøn naêng naøy baét ñaàu ñeå loä söï baát toaøn: ñoù laø moät ñaáng thöôïng ñeá toaøn naêng khoâng ñöôïc bieát ñeán, khoâng ñöôïc coâng nhaän, vaø khoâng ñöôïc ngöôõng moä. Ñieàu thuù vò laø ôû ñaây laïi coù moät nghòch lyù khaùc: nhaân vaät naøy töï giôùi thieäu nhö moät hieän höõu bí maät, nhöng chính söï giôùi thieäu aáy laøm noù khoâng coøn bí maät nöõa. Taát nhieân, noù vaãn coøn bí maät ñoái vôùi Paul Klee vaø seõ theo doõi Paul Klee nhöng, voâ tình, ñoäc giaû laïi laø ngöôøi theo doõi noù.

Thoaït tieân, noù trình dieãn khaû naêng "coù-maët-khaép-moïi-nôi" vaø "hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc" cuûa noù moät caùch hoaøn haûo:

"Baïn muoán bieát Binh Nhì Cô Giôùi Klee ñang laøm gì ngay luùc naøy, trong toa haønh lyù? Y ñang ñoïc moät taäp truyeän ngaén Trung Hoa. Y ñaõ thaùo giaøy boát. Hai baøn chaân y duoãi ra caùch loø söôûi cuûa toa haønh lyù hai möôi saùu phaân."

Theá nhöng, tieáp tuïc theo doõi noù, ñoäc giaû thaáy raèng caøng luùc noù caøng vaáp phaûi nhöõng khuyeát ñieåm cuûa con ngöôøi bình thöôøng, vaø vì theá caøng luùc noù laïi caøng trôû thaønh moät (hay chæ vaøi) con ngöôøi bình thöôøng: noù theo Paul Klee vaøo quaùn aên, vì theá noù khoâng nhìn thaáy luùc chieác phi cô bò ñaùnh caép (ôû ñaây, noù khoâng coøn laø moät taäp theå to lôùn nhö noù nguï yù, duø noù vaãn töï xöng laø "chuùng toâi", vì neáu noù laø moät taäp theå to lôùn, haún noù ñaõ coù ngöôøi tieáp tuïc canh chöøng chieác phi cô), vaø roài chính noù töï thuù nhaän khuyeát ñieåm cuûa noù, moät caùch raát "ngöôøi":

"Ruûi thay chuùng toâi ñaõ ôû trong thöïc quaùn cuûa traïm hoaû xa, aên tröa, ngay trong thôøi gian vieäc thaùo gôõ xaûy ra, do ñoù chuùng toâi khoâng theå xaùc quyeát noù ñaõ ñi veà nôi naøo hay ai ñaõ thaùo gôõ noù. Coù ñieàu gì ñoù chuùng toâi khoâng roõ. Thöïc laø heát söùc khoù chòu."

Nhö theá, huyeàn thoaïi töï theâu deät cuûa noù veà nhöõng khaû naêng "coù-maët-khaép-moïi-nôi" vaø "hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc" thình lình trôû thaønh söï noùi doái. Vaø sau ñoù, söï "sôû-höõu-taát-caû-quyeàn-naêng" cuõng khoâng coù thaät: noù khoâng theå laøm chieác cô xuaát hieän trôû laïi, vaø khoâng theå laøm gì khaùc hôn ngöôøi bình thöôøng:

"Chuùng toâi, Caûnh Saùt Maät, cuõng raø khaép baàu trôøi Hohenbudberg, vôùi maét chuùng toâi. Nhöng chaúng tìm thaáy gì."

Roài noù ñeå loä ra moät loaït nhöõng chi tieát khaùc: noù laø moät taäp theå nhoû ("chuùng toâi ñang baøn caõi vôùi nhau") vaø yeáu ñuoái naèm döôùi söï laõnh ñaïo cuûa moät quyeàn löïc to lôùn hôn (quyeàn löïc naøo?), vaø taát caû nhöõng khaû naêng sieâu vieät cuûa noù ñeàu chæ laø nhöõng lyù thuyeát vôù vaån vaø doái traù:

"Khaû naêng laøm hoûng caùi lyù thuyeát veà söï hieåu-bieát-heát-moïi-vieäc, cuõng nhö laøm hoûng chính söï nghieäp cuûa chuùng toâi, khieán chuùng toâi phaûi gaït boû ñieåm naøy ra khoûi baûn baùo caùo sô khôûi. Nhöng neáu ñieåm naøy bò gaït boû, lieäu coù nhaân vaät chöùc traùch naøo ñoù ôû Cô Quan Maät Vuï Trung Öông nhaän ra söï thieáu soùt naøy khoâng? Coù noåi giaän khoâng? Coù gaøo vaøo maët chuùng toâi khoâng? Söï thieáu soùt khoâng ñöôïc khen thöôûng ôû Cô Quan Trung Öông."

Sau ñoù, noù hoaøn toaøn baát löïc nhö nhöõng vieân caûnh saùt laàm loãi, ñang tuyeät voïng khoâng tìm ra loái thoaùt vaø sôï bò thöôïng caáp khieån traùch (thöôïng caáp naøo nöõa? hay laïi laø moät troø doái traù khaùc cuûa noù?), neân hoan hæ chaáp nhaän vieäc Binh Nhì Paul Klee laøm giaû chöùng thö. Theá nhöng, cuoái cuøng, noù vaãn coá nhaán maïnh vaøo söï bí maät nhö moät giaù trò cuûa söï hieän höõu cuûa noù:

"Chuùng toâi muoán oâm chaàm laáy y nhö moät ñoàng chí vaø moät ngöôøi anh em nhöng ruûi thay chuùng toâi khoâng theå oâm chaàm ñöôïc. Chuùng toâi bí maät, chuùng toâi hieän höõu trong boùng toái, nieàm hoan laïc cuûa caùi oâm chaàm mang tình ñoàng chí/tình huynh ñeä laø moät trong nhöõng nieàm hoan laïc chuùng toâi khoâng ñöôïc höôûng, trong nhieäm vuï teä haïi cuûa chuùng toâi."

Ñoù laø lôøi noùi cuoái cuøng cuûa nhaân vaät Caûnh Saùt Maät, moät lôøi noùi raát göôïng gaïo vaø giaû taïo, bieåu loä moät cung caùch hieän höõu heát söùc rôûm vaø voâ ích.

Ñoïc laïi toaøn boä lôøi töôøng thuaät cuûa nhaân vaät Caûnh Saùt Maät töø ñaàu ñeán cuoái truyeän, chuùng ta coù theå thaáy noù noùi raát nhieàu nhöng hoaøn toaøn voâ giaù trò ñoái vôùi taát caû nhöõng dieãn bieán cuûa truyeän. Beân caïnh theá giôùi naêng ñoäng vaø ñaày ngaãu nhieân cuûa Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee, theá giôùi cuûa Caûnh Saùt Maät hieän höõu nhö moät loaïi chuøm gôûi hoaøn toaøn thuï ñoäng: noù khoâng theå töï hieän höõu, maø phaûi baùm vaøo theá giôùi cuûa Paul Klee ñeå hieän höõu, vaø söï hieän höõu cuûa noù hoaøn toaøn khoâng coù moät taùc ñoäng naøo ñeán theá giôùi cuûa Paul Klee. Thaät vaäy, chuùng ta coù theå xoaù taát caû nhöõng lôøi noùi cuûa Caûnh Saùt Maät, vaø theá giôùi cuûa Paul Klee vaãn coøn nguyeân veïn. ÔÛ ñieåm naøy, chuùng ta coù theâm moät baèng chöùng cuï theå: truyeän baét ñaàu vôùi gioïng noùi cuûa Paul Klee vaø keát thuùc vôùi gioïng noùi Paul Klee; nhaân vaät Caûnh Saùt Maät chæ xuaát hieän nhö moät gioïng noùi baùm theo, toàn taïi giöõa nhöõng khoaûng Paul Klee ngöng noùi. Hôn nöõa, trong khi gioïng noùi cuûa Caûnh Saùt Maät keát thuùc nhö moät thaùi ñoä bieåu loä söï caïn kieät, thì gioïng noùi cuûa Paul Klee laïi keát thuùc nhö moät cöû chæ taïm döøng, trong ñoù coøn chöùa ñöïng nhieàu khaû theå khai trieån sinh ñoäng.

VIII.

Töø ñaàu truyeän ñeán ñaây, Donald Barthelme ñaõ thöïc hieän xong hai tieán trình chuyeån hoaù to lôùn. Thöù nhaát laø tieán trình chuyeån hoaù cuûa Paul Klee: khôûi söï nhö moät Binh Nhì Cô Giôùi taàm thöôøng trong moät cuoäc "chieán tranh coù veû khoâng theå chaám döùt", hieän höõu cuûa nhaân vaät Paul Klee caøng luùc caøng trôû neân phong phuù vaø coù yù nghóa hôn nhö moät ngheä só hoäi hoaï ñaày caûm höùng vaø töï tin ñeán ñoä, ngay sau bieán coá chieác phi cô bò maát, anh coù theå bình tónh ngoài veõ hình daùng gôïi caûm cuûa taám baït buoâng thoõng vaø môù daây thöøng, roài sau ñoù laïi thaáy "chieán tranh chæ laø taïm thôøi" vaø "nhöõng böùc tranh vaø soâ-coâ-la laø vónh vieãn". Baùm song song theo tieán trình ñoù laø moät tieán trình chuyeån hoaù khaùc: nhaân vaät Caûnh Saùt Maät khôûi söï nhö moät ñaáng thöôïng ñeá toaøn naêng vaø keát thuùc nhö moät hieän höõu giaû taïo vaø voâ nghóa (hay khôûi söï nhö moät thöù lyù thuyeát phi thöïc chöùng coù taàm voùc ñaïi töï söï vaø keát thuùc nhö nhöõng lôøi noùi laûm nhaûm voâ duïng). Chuùng ta coù theå dieãn dòch hai tieán trình chuyeån hoaù song song naøy nhö söï dieãn taû trieát lyù cuûa Barthelme -- moät con ngöôøi haäu hieän ñaïi.

Chính hai tieán trình naøy cho thaáy caáu truùc toång theå tröøu töôïng cuûa truyeän. Ñoù laø caáu truùc cuûa hai tuyeán phaùt trieån song song ñan xen vaøo nhau: moät tuyeán boäi tröông daàn leân vaø coù keát thuùc môû, moät tuyeán giaûm thieåu daàn xuoáng vaø coù keát thuùc ñoùng. Caáu truùc naøy coù theå ñöôïc bieåu hieän qua löôïc ñoà döôùi ñaây:
 
 

 
 

Chuùng ta coù theå thaáy chæ rieâng caáu truùc toång theå tröøu töôïng cuûa truyeän cuõng ñaõ laøm toaùt leân yù ñoà trieát lyù cuûa Donald Barthelme. Trong thöïc teá, haàu heát caùc taùc giaû bình thöôøng, khi khôûi söï vieát moät taùc phaåm hö caáu, tröôùc tieân, coù theå töôûng töôïng ra moät coát chuyeän hoaøn chænh vaø söû duïng ngoân töø ñeå ghi laïi treân giaáy coát chuyeän aáy, hoaëc naåy sinh ra moät maåu chuyeän nhoû naøo ñoù, roài coá gaéng theâm thaét caùc chi tieát ñeå khai trieån ñoä daøi cuûa taùc phaåm. Ít ai khôûi söï baèng caùch tö duy veà moät caáu truùc toång theå tröøu töôïng cuûa truyeän, moät caáu truùc töï noù ñaõ laø moät söôøn trieát lyù cuûa truyeän. Donald Barthelme laø moät trong nhöõng caây buùt kieät xuaát veà ñieàu naøy, vaø döôøng nhö moãi truyeän cuûa oâng ñeàu coù moät caáu truùc ñoäc ñaùo.(18)

Khi ñoïc nhöõng truyeän nhö theá, vieäc khaùm phaù ra caáu truùc toång theå tröøu töôïng chöùa ñöïng trieát lyù cuûa truyeän laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng goùp phaàn vaøo söï thöôûng thöùc. Sau khi khaùm phaù ra caáu truùc aáy, ñoäc giaû coù theå "hieåu" truyeän moät caùch saâu saéc hôn, vì beân caïnh vieäc thöôûng thöùc nhöõng caùi ñeïp vaø yù nghóa ôû caáp ñoä chöõ, caâu vaø ñoaïn vaên, ñoäc giaû coøn coù theå thöôûng thöùc taùc phaåm ôû moät caáp ñoä lôùn hôn: caáp ñoä phi ngoân ngöõ cuûa trieát lyù vaø myõ hoïc trong toång theå tröøu töôïng cuûa taùc phaåm. Ñieàu naøy töông töï nhö vieäc khaùm phaù vaø thöôûng thöùc caáu truùc toång theå tröøu töôïng cuûa moät taùc phaåm khí nhaïc hoaø taáu. Caáu truùc aáy chöùng toû taøi ba vaø taàm tö duy ñaëc bieät cuûa ngöôøi saùng taïo.

IX.

Doïc theo baøi vieát naøy, chuùng ta ñaõ cuøng thöû thöôûng thöùc moät taùc phaåm vaên chöông haäu hieän ñaïi. Hieån nhieân ñoäc giaû naøo cuõng coù theå ñoïc vaø "thöôûng thöùc" baát cöù taùc phaåm naøo theo caùch cuûa rieâng mình, nhöng söï thaät cho thaáy moät caùch ñoïc nhaát ñònh naøo ñoù chæ coù theå giuùp ñoäc giaû thöïc söï thöôûng thöùc moät loaïi taùc phaåm naøo ñoù. Caùch ñoïc tin töùc treân baùo chí khoâng theå duøng ñeå thöôûng thöùc thô, vì tin töùc vaø thô laø hai daïng vaên baûn khaùc nhau. Cuõng theá, caùch ñoïc moät truyeän ngaén hieän thöïc chuû nghóa khoâng theå duøng ñeå thöôûng thöùc moät truyeän ngaén haäu hieän ñaïi.

Töø phaàn ñaàu baøi vieát, chuùng ta ñaõ thaáy caùch ñoïc khoâng thích nghi coù theå ñöa ñeán söï phaùn xeùt laàm laïc veà giaù trò cuûa taùc phaåm. Lieàn ñoù, chuùng ta thaáy kieán thöùc lieân vaên baûn ñoùng moät vai troø heát söùc quan troïng. Neáu chuùng ta khoâng bieát ñöôïc raèng trong lôøi töôøng thuaät cuûa nhaân vaät Binh Nhì Cô Giôùi Paul Klee coù nhöõng chi tieát Donald Barthelme löôïm ra töø nhaät kyù cuûa nhaø danh hoaï Paul Klee, thì haún chuùng ta ñaõ boû lôõ cô hoäi thöôûng thöùc vaø khoâng bieát khaâm phuïc kyõ thuaät collage vaø pastiche cuûa oâng. Nhu caàu kieán thöùc lieân vaên baûn thaät laø khoâng bôø beán. Boä "baùch khoa toaøn thö" cuûa baûn thaân chuùng ta caøng phong phuù, chuùng ta caøng coù theâm nhöõng cô hoäi thöôûng thöùc nhieàu goùc caïnh thuù vò khaùc cuûa taùc phaåm. Ñeå thöôûng thöùc truyeän naøy, ñoïc kyõ nhaät kyù cuûa Paul Klee haún chöa phaûi laø ñuû. Thöïc ra, coù leõ coøn raát nhieàu nhieàu ñieàu ta phaûi bieát theâm nöõa. Thöû laáy moät vaøi ví duï nhoû: neáu chuùng ta coù kieán thöùc raønh maïch veà caùc tranh collage cuûa Paul Klee, haún chuùng ta ñaõ coù cô hoäi chieâm nghieäm saâu saéc hôn veà kyõ thuaät collage cuûa Donald Barthelme; vaø neáu chuùng ta ñaõ töøng nghieân cöùu veà tính caùch phi trung taâm trong caùc taùc phaåm hoäi hoaï tröøu töôïng cuûa Paul Klee, haún chuùng ta ñaõ coù theå tìm thaáy nhöõng caùch dieãn dòch hay hôn veà thaùi ñoä cuûa Barthelme trong vieäc söû duïng nhöõng chaát lieäu "ngoaïi vi" vaø caùch baøi trí caùc chaát lieäu aáy trong truyeän. Keá ñeán, chuùng ta laïi thaáy nhu caàu tri thöùc veà trieát lyù vaø myõ hoïc haäu hieän ñaïi. Tri thöùc aáy caøng saâu vaø roäng, caøng cho chuùng ta theâm cô hoäi ñeå lónh hoäi nhöõng yù nghóa vaø veû ñeïp coát loõi cuûa taùc phaåm. Chaúng haïn, neáu chuùng ta khoâng naém ñöôïc moät chuùt tri thöùc naøo veà trieát lyù vaø myõ hoïc haäu hieän ñaïi, coù leõ chuùng ta seõ khoâng theå coù ñieàu kieän ñeå töï tin dieãn dòch raèng Donald Barthelme ñaõ theå hieän trieát lyù haäu hieän ñaïi trong vieäc khôûi söï xaây döïng gioïng noùi cuûa Paul Klee töø nhöõng chaát lieäu vaët vaõnh beân leà roài chuyeån hoaù gioïng noùi aáy ñeán moät caáp ñoä ñaày töï tín ñeå trieät haï gioïng noùi cuûa theá löïc ñaïi töï söï.

Toâi tin raèng, ñeán ñaây, chuùng ta ñaõ khai thaùc vaø thöôûng thöùc ñöôïc phaàn naøo nhöõng ñieàu ñaùng thöôûng thöùc trong truyeän. Thieát nghó thöôûng thöùc ñöôïc ñoâi chuùt nhö theá cuõng ñaõ quaù thuù vò, duø trong khi thöôûng thöùc chuùng ta khoâng coù lyù do gì ñeå ñöa ra nhöõng phaùt ngoân ñaïi loaïi nhö "toâi xuùc ñoäng voâ cuøng vì toâi nhìn thaáy mình trong nhaân vaät chính", hay "truyeän hay quaù, toâi say söa ñoïc moät maïch töø ñaàu tôùi cuoái, vaø rôi nöôùc maét maáy laàn". Ñoù laø nhöõng caâu phaùt ngoân cuûa ñoäc giaû vaên chöông ngaøy xöa khi thöôûng thöùc moät taùc phaåm hö caáu ngaøy xöa. Vaên chöông haäu hieän ñaïi döï töôûng ñoäc giaû nhö laø keû tieáp caän vaên baûn moät caùch tænh taùo baèng tri thöùc tích cöïc thay vì caûm xuùc thuï ñoäng, luoân luoân xem noù laø moät saûn phaåm ñöôïc xaây döïng thuaàn tuùy baèng ngoân ngöõ, caûm thaáy thích thuù khi döï phaàn vaøo vieäc dieãn dòch noù, nhöng khoâng bao giôø mong moûi coù theå dieãn dòch tuyeät ñoái chính xaùc vaø roát raùo, vì taùc phaåm hö caáu haäu hieän ñaïi khoâng phaûi laø moät taùc phaåm kheùp kín, maø laø moät vaên baûn môû.

ÔÛ vò trí ñoäc giaû, chuùng ta ñaõ thöïc hieän cuoäc ñoïc vaø thöôûng thöùc nhö theá, vaø chuùng ta mong moûi vaø tin töôûng seõ khoâng phaûi ñoïc maõi nhöõng baûn dòch Vieät ngöõ, maø seõ ñöôïc ñoïc nhöõng taùc phaåm baèng Vieät ngöõ trong moät ngaøy raát gaàn. Caùc nhaø vaên ñöông ñaïi cuûa chuùng ta haún coù ñuû khaû naêng ñeå vieát nhöõng taùc phaåm môùi laï hôn theá nöõa, neáu hoï saün saøng baét tay vaøo thí nghieäm vaø khaùm phaù. Maø taïi sao khoâng?

(Sydney, 12/2000)

Chuù thích:

(1) Adolf Hitler, baøi dieãn vaên khai maïc "Cuoäc Ñaïi Trieån Laõm Ngheä Thuaät Ñöùc Quoác 1937", do Ilse Falk dòch sang Anh ngöõ, in laïi trong Theories of Modern Art: A Source Book by Artists and Critics, ed. Herschel B. Chipp (Berkeley: University of California Press, 1968), 479.
(2) Fredric Jameson, "Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism," New Left Review, no.146 (Jul./Aug.1984): 59.
(3)Terry Eagleton, "Capitalism, Modernism and Postmodernism," New Left Review, no.152 (Jul./Aug.1985): 61.
(4) Veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø khaùi nieäm "ñaïi töï söï", toâi ñaõ trình baøy trong baøi "Vieát: töø Hieän Ñaïi ñeán Haäu Hieän Ñaïi", Vieät soá 5/2000, 99-119.
(5) Jameson, ibid., 65, 60.
(6) Eagleton, ibid., 61.
(7) Fredric Jameson phaùt bieåu trong baøi phoûng vaán cuûa Anders Stephanson, Flash Art (international edition), no.131 (Dec.1986/Jan.1987):69.
(8) Ibid.
(9) Ibid., 72.
(10) Ibid.
(11) Jean-François Lyotard, The Postmodern Condition: A Report on Knowledge, trans. Geoff Bennington and Brian Masumi (Manchester: Manchester University Press, 1984), 81.
(12) John Cage phaùt bieåu trong cuoäc phoûng vaán vôùi Nicholas Zurbrugg taïi Geneva, ngaøy 12 thaùng 9 naêm 1990. Ñaêng laïi trong Nicholas Zurbrugg, The Parameters of Postmodernism (Carbondale: Southern Illinois University Press, 1993), 34-35.
(13) John Cage, Silence (Middletown, Connecticutt: Wesleyan University Press, 1983), 93.
(14) Paul Klee, The Diaries of Paul Klee 1898-1918 (Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1964).
(15) Mark Amerika, "Tryptich: Hypertext, Surfiction, Storyworlds" (Part One), Amerika On-Line #10, ôû http://www.heise.de/tp/english/kolumnen/ame/3313/1.html
(16) Nhaõn quan haäu hieän ñaïi nhìn thaáy raèng khoâng moät vaên baûn naøo coù theå moâ taû chính xaùc hieän thöïc, maø thöïc ra chæ laø moät loaïi hö caáu veà hieän thöïc, vì, noùi cho cuøng, ngay caû ñôøi soáng ñang dieãn ra tröôùc maét chuùng ta cuõng khoâng phaûi laø moät hieän thöïc khaùch quan nhaát ñònh ñeå coù theå deã daøng moâ taû, maø laø voâ soá hieän thöïc dieãn ra ñoàng loaït, vaø chuùng ñöôïc xaây döïng bôûi voâ soá taùc ñoäng chuû quan, trong ñoù coù caû taùc ñoäng cuûa chính caù nhaân chuùng ta. Do ñoù, taát caû nhöõng noã löïc moâ taû hieän thöïc cuûa quaù khöù nhö moät caâu chuyeän keå coù ñaàu coù ñuoâi theo tuyeán tính vaø ñaït tính khaùch quan ñeàu sai laàm vaø voâ ích. Nhöõng vaên baûn coù theå ñöôïc xem laø söû lieäu (nhö nhaät kyù, hoài kyù, thö töø) thöïc chaát chæ laø nhöõng vaên baûn baát toaøn, manh muùn, vaø thaäm chí hoaøn toaøn bò boùp meùo moät caùch chuû quan ngay töø ñaàu. "Lòch söû", do ñoù, noùi cho cuøng, khoâng coøn laø ñieàu khaû tín nöõa, maø chæ coøn laø moät "caâu chuyeän" ñöôïc xaây döïng nhö moät thöù vaên baûn khaû ñoäc, vaø suoát quaù trình xaây döïng vaên baûn aáy nhöõng taùc ñoäng chuû quan ñaõ khoâng ngöøng laøm leäch laïc söï thaät. "Lòch söû" khoâng coøn ñöôïc xem laø moät tieán trình lieân tuïc xaûy ra coù ñaàu coù ñuoâi nhö moät caâu chuyeän keå theo phong caùch hieän thöïc tuyeán tính, maø chæ laø nhöõng maûnh vuïn cuûa quaù khöù baøy ra ñoù ngoån ngang, choàng chaát, ña taàng, ña phöông nhö hieän thöïc cuoäc soáng hieän taïi haøng ngaøy.
(17) Chuùng ta thaáy Donald Barthelme trích vaên cuûa Paul Klee ñeå laøm collage, vaø daáu ñi xuaát xöù. Ñoäc giaû coù theå töï hoûi laøm nhö theá coù phaûi laø ñaïo vaên hay khoâng. Tuy nhieân, ñoäc giaû cuõng coù theå bieän hoä giuøm cho Donald Barthelme raèng ñoù khoâng phaûi thöïc söï laø ñaïo vaên, bôûi vì oâng chæ löôïm nhöõng maûnh "raùc" chöù khoâng phaûi nhöõng maûnh "vaøng" cuûa Paul Klee. Ñuùng ra, yù nieäm veà "playgiarism" cuûa nhaø vaên haäu hieän ñaïi Raymond Federman coù theå ñöôïc duøng ñeå giaûi thích kieåu chôi naøy moät caùch thuù vò hôn. Federman cho raèng plagiarism (ñaïo vaên) laø thaùi ñoä ñaùng cheâ traùch, vì ñoù laø söï aên caép vaên cuûa ngöôøi ñeå giaû laøm vaên mình moät caùch trònh troïng. Coøn "playgiarism" (moät töø môùi do Federman saùng cheá, taïm dòch laø "ngaïo vaên") laø aên caép vaên cuûa ngöôøi khaùc nhö moät troø ñuøa, roài troän nhöõng moùn aên caép vaøo vaên mình nhaèm taïo neân moät kieåu chôi ngaïo ñoái vôùi keû bò caép. ÔÛ ñaây, Barthelme coù veû muoán chôi ngaïo raèng nhöõng caâu vaên cuûa Paul Klee trong nhaät kyù cuõng khoâng thöïc söï thuoäc veà Paul Klee vì thaät ra chuùng cuõng chaúng moâ taû ñuùng ñöôïc gì veà chính Paul Klee. Moät caâu noùi cuûa L.-F. Ceùline trôû neân thaät thuù vò trong tröôøng hôïp naøy: "Ñôøi soáng cuõng chæ laø moät taùc phaåm hö caáu ... vaø moät tieåu söû chæ laø caùi gì ñoù ngöôøi ta taïo ra sau khi moïi chuyeän ñaõ qua roài." (caâu naøy trích theo Mark Amerika, op.cit.)
(18) Vì giôùi haïn cuûa baøi vieát, toâi xin ñöôïc baøn saâu veà ñieàu naøy trong moät luùc khaùc.