Trôû veà Muïc Luïc [back]NGUYEÃN HÖNG QUOÁC
Chuû nghóa h(aäu h)ieän ñaïi vaø vaên hoïc Vieät Nam
Cho ñeán nay, vôùi ngöôøi Vieät Nam, ngay caû vôùi giôùi trí thöùc, töø giôùi trí thöùc trong nöôùc ñeán giôùi trí thöùc haûi ngoaïi, chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaãn coøn laø moät khaùi nieäm khaù xa laï,(1) hôn nöõa, coøn bò nhìn moät caùch ñaày ngôø vöïc, thaäm chí thuø nghòch.
Ñoái dieän vôùi thaùi ñoä ngôø vöïc vaø thuø nghòch aáy, coù moät soá vaán ñeà, theo toâi, caàn ñöôïc ñaët ra vaø giaûi quyeát caøng sôùm caøng toát. Thöù nhaát, vieäc tieáp caän vaø tieáp nhaän chuû nghóa haäu hieän ñaïi coù phaûi laø moät vieäc neân laøm vaø ñaùng laøm hay ñoù chæ laø moät troø nhieãu söï, hoaëc teä haïi hôn, moät söï a dua? Thöù hai, lieäu Vieät Nam, töø moät neàn vaên hoaù chöa bao giôø thöïc söï ñöôïc hieän ñaïi hoaù, coù theå tieáp caän ñöôïc vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi? Vaø thöù ba, neáu tieáp caän ñöôïc thì dieän maïo cuûa caùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi aáy coù gioáng vôùi dieän maïo cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ôû caùc quoác gia Taây phöông, nôi noù ñöôïc sinh thaønh vaø phaùt trieån?
Baøi vieát naøy chuû yeáu nhaèm ñeå traû lôøi ba vaán ñeà aáy.
*
Traû lôøi caâu hoûi thöù nhaát khoâng khoù. Noù ñaõ khaù hieån nhieân. Chæ caàn vöôït qua khoûi taâm lyù laøng xaõ voán deã hoang mang tröôùc nhöõng caùi môùi laï cuõng nhö maëc caûm haäu thuoäc ñòa voán deã dò öùng vôùi nhöõng caùi ñöông ñaïi cuûa Taây phöông, vaø chæ caàn nhôù laïi baûn chaát cuûa vaên hoïc voán laø moät söï saùng taïo, ngöôøi ta seõ thaáy ngay laø moïi söï thöû nghieäm ñeàu voâ cuøng caàn thieát. Coù theå noùi trong laõnh vöïc vaên hoïc vaø ngheä thuaät noùi chung, khoâng coù thöû nghieäm naøo laø hoaøn toaøn voâ ích. Coù nhöõng thöû nghieäm thaønh coâng vaø coù nhöõng thöû nghieäm thaát baïi nhöng ngay khi thaát baïi thì söï thaát baïi trong moät thöû nghieäm cuõng ñaùng khuyeán khích hôn laø moät söï nhai laïi, keå caû nhöõng söï nhai laïi coù veû nhö "thaønh coâng", nghóa laø ñöôïc nhieàu ngöôøi yeâu meán vaø haâm moä. Lyù do laø thöû nghieäm, cho duø thaát baïi, vaãn laø moät noã löïc saùng taïo, hôn nöõa, coøn laø moät lôøi nhaéc nhôû veà baûn chaát khoâng ngöøng saùng taïo cuûa vaên hoïc. Nhôù, coù laàn so saùnh loái vaên ñaêng ñoái cuûa Taûn Ñaø vaø loái vaên cuït nguûn cuûa Hoaøng Tích Chu vaøo cuoái thaäp nieân 20 vaø ñaàu thaäp nieân 30,(2) nhaø thô Cheá Lan Vieân coù moät nhaän xeùt saéc saûo maø toâi raát taâm ñaéc:
"Toâi raát yeâu Taûn Ñaø laø moät thi só coù taøi, nhöng toâi khoâng nôõ deø bæu Hoaøng Tích Chu luùc aáy laø moät nhaø baùo coù thöù vaên coïc caïch. Ñöùng beân Hoaøng, Taûn Ñaø coù lôøi vaên xem nhö trong saùng bieát bao. Nhöng ñaáy laø caùi 'trong saùng khaên laø aùo löôït leã giaùo con nhaø' saép cheát cuûa loái vaên xuoâi bieàn ngaãu 'ngaøy cuõng coù luùc saàu, ñeâm cuõng coù luùc saàu, möa daàm gioù baác maø saàu, traêng trong gioù maùt maø caøng saàu'. Coøn caùi coïc caïch cuûa Hoaøng Tích Chu luùc aáy, laïi laø caùi ñaám cöûa – duø laø baát löïc – nhöng chính ñeå môû cöûa cho moät loái noùi môùi xuaát hieän treân vaên ñaøn. Toâi khoâng thuù caùi loã tai thaåm aâm keùm cuûa Hoaøng Tích Chu, nhöng chính nhôø noù maø ngöôøi ta cuõng chaùn caùi loã tai thích traéc baèng ñoái ñaùp bieàn ngaãu ru ñeán meâ ngöôøi cuûa vaên xuoâi Taûn Ñaø, vaø söï chaùn aáy raát caàn thieát treân böôùc ñöôøng tieán hoaù."(3)Tröôøng hôïp Nguyeãn Vyõ cuõng phaàn naøo töông töï. Laâu nay, döôùi aûnh höôûng cuûa Theá Löõ, treân baùo Phong Hoaù, vaø ñaëc bieät cuûa Hoaøi Thanh, trong cuoán Thi nhaân Vieät Nam, chuùng ta vaãn thöôøng nhìn nhöõng thöû nghieäm thô 12 chaân cuûa Nguyeãn Vyõ(4) nhö moät troø loá bòch. Theá nhöng chæ caàn bình taâm moät chuùt, chuùng ta seõ thaáy, thöù nhaát, nhöõng baøi thô 12 chaân cuûa Nguyeãn Vyõ, tuy khoâng hay, thaäm chí coù theå noùi laø dôû, nhöng roõ raøng laø chuùng khoâng dôû hôn voâ soá nhöõng baøi thô moøn saùo eâ heà treân saùch baùo thôøi 1930-45, do ñoù, cuõng khoâng coù gì ñaùng bò gieãu côït; vaø thöù hai, quan troïng hôn, trong khi nhöõng baøi thô moøn saùo kia hoaøn toaøn voâ ích, hôn nöõa, coù khi coøn coù haïi vì chuùng giaùn tieáp nuoâi döôõng moät thöù thaåm myõ hoïc keùm coûi vaø loãi thôøi thì nhöõng baøi thô 12 chaân cuûa Nguyeãn Vyõ ít nhaát cuõng coù moät ñoùng goùp ñaùng keå: chuùng gôïi cho giôùi caàm buùt nieàm tin veà khaû naêng môû roäng caâu thô ra khoûi khuoân khoå 8 chöõ voán raát phoå bieán thôøi baáy giôø. Chính nieàm tin aáy ñaõ khuyeán khích nhöõng söï tìm toøi vaø thöû nghieäm cuûa nhieàu ngöôøi maø keát quaû laø ngaøy nay chuùng ta thaáy khoâng hieám ngöôøi söû duïng nhöõng caâu thô 12 chaân hoaëc thaäm chí nhieàu hôn nöõa moät caùch thuaàn thuïc.(5)Tröôøng hôïp nhoùm Xuaân Thu Nhaõ Taäp laø moät ví duï khaùc nöõa. Taïi Vieät Nam, trong suoát hôn nöûa theá kyû vöøa qua, giôùi haïn trong phaïm vi thuaàn tuyù vaên hoïc, coù leõ khoâng coù hieän töôïng naøo bò coâng kích vaø cheá dieãu naëng neà nhö Xuaân Thu Nhaõ Taäp. Töø nhöõng ngöôøi ñaõ ñoïc noù hay chöa töøng ñoïc noù bao giôø, Xuaân Thu Nhaõ Taäp ñeàu bò xem moät cuoäc thöû nghieäm nheï daï vaø keäch côõm cuûa loái vaên chöông huõ nuùt vaø "phaûn daân toäc". Theá nhöng caùi tuyeån taäp thô vaên moûng maûnh chæ xuaát hieän moät laàn duy nhaát vaøo ñaàu thaäp nieân 40 aáy laïi coù moät söùc soáng laï luøng: trong khi voâ soá nhöõng taùc phaåm cuøng thôøi ñöôïc xem laø thuoäc khuynh höôùng "veà nguoàn" nhö loaïi truyeän lòch söû cuûa Nguyeãn Trieäu Luaät hay loaïi truyeän ñöôøng röøng cuûa Lan Khai töø laâu ñaõ chìm vaøo queân laõng, khoâng nhöõng khoâng coøn ñöôïc ñoïc maø coøn khoâng heà gôïi leân baát cöù moät noãi baän taâm naøo töø giôùi pheâ bình vaø nghieân cöùu thì ngöôïc laïi, Xuaân Thu Nhaõ Taäp cöù vaãn ñöôïc nhaéc nhôû maõi, thoaït ñaàu, nhö moät söï laäp dò, sau, nhö moät yù höôùng caùch taân ñaày taùo baïo.(6) Duø nhöõng taùc giaû trong nhoùm Xuaân Thu Nhaõ Taäp chöa thaønh coâng caû trong saùng taùc cuõng nhö trong noã löïc xaây döïng moät heä thoáng lyù thuyeát cho rieâng hoï thì ít nhaát nhöõng coá gaéng böôùc ñaàu cuûa hoï cuõng nhaéc nhôû moïi ngöôøi veà söï hieän höõu cuûa moät chaân trôøi khaùc trong vaên hoïc, chaân trôøi cuûa tieàm thöùc, cuûa moäng mò, cuûa theá giôùi phi chuû theå tính vaø cuûa ngoân ngöõ nhö moät keát caáu ña taàng, ña phöông vaø ña höôûng. Doïc theo lòch söû, cöù moãi laàn töø trong taâm thöùc cuûa chính mình, giôùi caàm buùt boãng thaáy khaéc khoaûi caùi nhu caàu ñoåi môùi thì töï döng ngöôøi ta laïi nghe vang leân nhöõng lôøi nhaéc nhôû mô hoà aáy. Cöù nhö theá, Xuaân Thu Nhaõ Taäp cöù coøn laïi maõi. Nhö moät aùm aûnh.
Trong phaïm vi theá giôùi, coù theå neâu tröôøng hôïp nhoùm ña-ña laøm ví duï. Xuaát hieän laàn ñaàu taïi Zurich vaøo thôøi ñieåm noùng boûng cuûa chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát, vôùi moät chuû tröông naëng chaát hö voâ chuû nghóa trong nhaän thöùc, voâ chính phuû trong thaùi ñoä, buoâng thaû theo nhöõng löïc ñaåy phi lyù tính cuûa tieàm thöùc vaø voâ thöùc trong caùch vieát, nhoùm ña-ña hoaøn toaøn phuû nhaän quaù khöù, ngôø vöïc khaû naêng truyeàn thoâng cuûa ngoân ngöõ, khinh bæ nhöõng giaù trò thaåm myõ truyeàn thoáng, vaø choáng laïi moïi thöù traät töï coù saün cuûa vaên hoaù vaø xaõ hoäi. Coù theå noùi trong lòch söû vaên hoïc theá giôùi hieän ñaïi, coù leõ hieám coù xu höôùng vaên hoïc naøo cöïc ñoan vaø bò nhieàu ngöôøi choáng ñoái nhö ña-ña. Nhöõng ngöôøi ñöông thôøi gheùt ña-ña, ñaõ ñaønh. Ngay caû baây giôø, gaàn moät traêm naêm sau, raát nhieàu ngöôøi vaãn coøn nhìn ña-ña vôùi caëp maét ñaày aùc caûm.(7) ÔÛ Vieät Nam, tuyeät ñaïi ña soá giôùi caàm buùt vaø giôùi nghieân cöùu vaãn xem nhöõng ngöôøi thuoäc nhoùm ña-ña nhö nhöõng keû phaù hoaïi hôn laø nhöõng vaên ngheä só thöïc söï. Ngay caû nhöõng ngöôøi coù nhieàu thieän yù nhaát cuõng cho söï thaønh coâng cuûa nhoùm ña-ña chuû yeáu naèm trong caùc baûn tuyeân ngoân hôn laø trong saùng taùc. Noùi caùch khaùc, vôùi hoï, ñoù laø söï thaønh coâng cuûa moät naêng löïc nhaän thöùc chöù khoâng phaûi moät naêng löïc saùng taïo; cuûa moät tö töôûng chöù khoâng phaûi cuûa moät giaù trò thaåm myõ. Tuy nhieân, ñieàu ít ngöôøi ñeå yù laø baûn thaân söï nhaän thöùc, ñeán moät möùc naøo ñoù, cuõng laø moät söï saùng taïo, vaø moät tö töôûng cuõng coù theå ñaït ñeán moät giaù trò thaåm myõ nhaát ñònh. Caùi boàn tieåu ñöôïc söû duïng nhö moät taùc phaåm ñieâu khaéc cuûa Marcel Duchamp, chieác xe laøm baèng nhöõng sôïi daây phôi quaàn aùo cuûa Man Ray, nhöõng böùc collage baèng giaáy, baèng vaûi vaø baèng loâng thuù cuûa Kurt Schwitters cuõng nhö nhöõng baøi thô keát hôïp baèng nhöõng aâm hay nhöõng chöõ rôøi raïc, hoaøn toaøn voâ nghóa cuûa Tristan Tzara coù theå, töø moät goùc ñoä naøo ñoù, khoâng ñöôïc nhìn nhaän nhö nhöõng coâng trình ngheä thuaät hoaøn chænh, tuy nhieân, ngay caû nhö vaäy, chuùng cuõng toàn taïi maõi nhö moät söï hoaøi nghi, hôn nöõa, moät söï thaùch thöùc ñoái vôùi nhöõng quan nieäm quen thuoäc veà nhöõng caùi goïi laø coâng trình ngheä thuaät, töø ñoù, goùp phaàn thuùc ñaåy quaù trình taùi ñònh nghóa khaùi nieäm ngheä thuaät vaø thaåm myõ cuûa nhaân loaïi. Vôùi caùch nhìn nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, trong lòch söû vaên hoïc vaø myõ hoïc cuûa theá kyû 20, chuû nghóa ña-ña coù nhieàu ñoùng goùp hôn haún nhieàu traøo löu ñoâng ñaûo vaø oàn aøo nhö chuû nghóa hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa ôû Ñoâng AÂu hay chuû nghóa hieän sinh ôû Taây AÂu, chaúng haïn. Trong khi hai traøo löu sau chuû yeáu chæ coù yù nghóa veà phöông dieän chính trò, xaõ hoäi vaø phaàn naøo, vaên hoaù, traøo löu ña-ña, vôùi nhöõng tö töôûng myõ hoïc vaø nhöõng thuû phaùp ngheä thuaät taùo baïo, ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán roõ reät vaø laâu daøi trong lòch söû vaên hoïc vaø ngheä thuaät theá giôùi: noù chính laø tieàn thaân tröïc tieáp cuûa chuû nghóa sieâu thöïc, laø tieàn thaân xa xoâi cuûa neàn kòch ngheä phi lyù, cuûa ngheä thuaät yù nieäm (conceptual art) vaø thô cuï theå cuõng nhö thô hình hoaï; noù coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán phong traøo Pop Art ôû Myõ vaø phong traøo Fluxus taïi Ñöùc. Quan troïng hôn caû, theo toâi, chuû nghóa ña-ña ñaõ laøm cho ngöôøi ta coù thaùi ñoä khoâng khoan nhöôïng ñoái vôùi nhöõng khuoân saùo cuõ kyõ, thaùi ñoä hoaøi nghi ñoái vôùi nhöõng caùi goïi laø ñuùng vaø ñeïp trong xaõ hoäi, vaø ñaëc bieät, qua loái vieát töï ñoäng, kyõ thuaät laép gheùp cuõng nhö kyõ thuaät ñoàng hieän, noù giuùp ngöôøi ta töï giaùc hôn veà tính chaát giaû taïo trong nhöõng traät töï cöùng nhaéc cuûa ngöõ phaùp, vaø giuùp ngöôøi ta khaùm phaù ra nhöõng kích thöôùc khaùc trong caùc moái quan heä giöõa caùc söï vaät vaø caùc hieän töôïng khaùc nhau trong cuoäc ñôøi. Noù laøm ñaûo loän caùch nhìn veà vaên hoïc ngheä thuaät: vôùi caùc nhaø ña-ña chuû nghóa, ngheä thuaät laø moät tieán trình chöù khoâng phaûi laø moät thaønh töïu, ôû ñoù, chính haønh ñoäng saùng taïo môùi laø ñieàu quan troïng, coøn saûn phaåm chæ laø ñieàu phuï thuoäc. Moät taùc phaåm khi hoaøn taát coù theå bò vaát boû nhöng yù nieäm veà caùi ñeïp naûy sinh töø taùc phaåm aáy cuõng nhö töø vieäc thöïc hieän taùc phaåm aáy thì coøn laïi maõi: chuùng goùp phaàn laøm giaøu tö töôûng vaø lyù töôûng thaåm myõ cuûa nhaân loaïi. Coù leõ vì vaäy maø Ihab Hassan ñaõ xem chuû nghóa ña-ña(8) vaø Jean-Francois Lyotard ñaõ xem Marcel Duchamp, moät hoaï só saùng taùc theo caûm höùng hö voâ chuû nghóa raát tieâu bieåu cuûa tröôøng phaùi ña-ña, laø keû ñi xa hôn chuû nghóa hieän ñaïi, vaø laø ngöôøi thuoäc veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi.(9) Cuõng coù leõ vì vaäy maø Kirk Varnedoe, khi xaây döïng boä söu taäp vónh vieãn cuûa Museum of Modern Art taïi Hoa Kyø, ñaõ ñaùnh giaù Marcel Duchamp cao hôn haún Picasso: vôùi oâng, Duchamp laø moät boùng ma khoâng ngöøng aùm aûnh giôùi laøm vaø/hoaëc yeâu ngheä thuaät.(10) Maø coù leõ khoâng phaûi chæ coù Duchamp. Ngöôøi ta cuõng coù theå noùi nhö vaäy veà chuû nghóa ña-ña noùi chung. Thô ña-ña, kòch ña-ña, hoäi hoaï ña-ña... taát caû ñeàu toàn taïi nhö nhöõng boùng ma khoâng ngöøng aùm aûnh heát theá heä naøy ñeán theá heä khaùc.(11)
Nhöõng ví duï vöøa neâu veà caùc noã löïc caùch taân cuûa Hoaøng Tích Chu, cuûa Nguyeãn Vyõ vaø cuûa nhoùm Xuaân Thu Nhaõ Taäp cuõng nhö cuoäc caùch maïng myõ hoïc vaø thi phaùp cuûa chuû nghóa ña-ña cho thaáy trong laõnh vöïc vaên hoïc ngheä thuaät khoâng coù söï thöû nghieäm naøo, do chính mình tìm toøi hay tieáp nhaän töø nhöõng nôi khaùc, duø laø taùo baïo vaø cöïc ñoan ñeán maáy, laïi hoaøn toaøn voâ ích. Khoâng nhöõng khoâng voâ ích, nhöõng thöû nghieäm aáy coøn laø ñieàu kieän soáng coøn: trong theá giôùi vaên hoïc, ngöôøi ta khoâng nhöõng chæ caàn nhöõng caùi ñeïp maø coøn caàn, raát caàn, söï phong phuù vaø ña daïng trong nhöõng caùi ñeïp aáy. Maø söï phong phuù vaø söï ña daïng chæ coù theå coù khi ngöôøi ta khoâng ngöøng thöû nghieäm. Moãi thöû nghieäm, neáu khoâng laøm xuaát hieän nhöõng ñænh cao, thaät cao trong saùng taïo thì ít nhaát noù cuõng laøm caùnh ñoàng vaên hoïc ngheä thuaät ñöôïc ña daïng hôn, nhaõn giôùi thaåm myõ cuûa nhöõng ngöôøi laøm vaên ngheä ñöôïc môû roäng hôn, vaø taâm lyù cuûa ngöôøi ñoïc cuõng daàn daàn bao dung hôn, töø ñoù, deã chaáp nhaän nhöõng caùi môùi hôn. Bôûi vaäy, toâi khoâng tin laø trong laõnh vöïc vaên hoïc ngheä thuaät, ngöôøi ta coù theå tìm ra moät lyù do chính ñaùng naøo ñeå töø choái vieäc tìm toøi hay tieáp nhaän caùc thöû nghieäm.
Huoáng gì chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ôû vaøo thôøi ñieåm khôûi ñaàu theá kyû 21 nhö luùc naøy, chaéc chaén khoâng phaûi laø caùi gì môùi meû, vaø do ñoù, cuõng khoâng coøn laø moät thöû nghieäm khieán ngöôøi ta phaûi ñaén ño. Vôùi tö caùch laø moät thuaät ngöõ, noù ñaõ xuaát hieän caùch ñaây caû hôn moät theá kyû;(12) vôùi tö caùch laø moät khuynh höôùng ngheä thuaät, noù ñaõ xuaát hieän, trong kieán truùc, caùch ñaây nöûa theá kyû, trong vuõ ñaïo, hoäi hoaï vaø vaên hoïc, caùch ñaây hôn boán chuïc naêm; vôùi tö caùch laø moät lyù thuyeát, noù ñaõ xuaát hieän caùch ñaây hôn ba chuïc naêm; vaø vôùi tö caùch moät ngaønh hoïc thuaät trong ñaïi hoïc, noù cuõng ñaõ coù moät quaù khöù gaàn hai chuïc naêm. Hieän nay, chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ trôû thaønh moät khoâng khí, moät neáp nghó, moät caùch nhìn, moät caùch kinh nghieäm vaø dieãn dòch thöïc taïi, khoâng chæ giôùi haïn trong phaïm vi vaên hoïc ngheä thuaät maø coøn chi phoái moïi sinh hoaït cuûa nhaân loaïi, töø caùc sinh hoaït trí thöùc vaø vaên ngheä ñeán caùc sinh hoaït chính trò vaø xaõ hoäi. Möùc ñoä phoå bieán cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi saâu roäng ñeán ñoä khoâng nhöõng noù ñaõ ñi vaøo chöông trình trung hoïc ôû nhieàu quoác gia Taây phöông maø coøn deã gôïi cho ngöôøi ñoïc aán töôïng laø moät caùi gì ñaõ thuoäc veà quaù khöù, cho neân töø non möôøi naêm nay, moät soá ngöôøi ñaõ ñeà nghò thay theá thuaät ngöõ haäu hieän ñaïi baèng thuaät ngöõ haäu-haäu hieän ñaïi, post-postmodernism, hoaëc goïn hôn, post-pomo, hoaëc chaân chaát hôn, after-postmodernism.
Vôùi moät lòch söû non nöûa theá kyû nhö vaäy vaø vôùi voâ soá thaønh töïu töø nhieàu neàn vaên hoïc khaùc nhau treân theá giôùi, giaù trò vaø ñoùng goùp cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ ñöôïc khaúng ñònh treân nhieàu laõnh vöïc. Veà phöông dieän lyù thuyeát, maëc duø vaãn coøn bò ñaû kích kòch lieät bôûi caùc nhaø thaàn hoïc vaø moät soá nhaø maùc-xít, chuû nghóa haäu hieän ñaïi roõ raøng ñaõ daønh ñöôïc vò theá chuû ñaïo trong caùc khoa hoïc xaõ hoäi, nhaát laø trong xaõ hoäi hoïc vaø vaên hoaù hoïc: noù giuùp ngöôøi ta, moät maët, khaùm phaù ra tính chaát baáp beânh trong nhöõng giaác mô ñaïi töï söï (grand narratives) cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, trong ñoù giaác mô veà moät theá giôùi ñaïi ñoàng cuûa chuû nghóa coäng saûn ñaõ, nhö moät thí nghieäm sai laàm cuûa lòch söû, laøm hao toån raát nhieàu xöông maùu, keå caû xöông maùu cuûa ngöôøi Vieät Nam; maët khaùc, noù cuõng giuùp ngöôøi ta hieåu saâu saéc hôn veà chính thôøi ñaïi mình ñang soáng, caùi thôøi ñaïi trong ñoù, vôùi söï phaùt trieån vöôït baäc cuûa caùc kyõ thuaät truyeàn thoâng ñieän töû, töø truyeàn hình ñeán computer, caùc kyù hieäu khoâng coøn noái lieàn vôùi thöïc taïi maø töï chuùng trôû thaønh moät virtual reality, nhöõng baûn theá vì cuûa hieän thöïc, nôi ranh giôùi giöõa caùi thöïc vaø caùi aûo, giöõa caùi beà maët vaø caùi beà saâu, giöõa hieän töôïng vaø yù nghóa khoâng coøn hieän höõu nöõa. Veà phöông dieän thöïc haønh, töø kieán truùc ñeán ñieâu khaéc, töø hoäi hoaï ñeán trang trí, töø aâm nhaïc ñeán vuõ ñaïo, töø kòch ngheä ñeán ñieän aûnh, töø vaên hoïc ñeán truyeàn thoâng, ôû ñaâu chuû nghóa haäu hieän ñaïi cuõng ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu xuaát saéc. Ví duï, trong laõnh vöïc vaên hoïc, duø thích hay khoâng thích, khoù coù ai coù theå phuû nhaän nhöõng giaù trò ngheä thuaät trong taùc phaåm cuûa caùc caây buùt haäu hieän ñaïi tieâu bieåu nhö Gabriel Garcia Maùrquez, Italo Calivino, Umberto Eco, John Barth hay Thomas Pynchon, v.v... Giaù trò cuûa nhöõng thi phaùp vaø thuû phaùp ngheä thuaät cuûa vaên hoïc, ñaëc bieät laø tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi ñaõ ñöôïc ñònh hình vaø ñöôïc coâng nhaän roäng raõi. Noù môû ra nhieàu khaû tính môùi cho söï saùng taïo, töø ñoù, môû roäng ñòa dö cuûa ngheä thuaät vaø cuûa caùi ñeïp noùi chung.
Hôn nöõa, ngoaøi nhöõng thaønh töïu röïc rôõ vôùi tö caùch laø moät khuynh höôùng vaên ngheä vaø moät traøo löu trieát hoïc, chuû nghóa haäu hieän ñaïi coøn laø moät moâi tröôøng vaên hoaù thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa caùc neàn vaên hoïc nhoû vaø yeáu. Laâu nay, taâm lyù chung cuûa phaàn lôùn giôùi caàm buùt thuoäc Theá giôùi Thöù Ba ñoái vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø söï e ngaïi: ngöôøi ta xem ñoù nhö moät hieän töôïng vaên hoaù vaø vaên ngheä ñaëc thuø cuûa caùc cöôøng quoác Taây phöông, ñaëc bieät laø Myõ. Tuy nhieân, treân thöïc teá, ngöôïc laïi. Neáu chuû nghóa hieän ñaïi ñaàu theá kyû 20 chuû yeáu laø moät hieän töôïng vaên hoaù vaø vaên ngheä cuûa phöông Taây thì chuû nghóa haäu hieän ñaïi trong nöûa sau theá kyû 20 chuû yeáu laïi laø moät hieän töôïng vaên hoaù vaø vaên ngheä toaøn caàu hoaëc gaàn nhö toaøn caàu. Thoaït ñaàu, chuû nghóa haäu hieän ñaïi manh nha vöøa nhö moät hieän töôïng vaên hoïc ngheä thuaät vöøa nhö moät yù thöùc vaên hoaù thôøi ñaïi haäu kyõ ngheä taïi Hoa Kyø, sau ñoù, ñöôïc naâng leân thaønh lyù thuyeát chuû yeáu taïi Phaùp, vaø nhöõng lyù thuyeát aáy quay ngöôïc veà laïi Hoa Kyø ñeå töø Hoa Kyø, phaùt trieån thaønh xu höôùng, moät maët, gôïi höùng cho giôùi saùng taùc vaø xaâm nhaäp vaøo sinh hoaït hoïc thuaät cuûa giôùi haøn laâm, keát hôïp moät caùch khaù haøi hoaø vôùi moät soá traøo löu khaùc nhö haäu caáu truùc luaän, nöõ quyeàn luaän vaø ñaëc bieät, haäu thöïc daân luaän; maët khaùc, lan roäng ñeán caùc quoác gia chaâu AÂu, chaâu UÙc, chaâu Myõ Latin vaø moät soá quoác gia AÙ chaâu, trong ñoù ñaùng keå nhaát laø Nhaät Baûn, AÁn Ñoä, Trung Hoa luïc ñòa vaø Nam Haøn.
Khaùc vôùi chuû nghóa hieän ñaïi voán ñaët treân neàn taûng chuû nghóa duy lyù cuûa Descartes vaø gaén lieàn vôùi phong traøo Khai Saùng, nhaán maïnh vaøo lyù trí, vaøo khoa hoïc, kyõ thuaät vaø nhöõng söï tieán boä theo höôùng tuyeán tính; chuû nghóa haäu hieän ñaïi gaén lieàn vôùi chuû nghóa haäu caáu truùc, ñeà cao tính baát ñònh, tính ñöùt ñoaïn, tính ña daïng vaø tính phaàn maûnh. Khaùc vôùi chuû nghóa hieän ñaïi voán luùc naøo cuõng coá gaéng hoaøn chænh moät neàn vaên hoaù cao caáp nhö moät thöïc taïi khu bieät vôùi neàn vaên hoaù bình daân, chuû nghóa haäu hieän ñaïi noã löïc xoaù nhoaø moïi söï phaân bieät, xoaù nhoaø moïi ranh giôùi giöõa bình daân vaø cao caáp, giöõa tính ñaëc tuyeån (elitism) vaø tính ñaïi chuùng. Khaùc vôùi chuû nghóa hieän ñaïi voán tìm kieám söï thoáng nhaát trong ñoù moïi yeáu toá ñeàu quy vaøo moät trung taâm nhaát ñònh vôùi moät caáu truùc chaët cheõ vaø coù thöù baäc roõ reät, chuû nghóa haäu hieän ñaïi chuû tröông phi taâm hoaù (de-centring), do ñoù, chaáp nhaän nhöõng söï laép gheùp ngaãu nhieân (collage) vaø nhöõng söï nhaïi laïi (pastiche), chaáp nhaän söï keát hôïp loûng leûo giöõa caùc thaønh toá trong taùc phaåm nhö nhöõng thuû phaùp ngheä thuaät quan troïng. Khaùc vôùi chuû nghóa hieän ñaïi voán hoaøn toaøn höôùng ñeán töông lai, coå vuõ caùc cuoäc caùch maïng, khuyeán khích moïi haønh vi phuû ñònh vaø phaûn khaùng, chuû nghóa haäu hieän ñaïi keát hôïp caùi nhìn veà töông lai vôùi moät chuùt hoaøi nieäm ñoái vôùi quaù khöù, keát hôïp deã daøng giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi, giöõa truyeàn thoáng vaø söï caùch taân.
Noùi caùch khaùc, neáu chuû nghóa hieän ñaïi laø moät quaù trình khu bieät hoaù (differentiation) döïa treân moät trung taâm nhaát ñònh thì chuû nghóa haäu hieän ñaïi laïi laø moät quaù trình giaûi-khu bieät hoaù (de-differentiation) vaø xoaù boû moïi trung taâm.(13) Cuõng coù theå noùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø söï suïp ñoå cuûa nhöõng caùi ñôn nhaát vaø toaøn trò ñeå nhöôøng choã cho nhöõng phaàn maûnh vaø nhöõng yeáu toá ngoaïi bieân (margin), laø söï khuûng hoaûng cuûa tính nhaát quaùn vaø laø söï nôû roä cuûa nhöõng söï dò bieät, laø söï thoaùi vò cuûa tính heä thoáng vaø söï thaêng hoa cuûa tính ña taïp. Moät caùch vaén taét, töï baûn chaát, chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø moät thöù chuû nghóa ña nguyeân.
Tính chaát ña nguyeân aáy, theo Roland Barthes, xuaát phaùt töø söï thieáu vaéng cuûa moät yù nghóa trung taâm vaø nhöõng yeáu toá mang tính ñoäc saùng trong caùc vaên baûn;(14) theo Jean-Francois Lyotard, xuaát phaùt töø söï suïp ñoå cuûa caùc ñaïi töï söï voán laø neàn taûng treân ñoù ngöôøi ta xaây döïng caùc trung taâm quyeàn löïc;(15) theo Fredric Jameson, xuaát phaùt töø quaù trình saûn xuaát vaø tieâu thuï coù tính chaát xuyeân quoác gia cuûa neàn kinh teá hoaøn caàu hoaù thôøi haäu kyø tö baûn chuû nghóa;(16) theo Jean Baudrillard, xuaát phaùt töø moät ñaëc ñieåm caên baûn cuûa xaõ hoäi haäu hieän ñaïi voán ñöôïc taïo thaønh bôûi nhöõng kyù hieäu khoâng coøn quy chieáu veà hieän thöïc, nhöõng kyù hieäu töï chuùng trôû thaønh nhöõng söï theá vì (simulation) cho hieän thöïc.(17)
Duø vì baát cöù lyù do gì thì tinh thaàn ña nguyeân aáy cuõng daãn ñeán nhöõng heä quaû cöïc kyø toát ñeïp: chuùng laøm giaûm thieåu tính chaát kyø thò voán hình thaønh vaø cuûng coá trong suoát lòch söû chinh phuïc thuoäc ñòa cuûa caùc ñeá quoác; chuùng laøm dieän maïo vaên hoaù cuûa nhaân loaïi khôûi saéc vaø ña daïng haún leân; vaø cuoái cuøng, chuùng xoaù boû, hoaëc ít nhaát, laøm môø nhaït ñi, trong sinh hoaït vaên hoïc ngheä thuaät, söï phaân bieät giöõa trung taâm vaø ngoaïi bieân, nhôø ñoù, moät soá hieän töôïng vaên hoïc ngheä thuaät töø laâu voán bò xem laø thuoäc ngoaïi bieân ñaõ coù cô hoäi noåi leân, trôû thaønh bình ñaúng vôùi moïi hieän töôïng vaên hoïc ngheä thuaät khaùc taïi caùc quoác gia Taây phöông. Trong caùc hieän töôïng môùi noåi leân aáy, coù neàn vaên hoïc cuûa caùc thoå daân, caùc coäng ñoàng di daân vaø tò naïn, nhöõng ngöôøi ñoàng tính luyeán aùi, vaø ñaùng keå nhaát laø neàn vaên hoïc nöõ quyeàn vaø haäu thöïc daân cuûa nhöõng keû tröôùc kia, moät thôøi gian khaù daøi trong lòch söû, voán bò khoâng nhöõng giôùi caàm buùt maø coøn caû ñoäc giaû noùi chung ôû Taây phöông xem nhö nhöõng caùi "khaùc" (Otherness), nhöõng söï ngoaïi leä vaø baát toaøn. Hieän nay, nhöõng hieän töôïng vaên hoïc ngoaïi bieân aáy khoâng nhöõng ñöôïc bình ñaúng maø coøn, hôn nöõa, coù khuynh höôùng trôû thaønh nhöõng hieän töôïng chuû ñaïo trong sinh hoaït vaên hoïc theá giôùi. Theo söï ghi nhaän cuûa W.J.T.Mitchell, neáu nhöõng thaønh töïu lôùn vaø môùi nhaát trong laõnh vöïc lyù thuyeát vaø pheâ bình vaên hoïc vaãn tieáp tuïc thuoäc veà Baéc Myõ vaø AÂu chaâu thì nhöõng thaønh töïu quan troïng nhaát trong laõnh vöïc saùng taùc laïi thuoäc veà caùc nöôùc cöïu thuoäc ñòa hoaëc bò coi laø ngoaøi leà caùc trung taâm vaên minh hieän ñaïi cuûa nhaân loaïi, töø Nam Phi, Trung Ñoâng, Nam Myõ, ñeán UÙc.(18) Nhöõng thaønh töïu veà phöông dieän saùng taùc cuûa caùc quoác gia cöïu thuoäc ñòa vaø/hoaëc ngoaïi bieân aáy coù theå coù nhieàu nguyeân nhaân, tuy nhieân, vieäc ghi nhaän vaø coâng nhaän nhöõng thaønh töïu aáy moät caùch roäng raõi vaø thanh thaûn nhö hieän nay coù leõ seõ khoâng bao giôø xaûy ra neáu khoâng coù tính chaát ña nguyeân voán gaén lieàn vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi.
Giôùi caàm buùt Vieät Nam neáu khoâng taän duïng ñöôïc nhöõng cô hoäi thuaän lôïi do chuû tröông phi taâm hoaù vaø chuû tröông ña nguyeân, töø ñoù, chuû tröông dung hôïp moïi yeáu toá cuõ vaø môùi, Ñoâng vaø Taây, hieän thöïc vaø huyeàn thoaïi cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi thì ít nhaát, theo toâi, cuõng khoâng coù lyù do gì ñeå e ngaïi hay töø khöôùc chuùng. Noùi caùch khaùc, theo toâi, chuû nghóa haäu hieän ñaïi, vôùi tö caùch laø moät traøo löu vaên ngheä cuõng nhö moät traøo löu thaåm myõ, neáu khoâng môû ra cho chuùng ta moät chaân trôøi môùi laï vaø ñeïp ñeõ naøo thì noù cuõng khoâng töôùc ñoaït cuûa chuùng ta baát cöù ñieàu gì, tröø nhöõng ñieàu raát caàn vaø raát neân bò töôùc ñoaït, chaúng haïn, oùc giaùo ñieàu vaø tinh thaàn baûo thuû.
Cuoái cuøng, coù leõ cuõng neân noùi theâm laø vieäc chaáp nhaän vaø tieáp nhaän chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng bao haøm thaùi ñoä loaïi tröø nhöõng khuynh höôùng nhaän thöùc hay saùng taùc khaùc. Khaùi nieäm chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng ñoàng nhaát vaø khoâng theå ñoàng nhaát vôùi khaùi nieäm ñöông ñaïi. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi baát quaù cuõng chæ laø moät trong nhieàu traøo löu ñöông ñaïi khaùc nhau. Chaáp nhaän noù, chuùng ta coù theâm moät thöù vuõ khí môùi trong vieäc chinh phuïc laõnh thoå meânh moâng cuûa caùi ñeïp. Coøn khoâng, thì thoâi, chuùng ta laïi tieáp tuïc canh taùc treân nhöõng caùnh ñoàng quen thuoäc cuõ. Chaû coù gì phaûi lo sôï hay phaãn noä caû. Vaû laïi, treân nguyeân taéc cuõng nhö treân thöïc teá, söï xuaát hieän cuûa moät traøo löu saùng taùc môùi, may ra, chæ coù theå daønh ñöôïc ngoïn côø tieân phong trong sinh hoaït vaên hoïc, chöù tuyeät ñoái khoâng theå laøm suïp ñoå baát cöù moät giaù trò vaên hoïc naøo ñaõ coù saün. Söï xuaát hieän cuûa phong traøo Thô Môùi thôøi 1932-45 vôùi nhöõng teân tuoåi nhö Theá Löõ, Xuaân Dieäu, Haøn Maëc Töû, v.v... chæ laøm cho Taûn Ñaø khoâng coøn laø keû tieân phong trong theá giôùi thô nöõa chöù khoâng heà laøm cho thô oâng dôû ñi. Tuyeät ñoái khoâng. Bôûi vaäy, toâi cho nhöõng noãi lo aâu, thaäm chí, sôï haõi cuûa moät soá caây buùt lôùn tuoåi khi nghe noùi ñeán chuû nghóa haäu hieän ñaïi chæ laø nhöõng söï lo aâu vaø sôï haõi vu vô: khoâng ai coù theå ñaùnh maát caùi mình ñaõ coù; caøng khoâng coù ai coù theå ñaùnh maát nhöõng gì mình khoâng coù.
*
ÔÛ treân, khi vieát veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, toâi hay so saùnh noù vôùi chuû nghóa hieän ñaïi. Taát caû nhöõng söï so saùnh nhö theá ñeàu coù yù nghóa raát töông ñoái, chæ nhaèm toâ ñaäm nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa moãi traøo löu hôn laø veõ ra moät ñöôøng ranh thaät roõ raøng vaø thaät döùt khoaùt. Treân thöïc teá, quan heä giöõa chuû nghóa hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø moät thöù quan heä voâ cuøng phöùc taïp. Tröôùc heát laø quan heä veà thôøi gian: tieàn toá "haäu" (post-) trong thuaät ngöõ haäu hieän ñaïi haøm yù chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø caùi gì ñeán sau chuû nghóa hieän ñaïi. Dó nhieân khoâng phaûi khi chuû nghóa haäu hieän ñaïi ra ñôøi thì chuû nghóa hieän ñaïi bò caùo chung. Khoâng phaûi. Caû hai coù theå toàn taïi cuøng luùc, xen keõ vaø choàng cheùo leân nhau. Töø ñoù daãn ñeán moät thöù quan heä khaùc, quan heä veà yù nieäm: chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñöôïc hieåu laø nhöõng phaûn öùng nhaän thöùc hay thaåm myõ choáng laïi chuû nghóa hieän ñaïi. Nhö vaäy, veà phöông dieän logic, khaùi nieäm chuû nghóa haäu hieän ñaïi tuyø thuoäc haún vaøo nhöõng ñaëc ñieåm ñöôïc xem laø hieän ñaïi.(19) Ñieàu naøy coù hai yù nghóa: thöù nhaát, caùch hieåu khaùi nieäm chuû nghóa haäu hieän ñaïi seõ khaùc haún nhau neáu ngöôøi ta hieåu khaùi nieäm chuû nghóa hieän ñaïi khaùc nhau; thöù hai, quan troïng hôn, baûn thaân söï toàn taïi cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi bò phuï thuoäc vaøo söï toàn taïi cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, hay noùi caùch khaùc, vôùi tö caùch laø moät söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa hieän ñaïi hoaëc moät noã löïc phuû ñònh chuû nghóa hieän ñaïi, chuû nghóa haäu hieän ñaïi chæ coù theå ra ñôøi vôùi ñieàu kieän laø chuû nghóa hieän ñaïi ñaõ hieän höõu tröôùc ñoù. Töø yù nghóa thöù hai naøy, moät vaán ñeà xuaát hieän: nhö vaäy, lieäu ngöôøi ta coù theå tieáp caän ñöôïc vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi töø nhöõng neàn vaên hoaù vaø vaên hoïc chöa hoaøn taát quaù trình hieän ñaïi hoaù?
Hans Bertens vaø Douwe Fokkema, döïa treân nhöõng coâng trình giôùi thieäu chuû nghóa haäu hieän ñaïi ôû nhieàu quoác gia khaùc nhau treân theá giôùi, ñi ñeán moät soá keát luaän chung: ôû nhöõng quoác gia truyeàn thoáng hieän ñaïi chuû nghóa hoaëc truyeàn thoáng avant-garde coøn quaù maïnh, vieäc tieáp caän chuû nghóa haäu hieän ñaïi seõ gaëp nhieàu khoù khaên; ngöôïc laïi, ôû nhöõng quoác gia chuû nghóa hieän ñaïi ít nhieàu vaéng boùng, vieäc tieáp caän vaãn coù theå thöïc hieän ñöôïc, tuy nhieân söï kieän ít nhieàu vaéng boùng chuû nghóa hieän ñaïi aáy seõ aûnh höôûng leân dieän maïo cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ôû ñoù.(20)
Baèng chöùng cuûa nhaän ñònh treân raát deã thaáy. Khoâng caàn phaûi laø nhöõng chuyeân gia veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ngöôøi ta cuõng coù theå bieát laø trong danh saùch nhöõng caây buùt ñöôïc xem laø xuaát saéc cuûa khuynh höôùng saùng taùc haäu hieän ñaïi, coù khaù ñoâng ngöôøi xuaát thaân töø caùc quoác gia thuoäc Theá giôùi Thöù ba. Chaúng haïn, töø Argentina coù Julio Cortaùzar vaø Manuel Puig, töø Nam Phi coù John M. Coetzee, töø Peru coù Mario Vargas Llosa vaø Alfredo Bryce Echenique, töø Mexico coù Carlos Fuentes, töø Somalia coù Nuruddin Farah, töø Nigeria coù Ben Okri, töø Kenya coù Ngugi wa Thiongo, töø Zaire coù V.Y. Mudimbe vaø M. a M. Ngal, töø Morocco coù Abdelkebir Khatibi vaø Tahar Ben Jelloun, töø Scri Lanka coù Michael Ondaatje, v.v... ÔÛ phaïm vi quoác gia, chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng nhöõng phaùt trieån thaønh nhöõng traøo löu maïnh meõ ôû AÂu chaâu hay Baéc Myõ maø coøn ôû chaâu Myõ Latin, ôû chaâu Phi, ôû caùc quoác gia thuoäc khoái coäng saûn cuõ ôû Ñoâng AÂu vaø daàn daàn lan sang caû caùc nöôùc AÙ chaâu.
Coù leõ ôû AÙ chaâu, Nhaät Baûn laø quoác gia ñaàu tieân tieáp caän vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Ngay töø cuoái thaäp nieân 60 vaø ñaàu thaäp nieân 70 ñaõ xuaát hieän ôû Nhaät Baûn xu höôùng hoaøi nghi caùc ñaïi töï söï cuûa chuû nghóa hieän ñaïi; töø giöõa thaäp nieân 70 caøng ngaøy tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi caøng nôû roä vôùi nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät: ngoân ngöõ töï quy chieáu vaø caáu truùc töï phaûn tænh, söï phaù vôõ khung töï söï döïa treân trình töï thôøi gian vaø söï raøng buoäc cuûa khoâng gian, kyõ thuaät loàng chuyeän naøy vaøo caâu chuyeän khaùc (story-within-story), thuû phaùp laép gheùp vaø nhaïi laïi caùc vaên baûn ñaõ xuaát hieän tröôùc ñoù, vaø vieäc söû duïng caùc theå loaïi bình daân hoaëc phi vaên chöông, v.v...(21) Tuy nhieân, vieäc Nhaät Baûn tieáp nhaän chuû nghóa haäu hieän ñaïi moät caùch nhanh choùng vaø khaù deã daøng nhö theá khoâng coù gì khoù hieåu: veà phöông dieän kinh teá cuõng nhö caáu truùc xaõ hoäi, Nhaät Baûn raát gaàn guõi vôùi Taây phöông, ñaõ böôùc haún vaøo thôøi ñaïi haäu kyõ ngheä vaø haäu hieän ñaïi.
Ñaùng ñeå yù hôn laø tröôøng hôïp cuûa Trung Hoa luïc ñòa, moät nöôùc ngheøo vaø, cuõng nhö Vieät Nam, ñang phaán ñaáu ñeå ñaït ñeán nhöõng tieâu chuaån ñöôïc goïi laø "hieän ñaïi". Coù ñieàu khaùc Vieät Nam, Trung Hoa tieáp caän vôùi Taây phöông moät caùch tích cöïc hôn. Ngay töø ñaàu thaäp nieân 80, haàu heát caùc tröôøng phaùi vaên hoïc vaø nhaát laø pheâ bình vaên hoïc ñöông ñaïi cuûa Taây phöông, töø caáu truùc luaän ñeán haäu caáu truùc luaän, töø hieän töôïng luaän ñeán haäu thöïc daân luaän... ñeàu ñöôïc dòch, giôùi thieäu vaø öùng duïng taïi Trung Hoa. Söï du nhaäp aøo aït cuûa caùc tröôøng phaùi môùi meû baét ñaàu baèng tieàn toá "haäu" nhö theá ñaõ laøm xuaát hieän ôû Trung Hoa thuaät ngöõ "haäu hoïc"(hou xue), hôn nöõa, moät hieän töôïng haäu-chuû-nghóa (post-ism), trong ñoù coù caû khuynh höôùng "haäu pheâ bình" (post-criticism) vôùi chuû tröông chæ thöôûng thöùc vaø caûm thuï caùc taùc phaåm vaên hoïc moät caùch khoan dung chöù khoâng ñi ñeán vieäc ñaùnh giaù hay pheâ bình thöïc söï theo kieåu truyeàn thoáng.(22) Giôùi caàm buùt Trung Hoa raát töï haøo veà vieäc tieáp nhaän nhaïy beùn cuûa hoï: "chæ trong moät thaäp nieân, chuùng ta ñaõ bao quaùt caû tieán trình vaên hoïc dieãn ra trong caû theá kyû ôû Taây phöông".(23) Trong laøn soùng "haäu hoïc" aáy, coù caû chuû nghóa haäu hieän ñaïi voán ñöôïc du nhaäp vaøo Trung Hoa laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1980 vôùi baûn dòch ra tieáng Hoa baøi tieåu luaän "The Literature of Replenishment: Postmodernist Fiction" cuûa John Barth. Sau ñoù, ngöôøi ta laàn löôït dòch theâm caùc saùng taùc cuûa Donald Barthelme, Thomas Pynchon, Kurt Vonnegut, Italo Calvino, caùc baøi tieåu luaän cuûa Ihab Hassan, Jean-Francois Lyotard, Linda Hutcheon, ñaëc bieät taäp Postmodernism and Cultural Theory bao goàm caùc baøi giaûng cuûa Fredric Jameson taïi Ñaïi hoïc Baéc Kinh vaøo naêm 1987 vaø taäp Approaching Postmodernism do Fokkema vaø Bertens bieân taäp vaøo naêm 1991. Theo Wang Ning, töø giöõa thaäp nieân 80, aûnh höôûng cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi baét ñaàu taùc ñoäng vaøo tieåu thuyeát Trung Hoa, vaø cho ñeán nay, tuy chöa taïo thaønh moät khuynh höôùng roõ reät, nhöõng aûnh höôûng aáy caøng ngaøy caøng ñaäm neùt trong nhieàu taùc phaåm.(24) Veà phöông dieän lyù thuyeát, theo Jonathan Arac, maëc duø xaõ hoäi Trung Hoa chöa coù tính haäu hieän ñaïi vaø maëc duø söï hieåu bieát cuûa caùc hoïc giaû Trung Hoa veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi coù moät soá ñieåm coøn ñaùng ngôø nhöng roõ raøng laø trong moät möùc ñoä naøo ñoù chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ thöïc söï xuaát hieän ôû Trung Hoa nhö moät phong traøo trí thöùc vaø vaên ngheä ñöôïc hình thaønh trong quaù trình tieáp xuùc vaø ñoái thoaïi vôùi phöông Taây.(25) Theo Henry Y.H. Zhao, sau moät thôøi gian laøm quen ñaày bôõ ngôõ, töø nhöõng naêm 1993-1994 trôû ñi, giôùi nghieân cöùu Trung Hoa khoâng coøn nhìn chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö moät caùi gì ngoaïi lai hay xa laï nöõa. OÂng daãn moät nhaän xeùt cuûa moät nhaø vaên Trung Hoa, Zhu Binglong: "Chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ ñi vaøo sinh hoaït vaên chöông vaø ngheä thuaät cuûa chuùng ta haàu nhö khoâng coù moät trôû ngaïi naøo. Döôøng nhö laø ngöôøi Trung Hoa ñaõ ñoùn nhaän chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng moät chuùt löôõng löï nhö laø hoï ñaõ töøng löôõng löï khi ñoái dieän vôùi chuû nghóa hieän ñaïi. Caùc yeáu toá haäu hieän ñaïi trong vaên chöông Trung Hoa ngaøy nay, trong daùng daáp ban ñaàu cuûa chuùng, ñaõ chín muoài vaø tinh xaûo".(26)
Hieän töôïng töø moät neàn vaên hoaù chöa hoaøn taát quaù trình hieän ñaïi hoaù, ngöôøi ta vaãn coù theå tieáp caän ñöôïc vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi, thaät ra, khoâng phaûi laø ñieàu khoù hieåu. Hai lyù do quan troïng nhaát coù leõ laø xu höôùng hoaøn caàu hoaù vaø xu höôùng giaûi thöïc hoaù (decolonialization).
Xu höôùng hoaøn caàu hoaù, ñaëc bieät trong laõnh vöïc tieâu thuï vaø thoâng tin, ñaõ giuùp vieäc chuyeån giao kieán thöùc vaø vaên hoaù ñöôïc tieán haønh moät caùch voâ cuøng nhanh choùng. Ñieàu ñoù giuùp cho daân chuùng töø caùc nöôùc thuoäc Theá giôùi Thöù Ba coù theå vöøa soáng trong ñieàu kieän kinh teá noâng nghieäp laïc haäu vöøa ñöôïc giaùo duïc trong khí quyeån vaên hoaù hieän ñaïi trong ñoù kyõ thuaät vaø tính chaát duy lyù ñöôïc xem laø nhöõng giaù trò cao caû laïi vöøa ñöôïc höôûng thuï duø chæ laø moät phaàn neàn vaên hoaù tieâu thuï cuûa caùc quoác gia tö baûn vaø khoâng ít saûn phaåm vaên hoaù haäu hieän ñaïi qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng nhö saùch baùo, aâm nhaïc vaø nhaát laø ñieän aûnh. Noùi caùch khaùc, vôùi xu höôùng hoaøn caàu hoaù, vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau, moïi khoâng gian ñeàu mang tính pha taïp, nôi giao thoa cuûa nhieàu neàn vaên hoaù khaùc nhau, trong ñoù coù caû neàn vaên hoaù hieän ñaïi vaø neàn vaên hoaù haäu hieän ñaïi. Ñaây laø moät trong nhöõng ñieàu kieän quan troïng giuùp ít nhaát laø moät soá maàm moáng cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi coù theå ñöôïc gieo troàng vaø naåy nôû ôû nhöõng quoác gia coøn laïc haäu veà kinh teá vaø khoa hoïc kyõ thuaät.
Ngoaøi ra, coøn moät nguyeân nhaân khaùc quan troïng khoâng keùm laø phong traøo giaûi thöïc. Sau khi daønh ñöôïc ñoäc laäp töø caùc ñeá quoác Taây phöông, ôû phaàn lôùn caùc quoác gia cöïu thuoäc ñòa, ngöôøi ta chöùng kieán söï xuaát hieän cuûa nhöõng phong traøo giaûi thöïc raàm roä nhaèm laät ñoå baûng giaù trò cuõ kyõ do cheá ñoä thöïc daân thieát laäp vaø tuyeân truyeàn, trong ñoù maãu quoác khoâng nhöõng bao giôø cuõng laø trung taâm maø coøn laø bieåu töôïng cuûa caùi ñuùng, caùi ñeïp, söï tieán boä vaø töông lai, coøn thuoäc ñòa khoâng nhöõng chæ laø ngoaïi bieân xa xoâi vaø môø nhaït maø coøn laø bieåu töôïng cuûa nhöõng söï laàm laãn, baát toaøn, laïc haäu vaø thuoäc veà quaù khöù. Laät ñoå nhöõng baûng giaù trò nhö theá thöïc chaát laø laät ñoå nhöõng ñaïi töï söï, töùc nhöõng lyù thuyeát coù tham voïng thaâu toùm baûn chaát hay lòch söû phaùt trieån cuûa nhaân loaïi vaøo nhöõng nguyeân taéc vaø nhöõng luaät leä nhaát ñònh; cuõng ñoàng thôøi laø laät ñoå söï phaân bieät giöõa trung taâm vaø ngoaïi bieân, giöõa moät neàn vaên hoaù cao caáp vaø moät neàn vaên hoaù bình daân. Coù theå noùi treân raát nhieàu khía caïnh, giöõa xu höôùng haäu hieän ñaïi hoaù vaø xu höôùng giaûi thöïc coù nhöõng töông ñoàng saâu saéc. Ñoù cuõng chính laø choã gaëp gôõ giöõa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñöôïc hieåu nhö "moät söï thöùc tænh cuûa neàn vaên hoaù Taây phöông tröôùc söï thaät laø noù khoâng coøn laø moät trung taâm thoáng trò baát khaû nghi vaán cuûa theá giôùi"(27) vaø chuû nghóa haäu thöïc daân, "moät khaùi nieäm ñöôïc söû duïng vôùi yù ñònh toång keát nhöõng ñaëc tröng vaên hoaù chính trò cuûa theá giôùi ngoaøi Taây phöông trong quaù trình chuyeån tieáp ñeán tính haäu hieän ñaïi".(28) Söï gaëp gôõ naøy chính laø moät maûnh ñaát maøu môõ ñeå haït gioáng haäu hieän ñaïi chuû nghóa beùn reã ñöôïc vaøo nhöõng quoác gia vöøa môùi thoaùt khoûi aùch ñoâ hoä cuûa chuû nghóa thöïc daân.
Tuy nhieân, tình hình ôû Vieät Nam coù phaàn hôi khaùc.
Trong khi Trung Hoa, tröø Hong Kong vaø Macau, khoâng heà laø thuoäc ñòa cuûa ai caû thì Vieät Nam laïi laø thuoäc ñòa cuûa Phaùp moät thôøi gian khaù daøi, gaàn ngoùt caû moät theá kyû. Coâng cuoäc hieän ñaïi hoaù ñaát nöôùc cuûa Vieät Nam dieãn ra chuû yeáu döôùi aùch ñoâ hoä cuûa thöïc daân vaø sau ñoù, trong söï chia caét vaø chieán tranh voâ cuøng khoác lieät. Noù ñaõ khôûi ñaàu muoän, laïi coøn bò daèng co giöõa nhöõng tình caûm traùi ngöôïc vöøa muoán AÂu hoaù laïi vöøa muoán giöõ vöõng goác reã cuûa mình, vöøa phuïc laïi vöøa gheùt Taây phöông, do ñoù, cöù moät böôùc tieán laïi moät böôùc luøi. Bôûi vaäy, cho ñeán nay, ngay caû tính hieän ñaïi vaãn coøn laø moät yù nieäm khaù mô hoà ôû Vieät Nam; chuû nghóa hieän ñaïi trong vaên hoïc, sau ba laàn thöû nghieäm vaøo ñaàu thaäp nieân 40 vôùi moät soá baøi thô cuûa Haøn Maëc Töû, cuûa Bích Kheâ vaø cuûa nhoùm Xuaân Thu Nhaõ Taäp, cuoái thaäp nieân 50 vôùi nhoùm Saùng Taïo, ñaëc bieät thô cuûa Thanh Taâm Tuyeàn, vaø giöõa thaäp nieân 80 vôùi thô Ñaëng Ñình Höng, Leâ Ñaït, Hoaøng Höng, v.v... vaãn cöù laø moät thöù chuû nghóa ieän ñaïi khaäp kheãnh vaø oám o.(29) Nhöõng noã löïc giaûi thöïc khoâng giuùp ích gì maáy cho quaù trình hieän ñaïi hoaù aáy vì, theo toâi, thaønh thöïc maø noùi, ôû Vieät Nam trong suoát caû hôn nöûa theá kyû vöøa qua, chæ coù caùc phong traøo giaûi thöïc veà chính trò chöù khoâng coù phong traøo giaûi thöïc veà vaên hoaù. Ñuùng ra khoâng kòp giaûi thöïc veà vaên hoaù. Ngay khi chuû nghóa thöïc daân vöøa ra ñi thì chuû nghóa coäng saûn ñaõ aäp ñeán. Hai keû thuø baát coäng ñaùi thieân veà chính trò naøy, theo toâi, oaùi oaêm thay, laïi coù baûn chaát vaên hoaù khaù gioáng nhau: caû hai ñeàu xaây döïng quyeàn löïc treân nhöõng ñaïi töï söï. Ñoái vôùi chuû nghóa thöïc daân, ñoù laø khoa hoïc, vaø gaén lieàn vôùi khoa hoïc laø söùc maïnh cuûa kyõ thuaät vaø laø söù meänh khai hoaù cuûa nöôùc vaên minh ñoái vôùi caùc nöôùc laïc haäu; ñoái vôùi chuû nghóa coäng saûn, ñoù cuõng laïi laø khoa hoïc, vaø gaén lieàn vôùi khoa hoïc cuõng laø söùc maïnh cuûa lòch söû vaø laø söù meänh giaûi phoùng daân toäc, giaûi phoùng giai caáp vaø cuoái cuøng, giaûi phoùng nhaân loaïi. Ñeå cuûng coá quyeàn löïc vaø söùc maïnh cuûa mình, caû chuû nghóa thöïc daân laãn chuû nghóa coäng saûn ñeàu söû duïng bieän phaùp tuyeân truyeàn ñeå daàn daàn bieán caùc ñaïi töï söï aáy thaønh caùc thaàn quyeàn, vaø do ñoù, tuy treân lyù thuyeát, heát söùc ñeà cao tính hieän ñaïi, nhöng treân thöïc teá, laïi coät chaët daân chuùng vaøo khí quyeån vaên hoaù trung ñaïi.
Hieän töôïng treân chæ chôùm thay ñoåi moät ít töø khi chuû nghóa coäng saûn ôû Lieân xoâ vaø Ñoâng AÂu bò suïp ñoå vaøo cuoái thaäp nieân 80 vaø ñaàu thaäp nieân 90. Söï suïp ñoå ñoät ngoät vaø toaøn dieän cuûa heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa keùo theo söï suïp ñoå cuûa caû heä thoáng trieát hoïc Maùc-Leânin laøm cho caùi goïi laø chuû nghóa coäng saûn taïi Vieät Nam hieän nay thöïc chaát chæ laø moät theå cheá chöù khoâng phaûi laø moät yù thöùc heä. Noùi caùch khaùc, chuû nghóa coäng saûn taïi Vieät Nam hieän nay laø moät thöù chuû nghóa coäng saûn haäu coäng saûn (post-communist communism). Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät nhaát cuûa chuû nghóa coäng saûn haäu coäng saûn laø thaùi ñoä baát tín nhieäm ñoái vôùi caùc lyù thuyeát coù tham voïng bao quaùt caû lòch söû, vaø töø ñoù, coù tham voïng ñònh höôùng cho söï phaùt trieån cuûa theá giôùi, töùc nhöõng ñaïi töï söï.(30) Chuùng ta coù theå noùi vôùi chuû nghóa coäng saûn haäu coäng saûn, ngöôøi Vieät Nam, moät caùch töï phaùt, ôû vaøo moät taâm theá raát gaàn guõi vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö caùi ñieàu chuû nghóa haäu thöïc daân ñaõ mang laïi cho khaù nhieàu quoác gia treân theá giôùi tröôùc ñaây. Söï töông hôïp giöõa chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø chuû nghóa coäng saûn haäu coäng saûn phaàn naøo cuõng gioáng söï töông hôïp giöõa noù vôùi chuû nghóa haäu thöïc daân: caû hai ñeàu laø söï hoaøi nghi ñoái vôùi caùc ñaïi töï söï mang tính hieän ñaïi chuû nghóa; caû hai ñeàu laø söï tan raõ cuûa heä thoáng phaân bieät vaø phaân baäc trong ñoù theá giôùi ñöôïc hình dung nhö moät caáu truùc chaët cheõ vôùi moät trung taâm vaø caùc vuøng ngoaïi bieân; caû hai ñeàu nhìn, vôùi nhöõng möùc ñoä töï giaùc khaùc nhau, nhöõng caùi goïi laø chaân lyù, laø ñieån phaïm, laø quy luaät ñeàu laø nhöõng saûn phaåm cuûa vaên hoaù vaø cuûa ngoân ngöõ. Noùi moät caùch vaén taét, caû chuû nghóa haäu hieän ñaïi laãn chuû nghóa coäng saûn haäu coäng saûn ñeàu mang tính phaûn-yeáu tính luaän (anti-essentialism) vaø phaûn-duy baûn luaän (anti-foundationalism). Coù ñieàu, neáu söï töông hôïp giöõa chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu thöïc daân laø nhöõng söï töông hôïp töï giaùc, ôû möùc khaù cao vaø töông ñoái oån ñònh thì söï töông hôïp giöõa chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø chuû nghóa coäng saûn haäu coäng saûn chæ laø söï töông hôïp ñaày tính töï phaùt, nhö moät ngaãu nhieân, vaø do ñoù, khaù baáp beânh. Chæ caàn moät bieán coá chính trò hay xaõ hoäi naøo ñoù thaät lôùn coù khaû naêng laøm ñaûo loän nhöõng traät töï hieän coù thì ngöôøi ta seõ raát deã coù nhöõng phaûn öùng maïnh meõ theo chieàu höôùng phaûn haäu hieän ñaïi chuû nghóa: tìm caùch choáng laïi moïi söï thay ñoåi vaø tìm caùch lieân minh vôùi caùc giaù trò cuõ, nhaát laø nhöõng ñaïi töï söï hieän ñaïi chuû nghóa, trôû thaønh cuoàng tín vaø hôn nöõa, meâ tín.
Bôûi vaäy, ôû thôøi ñieåm hieän nay, trong neàn vaên hoaù voán pha taïp cuûa Vieät Nam, ngoaøi caùc yeáu toá mang tính trung ñaïi vaø tính hieän ñaïi coá höõu, ñaõ thaáp thoaùng moät soá yeáu toá mang tính haäu hieän ñaïi. Theo toâi, söï xuaát hieän, duø thaáp thoaùng, cuûa caùc yeáu toá haäu hieän ñaïi môùi meû naøy laø nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå giôùi caàm buùt Vieät Nam coù theå tieáp caän vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi.
Giôùi caàm buùt ôû haûi ngoaïi laïi caøng coù nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi hôn nöõa: moâi tröôøng vaên hoaù nôi hoï ñang ñònh cö thaám daãm tính chaát haäu hieän ñaïi. Mieãn laø hoï ñöøng quay löng laïi vôùi thöïc taïi vaø ñöøng coá thuû trong quaù khöù.
*
ÔÛ caùc phaàn treân, toâi coá chöùng minh hai ñieàu: Vieät Nam neân tieáp caän chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø vieäc tieáp caän aáy laø moät ñieàu khaû thi. Tuy nhieân, toâi cuõng bieát laø caùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi, neáu coù, trong vaên hoïc Vieät Nam seõ khoâng theå coù dieän maïo gioáng heät chuû nghóa haäu hieän ñaïi ôû nhöõng nôi khaùc.
Thì ñoù cuõng laø moät ñieàu bình thöôøng. Cuõng nhö moïi thöù chuû nghóa khaùc, chuû nghóa haäu hieän ñaïi, ñöôïc xaây döïng treân moät soá nguyeân taéc chung, khoâng theå khoâng chòu aûnh höôûng naëng neà cuûa töøng quoác gia voán coù nhöõng truyeàn thoáng vaên hoaù vaø ngoân ngöõ khaùc nhau.
Söï khaùc bieät giöõa chuû nghóa haäu hieän ñaïi Vieät Nam vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi ôû Taây phöông, tröôùc heát, naèm ôû choã, chuû nghóa haäu hieän ñaïi Vieät Nam ñöôïc hình thaønh töø moät neàn vaên hoaù khoâng nhöõng tính haäu hieän ñaïi chæ môùi phoâi thai maø caû tính hieän ñaïi tuy manh nha ñaõ laâu nhöng coøn dôû dang vaø khaäp kheãnh. Chuùng ta ôû trong tình traïng laø phaûi tieáp nhaän caû chuû nghóa hieän ñaïi laãn chuû nghóa haäu hieän ñaïi haàu nhö cuøng moät luùc, hoaëc thaäm chí, ôû moät soá ngöôøi, vieäc tieáp nhaän chuû nghóa haäu hieän ñaïi coù theå ñi tröôùc vieäc tieáp nhaän chuû nghóa hieän ñaïi: ngöôøi ta coù theå ñoïc Alain Robbe-Grillet tröôùc khi ñoïc Marcel Proust, ñoïc Umberto Eco tröôùc khi ñoïc James Joyce, ñoïc Jacques Derrida hay Roland Barthes tröôùc khi ñoïc Kant hay Hegel, v.v... Nhö vaäy, trong khi chuû nghóa haäu hieän ñaïi ôû nhöõng nôi khaùc, noùi nhö Jacques Maquet, bao goàm hai noäi dung chính: moät laø phaûn baùc chuû nghóa hieän ñaïi; hai laø phaûn baùc thaùi ñoä phaûn baùc ñaày tính chaát caáp tieán aáy;(31) chuû nghóa haäu hieän ñaïi Vieät Nam, theo toâi, seõ bao goàm ba noäi dung chính: moät, tieáp nhaän chuû nghóa hieän ñaïi vöøa nhö moät khuynh höôùng baûn ñòa ñöôïc hình thaønh qua caùc noã löïc saùng taïo cuûa giôùi caàm buùt trong nöôùc vöøa nhö moät di saûn vaên hoaù cuûa theá giôùi; hai, phaûn baùc nhöõng nguyeân taéc nhaän thöùc vaø thaåm myõ cuûa (nhöõng) chuû nghóa hieän ñaïi aáy; cuoái cuøng, phaûn baùc caû thaùi ñoä cöïc ñoan vaø duy lyù trong chính söï phaûn baùc aáy. Noùi caùch khaùc, chuû nghóa haäu hieän ñaïi Vieät Nam, neáu coù, chæ laø moät keát hôïp cuøng luùc giöõa chuû nghóa hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi, trong ñoù, caùc yeáu toá mang tính haäu hieän ñaïi ñöôïc ñaåy leân thaønh nhöõng yeáu toá chuû ñaïo. Noù laø hieän ñaïi khi coá gaéng caét boû tính chaát nghieäp dö, tính chaát quy phaïm vaø tính chaát giaùo ñieàu cuûa chuû nghóa coå ñieån. Noù cuõng laø hieän ñaïi khi coå xuyù cho tính chaát duy lyù, tính chaát ñaëc tuyeån vaø tính chaát caù nhaân chuû nghóa trong vaên hoïc. Noù laø haäu hieän ñaïi khi coá gaéng vöôït qua taát caû nhöõng giaù trò hieän ñaïi chuû nghóa vöøa neâu vaø khi toång hôïp moïi thaønh töïu ngheä thuaät treân neàn taûng moät heä myõ hoïc môùi. Ñoù laø lyù do chính khieán toâi thích duøng chöõ chuû nghóa h(aäu h)ieän ñaïi: trong caùch vieát aáy, chuû nghóa hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi hoaø quyeän vaøo nhau, truøng laáp leân nhau. Toâi cho ñoù laø lyù töôûng cao nhaát vaø thöïc teá nhaát maø trong tình hình hieän nay giôùi caàm buùt Vieät Nam coù theå vöôn tôùi. Xin löu yù: toâi chæ giôùi haïn trong "giôùi caàm buùt" vì, khaùc vôùi nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng trong caùc loaïi hình ngheä thuaät khaùc, giôùi caàm buùt phaûi söû duïng moät coâng cuï chòu aùp löïc naëng neà cuûa truyeàn thoáng vaø baûn saéc daân toäc: ngoân ngöõ. Kinh nghieäm caùc neàn vaên hoïc ôû chaâu Phi cho thaáy haàu heát nhöõng caây buùt coù khaû naêng hoäi nhaäp nhanh choùng vaøo traøo löu haäu hieän ñaïi chuû nghóa laø nhöõng ngöôøi söû duïng tieáng Anh, tieáng Phaùp hay tieáng Boà Ñaøo Nha trong saùng taùc; ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi söû duïng caùc ngoân ngöõ baûn ñòa thöôøng deã coù khuynh höôùng baûo thuû, gaén lieàn vôùi truyeàn thoáng coå cuõ cuûa ñaát nöôùc.(32)
Noùi caùch khaùc, theo toâi, chuùng ta coù theå xem chuû nghóa h(aäu h)ieän ñaïi taïi Vieät Nam laø moät thöù chuû nghóa haäu hieän ñaïi nguyeân hôïp.
Tính chaát nguyeân hôïp (syncretism), töùc khaû naêng dung chöùa nhieàu theå loaïi vaø nhieàu ngheä thuaät khaùc nhau, voán töøng laø moät ñaëc ñieåm lôùn trong vaên hoïc daân gian ngaøy xöa. Tính chaát nguyeân hôïp cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi thì khaùc. Khaùc, tröôùc heát, ôû tính chaát: noù laø moät haønh ñoäng ñaày tính töï giaùc. Khaùc, ôû phaïm vi: noù khoâng chæ keát hôïp caùc theå loaïi vaø caùc loaïi hình ngheä thuaät khaùc nhau maø coøn keát hôïp nhieàu heä myõ hoïc, nhieàu khuynh höôùng vaø nhieàu gioïng ñieäu ñoái nghòch nhau. Khaùc, ôû thaùi ñoä: nhöõng söï keát hôïp aáy ñöôïc tieán haønh vôùi ít nhieàu chaâm bieám (irony) nhö ñang tieán haønh moät troø chôi ngoân ngöõ, khoâng gaén lieàn vôùi nieàm tin naøo mang tính taát ñònh. Tuy nhieân, trong moâi tröôøng vaên hoaù Vieät Nam, ñeå coù ñöôïc moät thaùi ñoä nhö vaäy, ngöôøi ta nhaát thieát phaûi laø nhöõng keû avant-garde. Cuõng nhö haàu heát caùc neàn vaên hoïc vaø ngheä thuaät haäu hieän ñaïi, ôû giai ñoaïn hình thaønh, bao giôø cuõng coù tính chaát avant-garde. Chính vì vaäy Andrea Huyssen ñaõ xem chuû nghóa haäu hieän ñaïi trong thaäp nieân 60 nhö moät thöù chuû nghóa avant-garde ñaëc thuø cuûa Myõ.(33) Coù ñieàu trong khi tính chaát avant-garde trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi sô kyø ôû nhöõng nôi khaùc choáng laïi moät soá hình thöùc naøo ñoù cuûa chuû nghóa hieän ñaïi thì tính chaát avant-garde trong chuû nghóa h(aäu h)ieän ñaïi Vieät Nam laïi nhaém tôùi vieäc choáng laïi nhöõng thaønh kieán vaø ñònh kieán xöa cuõ, phaàn lôùn laø nhöõng daáu veát cuûa neàn vaên hoaù trung ñaïi vaø nhöõng maëc caûm phöùc taïp cuûa thôøi vong quoác vaø thuoäc ñòa.
Laø nhöõng tuø nhaân laâu ñôøi cuûa quaù khöù, chuùng ta khoâng hy voïng seõ coù ñöôïc baát cöù thöù gì, keå caû moät thöù chuû nghóa h(aäu h)ieän ñaïi khaäp kheãnh, neáu tröôùc heát, chuùng ta khoâng chòu phaù ñoå caùc böùc töôøng vaây quanh mình. Vaø ngay trong chính baûn thaân mình. Nhöõng böùc töôøng ñöôïc duy trì baèng voâ thöùc taäp theå cuûa caû moät daân toäc. Töø nhöõng thôøi raát ñoãi xa xoâi.
22.10.2000
Chuù thích:(1) Veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, baèng tieáng Vieät, ñeán nay, chæ coù moät soá baøi vieát chính, chuû yeáu laø dòch thuaät. ÔÛ trong nöôùc, treân taïp chí Vaên Hoïc thuoäc Vieän Vaên Hoïc taïi Haø Noäi, coù hai baøi: "Vaøi suy nghó veà caùi goïi laø tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi" cuûa Antonio Blach (soá 9 naêm 1991), vaø "Veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi" cuûa John Verhaar (soá 5 naêm 1997); treân taïp chí Nhaø Vaên soá 7.2000 coù baøi "Chuû nghóa haäu hieän ñaïi" cuûa Phöông Löïu (sau, in laïi trong cuoán Tieáp tuïc khôi doøng, nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi, 2000, tr. 177-182). ÔÛ haûi ngoaïi, treân Taïp chí Thô, coù moät soá baûn dòch cuûa Phan Taán Haûi: "Giôùi thieäu thô haäu hieän ñaïi Hoa Kyø" cuûa Paul Hoover (soá 11 naêm 1997); "Chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø vaên chöông" cuûa Steven Connor (soá 12 naêm 1998); "Giôùi thieäu tieåu thuyeát haäu hieän ñaïi Hoa Kyø" trích töø cuoán Postmodern American Fiction: a Norton Anthology (soá 14 naêm 1998); cuûa Nguyeãn Thò Ngoïc Nhung: "Thuyeát haäu hieän ñaïi vaø vaên hoaù ñaïi chuùng" cuûa Dominic Strinati (soá 19 naêm 2000). Treân taïp chí Vieät soá 5 (ñaàu naêm 2000) coù baøi tieåu luaän "Vieát, töø hieän ñaïi ñeán haäu hieän ñaïi" cuûa Hoaøng Ngoïc-Tuaán. Baûn thaân toâi cuõng moät soá laàn ñeà caäp ñeán chuû nghóa haäu hieän ñaïi trong caùc cuoán Voõ Phieán (1996: 185-190), Thô, v.v... vaø v.v... (1996: 233-6) vaø ñaëc bieät cuoán Vaên hoïc Vieät Nam, töø ñieåm nhìn h(aäu h)ieän ñaïi (2000).
(2) Veà Hoaøng Tích Chu, coù theå ñoïc theâm baøi vieát "Hoaøng Tích Chu vaø loái vaên coäc cuûa anh" cuûa Vuõ Ngoïc Phan trong taäp hoài kyù Nhöõng naêm thaùng aáy, nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi, 1987, tr. 242-252.
(3) Cheá Lan Vieân (1988), Thô vaên choïn loïc, Sôû Thoâng Tin Vaên Hoaù Nghóa Bình, tr. 239.
(4) Ví duï moät ñoaïn trong baøi "Göûi moät thi só cuûa nöôùc toâi":
Ñeán ngaøy nay caûnh non soâng ñaõ phuû maáy lôùp söông muø
Maø coøn reân döôùi reã coû nhöõng veát haän loøng lai laùng.
Ta haõy böôùc vaøo se seõ trong caùi im laëng naëng neà
Cuûa naám maû, cuûa goø caây, cuûa ñeàn ñaøi laêng mieáu cuõ...
(Trích laïi töø Nguyeãn Taán Long & Nguyeãn Höõu Troïng, Vieät Nam thi nhaân tieàn chieán, taäp 5, Institut de l'Asie du Sud-Est in laïi taïi Paris, 1986, tr. 60.
(5) Sau naêm 1954, moät trong nhöõng ngöôøi thöôøng môû caâu thô ra raát roäng laø Cheá Lan Vieân.Chaúng haïn maáy caâu thô naøy trong baøi "Nghó theâm veà Nguyeãn":Moät theá kyû deã hieåu Nguyeãn ö? Ta coù caàn moät theá kyû ñaâu maø
Ñau khoå vì nhöõng hoaøng hoân, ta choùng hieåu caùi hoân hoaøng cuûa Nguyeãn
Ta yeâu nhöõng hòch, nhöõng Bình Ngoâ goïi loøng ra hoaû tuyeán
Nhöng khoâng queân ngoïn lau traéng beân ñöôøng Kieàu thoåi laïi töï xöa xa.
(Cheá Lan Vieân, Thô vaên choïn loïc; sñd, tr. 190.)
(6) Xem baøi "Xuaân Thu Nhaõ Taäp, moät höôùng tìm veà daân toäc" cuûa Nguyeãn Bao treân taïp chí Vaên Hoïc (Haø Noäi) soá 11 naêm 1994 vaø baøi "Moät soá ñaëc tröng veà tinh thaàn tieân phong cuûa nhoùm Xuaân Thu Nhaõ Taäp" cuûa Nohire Munehiro treân taïp chí Vaên Hoïc (Haø Noäi) soá 10.1997.
(7) Xem, chaúng haïn, Reneù Wellek (1992), A History of Modern Criticism, vol 8, Yale University Press, New Haven, tr. 91-93.
(8) Ihab Hassan, "Toward a concept of postmodernism", in trong Postmodernism, a Reader, Thomas Docherty bieân taäp vaø giôùi thieäu, Harvester Wheatsheaf, New York, 1993, tr. 146-156.
(9) Jean-Francois Lyotard, "Answering the question: What is postmodernism? in trong taäp Postmodernism, a Reader do Thomas Docherty bieân taäp, sñd, tr. 38-46.
(10) Francis M. Naumann, "Dada did it", Art in America, June 1994 v82 n6.
(11) Xem Alan Young (1981), Dada and after:Extremist Modernism and English Literature, Manchester University Press, New Jersey. Xem theâm baøi "Stefan Wolfe vaø baøi giaûng öùng khaåu veà Dada" do Hoaøng Ngoïc-Tuaán dòch vaø giôùi thieäu, Taïp chí Thô soá muøa thu 1999, tr. 33-59.
(12) Daáu veát xöa nhaát cuûa thuaät ngöõ "haäu hieän ñaïi" maø ngöôøi ta tìm ñöôïc laø vaøo naêm 1870, khi John Watkins Chapman, moät hoaï só ngöôøi Anh, duøng chöõ "hoäi hoaï haäu hieän ñaïi" (postmodern painting) ñeå chæ nhöõng khuynh höôùng saùng taùc hieän ñaïi hôn vaø avant-garde hôn tröôøng phaùi aán töôïng cuûa Phaùp. Naêm 1917, thuaät ngöõ haäu hieän ñaïi laïi xuaát hieän trong cuoán Die Krisis der europaischen Kultur cuûa Rodolf Pannwitz khi oâng moâ taû tình traïng suy ñoài vaø hö voâ chuû nghóa trong neàn vaên hoaù chaâu AÂu thôøi baáy giôø. Naêm 1934, noù laïi ñöôïc Frederico de Oníz duøng. Naêm 1946, nhaø thô Myõ Randall Jarrel, khi ñieåm cuoán Lord Weary's Castle, ñaõ goïi Robert Lowell laø moät nhaø thô haäu hieän ñaïi. Naêm 1947, hai söû gia Arnold Toynbee vaø D.C. Somervell duøng thuaät ngöõ thôøi haäu hieän ñaïi ñeå chæ thôøi kyø sau naêm 1875 nhö laø thôøi kyø thôøi kyø thöù tö trong lòch söû chaâu AÂu, sau caùc thôøi kyø Dark Ages (675-1075), Middle Ages (1075-1475) vaø Modern (1475-1875). Naêm 1957, Bernard Rosenberg, trong cuoán Mass Culture, vaø Peter Drucker, trong cuoán The Landmarks of Tomorrow, ñeàu duøng thuaät ngöõ haäu hieän ñaïi nhö moät giai ñoaïn lòch söû ñöông ñaïi. Töø thaäp nieân 60 trôû ñi, qua caùc taùc phaåm cuûa moät soá nhaø pheâ bình nhö Irving Howe, Leslie Fiedler, Susan Sontag... thuaät ngöõ "haäu hieän ñaïi" daàn daàn phoå bieán taïi Hoa Kyø. (Xem chöông "In search of the Postmodern" trong cuoán Postmodern Theory, Critical Interrogations cuûa Steven Best vaø Douglas Kellner, Macmillan, London, 1991, tr. 1-33.)
(13) Xem Scott Lash (1990), Sociology of Postmodernism, Routledge, London, tr. 4-15.
(14) Xem baøi "From Work to Text" cuûa Roland Barthes, in trong cuoán Image Music Text do Stephen Heath dòch sang tieáng Anh, Fontana xuaát baûn taïi London naêm 1977, tr. 155-164; in laïi trong Niall Lucy (bieân taäp; 2000), Postmodern Literary Theory, an Anthology, Blackwell, Oxford, tr. 285-292.
(15) Xem cuoán The Postmodern Condition cuûa Jean-Francois Lyotard do University of Minnesota Press xuaát baûn taïi Minneapolis naêm 1984.
(16) Xem cuoán Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism cuûa Fredric Jameson, Duke University Press xuaát baûn taïi Durham, 1991.
(17) Xem cuoán Simulations cuûa Jean Baudrillard, Semiotext(e) xuaát baûn taïi New York naêm 1983.
(18) Xem baøi "The golden age of criticism: seven theses and a commentary" cuûa M.J.T.Mitchell in trong taäp Outside the Book: Contemporary Essays on Literary Periodicals do David Carter bieân taäp, Local Consumption Publications xuaát baûn taïi Sydney, 1991.
(19) Noel Carrol, "The concept of postmodernism from a philosophical point of view" in trong taäp International Postmodernism, Theory and Literary Practice, do Hans Bertens vaø Douwe Fokkema bieân taäp, , 1997, tr. 90.
(20) Hans Bertens vaø Douwe Fokkema (1997), International Postmodernism, Theory and Literary Practice, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam, tr. 300.
(21) Xem baøi "Postmodernism in Japan" cuûa Kodama Sanehide vaø Inoue Ken trong Hans Bertens vaø Douwe Fokkema (1997), sñd, tr. 511-515.
(22) Xem baøi,"Post-Isms and Chinese New Consevatism" cuûa Henry Y.H. Zhao ñaêng treân New Literary History 28.1 (1997), tr. 31-44.
(23) Wang Fenzhen (1997), "Third-World Writers in the Era of Postmodernism", New Literary History, 28.1 (1997), tr. 45-55.
(24) Xem baøi "The Reception of Postmodernism in China: The Case of Avant-Garde Fiction" in trong Hans Bertens vaø Douwe Fokkema (1997), sñd, tr. 499-510.
(25) Jonathan Arac,"Postmodernism and Postmodernity in China: An Agenda for Inquiry", New Literary History,28.1 (1997), tr. 135-145.
(26) Henry Y.H. Zhao (1997), baøi ñaõ daãn, tr. 41.
(27) Stephen Slemon,"Modernism's Last Post", trong Past the Last Post, Ian Adam vaø Helen Tiffin bieân taäp, 1993, tr. 18; daãn laïi theo Henry Y.H. Zhao,"Post-Isms and Chinese New Consevatism", New Literary History 28.1 (1997), tr. 31.
(28) Robert Young (1990), White Mythology: Writing History and the West, tr. 19; daãn theo Henry Y.H. Zhao, nhö treân,tr. 31.
(29) Xem chöông "Chuû nghóa ieän ñaïi trong thô Vieät Nam" trong cuoán Thô, v.v... vaø v.v... cuûa Nguyeãn Höng Quoác, Vaên Ngheä, California, 1996, tr. 199-216.
(30) Xem cuoán Post-Communism: an Introduction cuûa Leslie Holmes, Polity Press xuaát baûn taïi Cambridge, 1997.
(31) Jacques Maquet, "Perennial Modernity: Forms as Aesthetic and Symbolic", Journal of Aesthetic Education 24, no. 4 (Winter 1990), ttr. 47-58; daãn theo Ralph A. Smith, "The question of modernism and postmodernism" in trong Arts Education Policy Review, July-August 1995.
(32) Xem Hans Bertens vaø Douwe Fokkema (1997), sñd, caùc trang 463-490, ñaëc bieät trang 483.
(33) Andrea Huyssen, "Mapping the Postmodern" in trong cuoán Feminism / Postmodernism do Linda J. Nicholson bieân taäp vaø giôùi thieäu, Routledge, New York, tr. 241-247.