Trôû veà Muïc Luïc [back]NGUYEÃN HOAØNG VAÊN
Vieát veà moät neàn vaên hoïc quaù ñoä
Treân vaùch töôøng u aùm trong caên nhaø nhoû toái taêm, ôû moät mieàn ñaát heo huùt ngheøo vaøo haøng baäc nhaát Trung Hoa, dieãn taû treân nhöõng thöôùc phim cuûa Tröông Ngheä Möu, vaãn thaáy thaáp thoaùng ñaâu ñoù boùng daùng thò thaønh xa: vaønh moâi khoeù mieäng maáy giai nhaân maøn baïc, ñöôøng da neùt thòt nhöõng sieâu ngöôøi maãu...
Nhaø ñaïo dieãn giaûi thích: ngöôøi daân queâ khoâng coù moät yù nieäm roõ reät naøo veà nhöõng hình aûnh ñoù, hoï chæ ñôn giaûn nghieâng mình theo caùi thònh haønh cuûa thaønh thò; vaø khi ñem caùi haøo nhoaùng thò töù choàng leân treân caùi u toái ngheøo naøn cuûa moät mieàn ñaát xa xaêm, taùc giaû muoán khaéc hoaï neân caùi bi - haøi cuûa nhöõng thaân phaän chaäm tieán (1).
Vaên hoïc Vieät Nam, ví nhö gian nhaø nhoû heo huùt, cuõng bi haøi töông töï nhö theá, qua nhieàu ñôøi.
Ñoù laø nhöõng böùc tranh ñaäm neùt möïc Taøu cuûa neàn vaên hoïc coå, roài nhöõng hoaï phaåm röïc rôõ laõng maïn, hieän thöïc, töôïng tröng, sieâu thöïc hay hieän sinh sau naøy. Heát thaûy ñeàu hieän dieän nhö nhöõng chuaån möïc chöa bao giôø ñaït ñöôïc vaø nhöõng öôùc voïng chöa bao giôø thaønh töïu. Luoân luoân. Luoân luoân coù caùi gì ñoù löøng khöøng, thieáu troïn veïn. Chuaån möïc, nhöng ngôø vöïc. Öôùc voïng, laïi ñoá kî. Ngôø vöïc, noù ruït reø, khoâng ñi ñeán roát raùo taän cuøng cuûa caùi gì caû; nhö caùi duïc vaø caùi haøi cuûa vaên hoïc coå ñieån Trung Hoa chaúng haïn, nhöõng caùi maø, ít ra, ñaõ laøm cho neàn vaên hoïc ñoù... 'ngöôøi' hôn. Ñoá kî, noù ngaïi ngaàn, khoâng vöôn ñeán ñænh ñieåm cuûa böôùc ñöôøng hieän ñaïi maø cöù baäp beành caùi baäp beành cuûa moät con thuyeàn quaù ñoä: bôø naøy ñaõ rôøi maø bôø kia haõy coøn chaäp chôøn phía tröôùc, xa xa, nhö moät aûo aûnh (2).
Söï... quaù ñoä vaên hoïc naøy cuõng baét nguoàn töø nhöõng coäi reã vaên hoaù naøo ñoù. Vaên hoaù chuùng ta, xeùt treân nhieàu khía caïnh, cuõng coù caùi gì ñoù laøng nhaøng, thieáu troïn veïn, thieáu söï roát raùo, taän cuøng.
Nhö moät ñaëc ñieåm: cuï theå vaø tröøu töôïng, moät ñeà taøi khoâng môùi (3). Thieân veà caùi cuï theå, chuùng ta xa laï vôùi nhöõng gì tröøu töôïng, khaùi quaùt; tuy nhieân khoâng phaûi chuùng ta hoaøn toaøn khoâng bieát tröøu töôïng, laém khi chuùng ta tröøu töôïng ra pheát.
Nhöng thöôøng, trôù treâu thay, ñieàu ñoù chæ theå hieän ôû nhöõng nôi leõ ra chuùng ta phaûi... cuï theå. Nhö moät söï traùi khoaùy: caàn phaûi nhìn vaán ñeà töø moät phoái caûnh lôùn, chuùng ta caâu neä vôùi nhöõng tieåu tieát laët vaët; caàn phaûi ñaâu ra ñoù ngoïn ngaønh, chuùng ta thöôøng phoâ dieãn baèng nhöõng taàm nhìn thaät roäng.
Caù tính aáy, theo toâi, coù leõ laø bieåu hieän cuûa moät aùm aûnh baát an, cuûa taâm lyù thuû theá vaø giöõ mieáng. Ngaïi va chaïm. Ngaïi ñoái dieän vôùi beà maët gai goùc cuûa vaán ñeà. Ngaïi gaùnh chòu traùch nhieäm vaø ngaïi boäc loä caùi yeáu caùi dôû cuûa mình. Vaø nhö theá, neáu khoâng thu mình döïa daãm ñaùm ñoâng: Toeùt maét laø taïi höôùng ñình / Caû laøng toeùt maét rieâng mình em ñaâu, thì cuõng traùnh neù baèng moät vaên hoaù soáng ôõm ôø, phieám ñònh: Laøm trai cöù nöôùc hai maø noùi, hay: Ngöôøi khoân aên noùi ôõm ôø / Ñeå cho ñöùa daïi nöûa ngôø nöûa tin....
Treân Vaên Ngheä, nhaø nghieân cöùu Phong Leâ ñaõ vieát veà nhöõng ñeà thi Vaên khoù hieåu, nhöõng ñeà thi khoâng chæ khieán hoïc sinh ñau ñaàu maø caû giôùi nghieân cöùu - lyù luaän, nhöõng giaùo sö trieát hoïc thaâm nieân cuõng phaûi thôû daøi ngao ngaùn (4). Thí duï caùi ñeà thi toát nghieäp trung hoïc:
Moät trong nhöõng ñaëc tröng cuûa tö töôûng trieát hoïc Vieät Nam laø "ñaïo ngöôøi". Ñoù laø nhöõng yeáu toá laøm neân ñaïo lyù laøm ngöôøi cuûa daân toäc ta sau naøy.Phong Leâ thaéc maéc: Ñaõ neâu roõ raèng "ñaëc tröng cuûa tö töôûng trieát hoïc Vieät Nam laø ñaïo ngöôøi" thì taïi sao coøn phaûi ñaët ra ñeán nhöõng hai caâu hoûi veà "cô sôû trieát hoïc" cuûa "ñaïo ngöôøi"? Taïi sao "ñaïo ngöôøi" laïi laø "nhöõng yeáu toá laøm neân ñaïo lyù laøm ngöôøi"? "Ñaïo ngöôøi" vaø "ñaïo lyù laøm ngöôøi" coù quan heä gì vôùi nhau? OÂng vieát tieáp:1. Anh (chò) haõy cho bieát "ñaïo ngöôøi" ñöôïc xaây döïng treân nhöõng cô sôû trieát hoïc naøo? Vaø söï theå hieän cuûa noù. Ñaïo lyù laøm ngöôøi cuûa daân toäc ñöôïc vaän duïng vaø phaùt huy ra sao?
2. Ñeå xaây döïng ñaïo lyù laøm ngöôøi cuûa daân toäc ta hieän nay, chuùng ta phaûi döïa treân nhöõng cô sôû trieát hoïc naøo?
Phaûi hoûi hôi tæ mæ nhö vaäy vì toâi chöa quen nghe hai chöõ "ñaïo ngöôøi", noù coù caùi gì töøa töïa caùi teân "Ñaïo Döøa" ñöôïc thôø ôû moät baõi noåi treân soâng Tieàn, quaõng giöõa ñöôøng soâng töø Myõ Tho sang Beán Tre. Coøn "ñaïo lyù laøm ngöôøi" thì nôi ñaâu vaø thôøi naøo maø chaúng coù, caàn gì phaûi vieän ñeán trieát hoïc hay tö töôûng trieát hoïc môùi coù hình haøi?Ñaáy, theo toâi, khoâng chæ ñôn thuaàn laø laàm laãn caù nhaân. Ñeà thi quoác gia phaûi traûi qua bao nhieâu laø böôùc xeùt duyeät? Noù coøn phaûi saün saøng vôùi moät ñaùp aùn raønh reõ nöõa chöù? Ñöôïc chaáp nhaän, nghóa laø ñaõ oån thoaû. Khieán caû giôùi nghieân cöùu - lyù luaän chaøo thuaa, nghóa laø ñaùng ngôø laém! (5) Taïi sao? Taïi sao nhöõng hieän töôïng quaùi dò nhö theá vaãn cöù laäp ñi laäp laïi?Thì, haõy baét ñaàu töø nhöõng coäi reã vaên hoaù. Khoâng höôùng ñeán caùi tröøu töôïng baùt ngaùt cuûa trieát hoïc phöông Ñoâng, chuùng ta cuõng khoâng höôùng ñeán ñöôïc caùi cuï theå thieát thöïc cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm phöông Taây. Chuùng ta laét nhaét, dôû dang. Caàn phaûi tröøu töôïng, chuùng ta chi ly, tieåu tieát. Caàn phaûi thieát thöïc cuï theå, chuùng ta phieân phieán mô hoà. Noùi veà vaên hoaù Vieät, chuùng ta say söa vôùi nhöõng yù nieäm chung chung: tieát nghóa, ñaïo ngöôøi, soáng saïch cheát thôm, gaén boù gia ñình laøng xaõ v.v... Tuy nhieân, khi phaûi ñoái dieän vôùi töøng goùc caïnh cuûa ñôøi thöïc, chuùng ta laïi luùng tuùng, ngaån ngô. Nhö moät caù tính vaên hoaù, chuùng ta - trong nhöõng cung caùch qua quyùt, chung chung - deã daøng baèng loøng vaø yeân taâm vôùi nhöõng khaùi nieäm phieân phieán mô hoà kieåu "ñaïo ngöôøi" cho duø khoâng theå naøo hieåu noåi, khoâng theá naøo moå xeû cho ñeán roát raùo, taän cuøng.
Nghe nhaø pheâ bình Vöông Trí Nhaøn keå veà caùi laàn "ñoû röø maët, khoâng bieát traû lôøi nhö theá naøo" tröôùc ñoàng nghieäp Lieân Xoâ. Nghieân cöùu vaø pheâ bình neàn vaên hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam, chaéc haún, ai cuõng coù theå thao thao baát tuyeät veà nhöõng "myõ hoïc Marxist", nhöõng "nhaân vaät ñieån hình" v.v...; tuy nhieân, ñoái dieän vôùi nhöõng caâu hoûi ñôn sô veà ñeà taøi chuû yeáu cuûa vaên hoïc Vieät Nam ñöông ñaïi, veà nhöõng vaán ñeà vaø nhöõng taùc giaû ñöôïc quan taâm hôn heát, nhöõng coâng trình xuaát baûn chuû choát v.v..., thì laïi laéc ñaàu ngô ngaùc. (6)
Laïi nghe, töø moät luaän aùn veà chính saùch kieåm duyeät cuûa nhaø nöôùc CHXNCHVN, trình baøy taïi moät ñaïi hoïc UÙc: ñoái töôïng cuûa chính saùch laø con ngöôøi, vaø con ngöôøi Vieät Nam, töø xöa ñeán nay, ñeàu cöïc kyø... goã ñaù.(7) Hoï, neáu khoâng dieät duïc nhö nhöõng baäc chaân tu thì cuõng baát löïc nhö nhöõng hoaïn quan: khoâng ai thích... loâng boâng vôùi sex caû. Xem, cho thueâ laäu phim khieâu daâm: ngoaïi leä. Nhöõng daâm thö kieåu Vuï aùn thaønh Paris hay Baûy ñeâm khoaùi laïc v.v..., nhöõng thöù maø, coù moät thôøi, hoïc sinh sinh vieân caàn maãn cheùp tay chuyeàn nhau ñoïc: ngoaïi leä. Söï hoaønh hoaønh cuûa naïn maõi daâm: ngoaïi leä. Vaø, luøi veà xöa hôn nöõa vôùi Chuøa Baø Banh, vôùi Hoà Xuaân Höông, vôùi tranh Höùng Döøa, vôùi nhöõng ca dao tuïc-thanh: ngoaïi leä.
Khoâng haún chæ laø... giaùo ñieàu, laø duy yù chí hay duy-chính-saùch. Naëng nôï hôn, thaâm saâu hôn laø nhöõng coäi reã vaên hoaù: baèng loøng vôùi nhöõng khaùi nieäm chung chung phieám ñònh vaø ôõm ôø, nhöõng gì naèm beân ngoaøi quaùn tính suy nghó ñeàu bò chuùng ta maùy moùc doàn eùp vaøo ghetto ngoaïi leä. Neáu vaên hoaù, moät caùch chung chung, coå xuyù con ngöôøi soáng saïch cheát thôm, coå xuyù thuyû chung tieát nghóa thì nhöõng gì khoâng phuø hôïp vôùi chieác thöôùc ño vaên hoaù ñoù roài seõ trôû thaønh ngoaïi leä! Ngoaïi leä vaø ngoaïi leä. Khoâng phuø hôïp vôùi neáp nghó ñaõ nhaäp taâm thì, duø gaén boù vaø phoå bieán bao nhieâu ñi chaêng nöõa, cuõng trôû thaønh naïn nhaân cuûa neàn ñoäc taøi ngoaïi leä hoaù! Ngoaïi leä hoaù ñeán ñoä, coù gaàn theá kyû nay, taùm möôi phaàn traêm daïng thöùc keát caáu tieáng meï bò lieät vaøo haøng ngoaïi leä! (8)
Lai rai, trong nhieàu baøi vieát ñaêng taûi treân caùc noäi san toân giaùo, toâi laïi nhaän thaáy thaùi ñoä, coù theå noùi, hiu hiu töï ñaéc cuûa vaøi ba taùc giaû khi noùi veà söï "phuø hôïp" giöõa nhöõng phaùt kieán khoa hoïc - nhaát laø cuûa vaät lyù - vôùi vuõ truï quan cuûa Phaät Giaùo. Ñaïi khaùi, töø ngaøn xöa Phaät Giaùo ñaõ quan nieäm theá giôùi nhö theá, nhö theá; vaø ñaïi khaùi, ñeán taän hoâm nay, sau nhöõng chaëng ñöôøng thaät daøi, khoa hoïc môùi vöôn ñeán nhöõng keát luaän nhö theá, nhö theá. Chaäm!
Toâi khoâng baøi baùc tín ngöôõng. Toâi cuõng khoâng baøn chuyeän phuø hôïp hay khoâng. Tuy nhieân, toâi khoâng theå khoâng noùi leân raèng trong veû hiu hiu töï ñaéc aáy coù caùi gì ñoù thöïc laø ngaây ngoâ vaø treû con!
Ngaây ngoâ laø vì, nhöõng ñieàu goïi laø chaân lyù nhö theá, thöôøng, cuõng raát laø... phieám ñònh: phaàn lôùn chuùng phuï thuoäc vaøo caùch dieãn dòch hôn laø töï thaân khaùi nieäm. Giaû nhö giôùi khoa hoïc ñì ñeán moät keát luaän khang khaùc thì, bieát ñaâu ñöôïc, töø nhöõng khaùi nieäm aáy hoï cuõng coù theå dieãn dòch neân moät söï "phuø hôïp" khang khaùc naøo ñoù?
Treû con laø vì, ngay caû khi ñaáy laø nhöõng chaân lyù tuyeät ñoái ñi nöõa, thì ñeå coù theå nhaän thaáy söï chaäm chaïp cuûa khoa hoïc, hoï vaãn phaûi troâng nhôø vaøo... khoa hoïc, phaûi döïa daãm vaøo ñoù nhö vò troïng taøi, nhö laø chuaån möïc cuûa söï ñuùng ñaén. Chæ ñöùng treân ñoâi chaân mình, laøm sao hoï coù theå hiu hiu töï ñaéc?
Toâi khoâng mæa mai. Toâi chæ möôïn moät thí duï nhö theá ñeå noùi leân söï caùch bieät giöõa hai chieàu höôùng vaên hoaù: höôùng ñeán nhöõng chaân lyù chung chung phieám ñònh hay höôùng ñeán nhöõng chaân lyù cuï theå vaø giôùi haïn. Chung chung thì ngaøn ñôøi ñuùng ñaén, ngaøn ñôøi tónh taïi, ngaøn ñôøi khoâng tieán boä vaø khoâng moät öùng duïng thieát thöïc. Trong khi ñoù, höôùng ñeán nhöõng muïc tieâu cuï theå vaø giôùi haïn, con ngöôøi ñaõ töøng böôùc töøng böôùc khaùm phaù nhöõng chaân lyù cuï theå vaø tìm kieám nhöõng öùng duïng cuï theå. Laøm theá, hoï phaûi ñöông ñaàu vôùi nguy cô bò baùc boû, bò chöùng minh laø sai laàm trong moät töông lai gaàn hay xa; tuy nhieân, moät laàn sai laàm laø moät laàn tieán boä, bôûi, coù naâng taàm hieåu bieát leân moät naác cao hôn thì con ngöôøi môùi yù thöùc raèng mình ñaõ sai laàm.
Vaên hoaù giöõ mieáng cuûa chuùng ta khaùc hôn: khoâng coù caùi ngaøn ñôøi tónh taïi maø cuõng khoâng coù caùi cuï theå taän cuøng. Cöù löng chöøng, dang dôû: tónh taïi vôùi caùi ngaên ngaén tröôùc maét vaø cuï theå vôùi caùi laët vaët, cuõng, tröôùc maét.
Trong vaên hoïc, caù tính aáy, tröôùc heát, laø söï löøng khöøng trong thaùi ñoä nhaäp cuoäc, laø tính caùch nöôùc ñoâi trong söï choïn löïa..
Vung vaåy caây buùt treân tay ai cuõng, noùi nhö Traàn Huyeàn Traân, khao khaùt "laøm möa gioù". "Möa gioù" cuûa nhöõng giaù trò vaên chöông ñích thöïc vaø rôøi xa nhöõng loâi cuoán... phi vaên chöông, xa rôøi nhöõng raøng buoäc phuø theá. Nhöõng thò hieáu taàm thöôøng, chaúng haïn. Nhöõng con soá ñaàu saùch tieâu thuï ngaát trôøi, chaúng haïn. Roài nhöõng aùnh haøo quang choaù maét cuûa thöù vaên chöông maøu meø son phaán. Tuy nhieân, moät caùch thaønh thöïc, ñoái maët vôùi ñôøi soáng vaø vaên chöông; coù ngöôøi caàm buùt naøo maø khoâng loay hoay naán naù giöõa hai phía? Nöûa thì khao khaùt nhöõng giaù trò saùng taïo ñích thöïc; nöûa thì theøm thuoàng, tieâng tieác vôùi nhöõng haøo quang phuø theá. Vaø roài, vaên chöông chuùng ta, roát cuoäc, cöù laøng nhaøng nöûa noï nöûa kia. Ñích thöïc hay giaûi trí, noù cuõng khoâng höôùng ñeán ñöôïc caùi tuyeät ñích toät cuøng ôû töøng theå loaïi. Ai cuõng coù theå, moät caùch saün saøng, lieät chöôûng Kim Dung vaøo haøng vaên chöông giaûi trí, tuy nhieân, caû ôû lónh vöïc naøy, ñaõ coù ai vieát ñöôïc nhö theá hay chöa?
Vaø, trong vaên hoïc, söï nhaäp cuoäc nöôùc ñoâi aáy coøn theå hieän trong nhöõng tö theá tranh luaän thaät... phieám ñònh.
Tranh luaän laø moät tieán trình trao ñoåi kieán thöùc vaø quan ñieåm ñeå tìm kieám moät lôøi ñaùp, moät söï thaät hay moät loái thoaùt naøo ñoù. Coù theå noù vó ñaïi, cao caû. Coù theå noù thöôøng thöôøng baäc trung thoâi. Tuy nhieân, luoân luoân, noù luoân luoân ñoøi hoûi moät söï nhaäp cuoäc troïn veïn vaø soøng phaúng: pheâ phaùn tôùi cuøng vaø ñoùn nhaän söï pheâ phaùn phaûn hoài tôùi cuøng. Tuy nhieân, treân thöïc teá, phaàn lôùn, söï soøng phaúng aáy raát hieám hoi. Nhöõng yù ñoà moät chieàu, chaúng haïn. Vaø, teä hôn, caùi troø thuû thaân "nöôùc hai maø noùi": Toâi khoâng phaûi laø nhaø vaên! Toâi khoâng phaûi laø nhaø lyù luaän! Toâi cuõng khoâng phaûi laø nhaø trieát hoïc! Toâi cuõng khoâng chæ trích, chæ nhaân söï baát baèng maø coù lôøi... goùp yù, ñaïi khaùi theá naøy theá kia! Moät chieán thuaät tranh luaän ñaày... mieãn dòch.
Vaø nhö theá, thöôøng, moät caùch ñaàu voi ñuoâi chuoät, cuoäc tranh luaän naøo cuõng khai môû vôùi nhöõng boàn choàn haùo höùc ñeå roài ñoùng laïi vôùi nhöõng ñieàu vuïn vaët, vôùi nhöõng tieác reû vaø, thaäm chí, nhöõng aân oaùn caù nhaân. Roát cuoäc laø nhöõng vaán ñeà ñaët ra, töùc nhöõng beá taéc lôùn cuûa neàn vaên hoïc, hieám khi ñöôïc suy xeùt ñeán taän cuøng roát raùo. Ñoù cuõng chính laø ñaëc ñieåm... khoâng troïn veïn cuûa vaên hoïc chuùng ta.
Söï khoâng troïn veïn naøy coøn baét nguoàn ôû moät tín nieäm: caùi thöïc.
Nhö moät tín nieäm laâu ñôøi: vaên chöông thì phaûi thöïc, phaûi dieãn taû caùi thöïc, vaø dieãn taû moät caùch thöïc... thöïc. Coù ngöôøi cheâ bai nhöõng nhaø vaên nhö Mai Thaûo khi, nhöõng nhaân vaät phong löu cuøng mình cuûa oâng ta, khoâng... thöïc chuùt naøo. Hoï sinh soáng baèng ngheà ngoãng gì? Ñaøo ñaâu ra laém tieàn maø maø haøo hoa ñeán theá? Töông töï, laïi coù nhöõng nhaø pheâ bình Marxist Vieät Nam, trong caùi chieán dòch oàn aøo sau 75, nghieâm nghò pheâ phaùn caùi khoâng... thöïc cuûa chöôûng Kim Dung: laøm sao maø nhöõng Tröông Voâ Kî hay Döông Quaù coù theå nhôûn nhô haønh hieäp maø khoâng heà vöôùng baän vôùi chuyeän sinh nhai? Vaø, môùi ñaây, Toá Höõu cuøng nhöõng baïn beø cuøng hoäi cuøng thuyeàn cuûa oâng, ñaõ... bò xuùc phaïm naëng neà, ñaõ trònh troïng hoäi thaûo veà nhöõng gì neân vaø khoâng neân vôùi Traàn Ñaêng Khoa; keû ñaõ, qua Chaân dung vaø ñoái thoaïi, rao baùn chuyeän nhaø thô lôùn cuûa cheá ñoä taû chieán thaéng Ñieän Bieân khoâng... thöïc chuùt naøo!
Nhöng, trong vaên hoïc, ñaâu môùi laø caùi... thöïc?
Dó nhieân, coù nhieàu ñieàu ñaùng noùi veà nhöõng taùc phaåm cuûa Mai Thaûo, tuy nhieân caùi ñaùng noùi khoâng phaûi laø ôû ñaáy! Neáu oâng ta "cho" nhaân vaät cuûa mình hoaëc taám veù soá ñoäc ñaéc, hoaëc moät baûn chuùc thö khaù khaåm ngay töø ñaàu, caâu chuyeän seõ... thöïc hôn chaêng? Neáu nhöõng nhaân vaät cuûa Kim Dung, cuõng töông töï theá, "tình côø" phaùt hieän moät kho baùu naøo ñoù, chuyeän haønh hieäp cuûa hoï seõ bôùt hoang ñöôøng hôn hay chaêng? Caùi maø Kim Dung nhaém ñeán laø söï loâi cuoán cuûa nhöõng tình tieát soâi ñoäng, ñaày baát ngôø, vaø, neáu coù theå, chuyeån taûi nhöõng quan nieäm nhaân sinh - lòch söû naøo ñoù: ñoù laø caùi ñeïp rieâng cuûa taùc phaåm, duø laø vaên chöông giaûi trí. Coøn neáu Toá Höõu phaûi leân taän Ñieän Bieân môùi coù theå laøm thô... Ñieän Bieân thì, vôùi cuøng moät quan nieäm nhö theá, chao ôi, neàn vaên chöông cuûa theá giôùi naøy seõ ngheøo naøn bieát bao?
Söï laán caán trong tín nieäm veà caùi thöïc vaø tính thöïc aáy coøn ñöa ñeán söï laán caán trong quan nieäm veà ñeà taøi vaø söù maïng cuûa vaên chöông.
Laáy thí duï thô. Coù moät quan nieäm khaù phoå bieán raèng thô phaûi gaén boù vôùi... tình; khoâng tình, thô chæ laø nhöõng vaàn ñieäu khoâng sinh khí. Noùi roäng ra, caû vaên caû thô, phaûi gaén boù vôùi caùi gì ñoù ñaùng noùi, nhöõng ñeà taøi gaén lieàn vôùi coõi nhaân sinh, vôùi vaän meänh chung v.v...; ñöøng neân... vôù vaån vôùi nhöõng ñieàu nhö moät... côn ngöùa, nhö moät gioït cafe ñaëc saùnh ñang naëng mình nhoû xuoáng sau khi thaám qua maáy laàn phin loïc!
Nhöng, thô - maãu möïc nhö thô Ñöôøng - coù tình ñaâu? cuûa Traàn Nhaân Toâng, cuûa Phaïm Nguõ Laõo, hay cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm, cuõng coù tình ñaâu? cuûa Nguyeãn Traõi - tröø baøi gheïo coâ baùn chieáu ra vaø vaøi baøi thô ngaén khaùc - cuõng ñaâu phaûi laø tình? Lôùp ngöôøi laõng töû, lôùp ngöôøi thieàn sö, lôùp ngöôøi huøng, roài lôùp ngöôøi quaân töû; vôùi hoï, hoaëc chæ coù tình cuûa gioù traêng, hoaëc tình nam nöõ laø caùi gì tuïc luî, hoaëc laø caùi gì laøm öôn heøn khí phaùch nam nhi, laø vaët vaõnh so vôùi caùi chí cuûa baäc chính nhaân. Hoï phaûi höôùng veà caùi gì ñoù lôùn hôn, cao caû hôn. Moãi ngöôøi moãi kieåu vaø moãi thôøi moãi kieåu. Roài khi con ngöôøi caù nhaân xuaát hieän, tình yeâu cuûa haén ñaõ trôû thaønh ñieàu ñaùng noùi, ñaùng ca tuïng, "ñaùng" ñeán ñoä trôû thaønh moät thöù toân giaùo vaên chöông cuûa maáy theá heä vieát - ñoïc. Vaø, neáu ñaõ ñi ñeán tuyeät ñích cuûa baûn theå caù nhaân, nhöõng ñieàu nhö côn ngöùa cuûa haén coù ñaùng noùi hay khoâng? Coù leõ coù maø cuõng coù leõ khoâng, ñôn giaûn laø bôûi, vaán ñeà coøn ôû choã haén ngöùa nhö theá naøo vaø seõ theå hieän ñieàu ñoù nhö theá naøo!
Ñeán söù maïng cuûa vaên chöông, goïi laø taûi ñaïo, qua hình aûnh nhöõng nhaø vaên leõo ñeõo caây... thaäp giaù treân vai. Troâng cöù nhö nhöõng ñaáng cöùu theá baát ñaéc chí. Laäp ñi laäp laïi trong nhöõng baøi phoûng vaán, nhöõng suy nghó, "taûn maïn" hoaëc "gaãm laïi", veà moät thôøi vaên hay moät ñôøi vaên, bao giôø cuõng thaáy raët moät gioïng ai oaùn thôû than veà caây thaäp giaù naëng tróu ñoâi vai! Ngay trong lôøi noùi ñaàu cuûa Chaân dung vaø Ñoái thoaïi, ñaõ thaáy Traàn Ñaêng Khoa than vaõn veà thaân phaän "ì aïch" vaùc caây thaäp giaù ñeøo boøng töø taám beù. Ñaõ töï giao, hay ít ra, töï yù thöùc ôû mình moät söù maïng vinh quang ñeán theá maø sao vaãn than thôû! Theøm caùi cao caû cuûa söù maïng nhöng laïi tieác cho caùi haáp daãn cuûa ñôøi tuïc? Hay chæ nhaéc ñeán nhö moät thoùi quen, moät caùi moát, moät saùo ngöõ? Caùi naøo cuõng dôû dang quaù, laán caán quaù!
Maø khoâng chæ rieâng trong vaên hoïc. ÔÛ khía caïnh xaõ hoäi, nhöõng quan nieäm laán caán veà caùi thöïc ñoù coøn phaàn naøo ñöa ñeán nhöõng noã löïc ñaày... laán caán, laáy thí duï noã löïc hieän ñaïi hoaù. Noùi nhö Trang Töû, "Hieåu traêm boä phaän trong mình con ngöïa khoâng phaûi laø hieåu con ngöïa, caùi goïi laø con ngöïa coù tröôùc moät traêm boä phaän aáy", khaùt voïng hieän ñaïi hoaù cuûa chuùng ta cuõng chæ lanh quanh trong giôùi haïn cuûa "moät traêm boä phaän" chöù khoâng vöôn ñeán caùi taän cuøng "coù tröôùc moät traêm boä phaän". Nhôù laïi nhöõng ngaøy duy taân: khaùt voïng aáy chæ höïc leân vôùi nhöõng toù toùc caét ngang caùi ruïp, nhöõng caùnh aùo the thaâm neùm xoù, roài, cao hôn nöõa, vôùi nhöõng caûi caùch chöõ vieát, caûi caùch vieäc hoïc chöù khoâng ñi xa hôn, saâu hôn treân khía caïnh tö duy.
Vaø, maõi cho ñeán hoâm nay, chuùng ta vaãn cöù ngôø vöïc, vaãn khoâng thoaûi maùi vôùi nhöõng traøo löu hieän ñaïi, vôùi nhöõng xu höôùng thaåm myõ baên khoaên tìm kieám caùi ñeïp trong caùi thöïc... thöïc cuøng cöïc.
Caùi thöïc, trong söï tìm kieám saâu thaúm ñoù, luoân bieán ñoåi. Caùi thöïc, trong nhöõng nhaän thöùc ñoù, khuaát laáp ñeán ñoä ranh giôùi giöõa khaùm phaù vaø phaùt minh ñaõ môø nhaït haún: tìm thaáy caùi thöïc maø cuõng nhö... saùng taïo neân caùi thöïc. Neáu nhaø vaät lyù löôïng töû phaûi nhôø ñeán nhöõng thieát bò ño löôøng thaät phöùc taïp môùi coù theå, moät caùch giaùn tieáp, naém baét ñöôïc baûn chaát thöïc cuûa vaät chaát thì ngöôøi ngheä só cuõng phaûi tìm kieám saâu hôn, xa hôn so vôùi nhöõng leà loái coå ñieãn. Ngöôøi hoaï só laäp theå nhìn hình thuaãn cuûa caùi mieäng ly trong phoái caûnh thöôøng maø höôùng veà caùi thöïc troøn tròa cuûa noù, vaø nhö theá, töø caùi ly cho ñeán caây ñaøn, khuoân maët ngöôøi v.v..., caùi "thöïc" ghi nhaän trong con maét thöôøng ñaõ bò phaù tung ñeå coù theá phaùt loä nhöõng caùi thöïc saâu hôn. Cöù theá, trong nhieàu phöông caùch khaùc nhau, vaø treân nhöõng lónh vöïc khaùc nhau. Nhöõng caùi thöïc thöïc moät caùch sieâu thöïc. Vaø roài, töø caùi sieâu hieän thöïc, hoï coøn höôùng ñeán caùi nguïy hieän thöïc ñaày choâng cheânh cuûa theá kyû 21: nguïy bôûi söï mô hoà cuûa yù nghóa khi bò taùi cheá, bò khuùc xaï hay bò dìm saâu qua nhieàu taàng ngoân ngöõ khaùc nhau: ngoân ngöõ vaên chöông, ngoân ngöõ xaõ hoäi, ngoân ngöõ truyeàn thoâng, ngoân ngöõ chính trò; nguïy bôûi theá ñöùng ñan keát, phuï thuoäc vaøo nhau cuûa heát thaûy nhöõng gì laøm thaønh caùi thöïc cuûa xaõ hoäi ñöông ñaïi.
Hôøi hôït vôùi baûn chaát cuûa caùi thöïc, chuùng ta cuõng hôøi hôït trong quan nieäm veà caùi thuaàn nhaát, vaø do ñoù, ngôø vöïc caùi môùi caùi laï.
Tính thuaàn nhaát, coù theå noùi, ñaõ laø moät tieâu chí vaên hoaù vaø thaåm myõ lôùn. Nhöng treân theá gian naøy, bieát tìm ñaâu ra söï thuaàn nhaát? Ñôøi soáng ví nhö moät doøng chaûy mieân man, baát taän; vaø, noùi nhö Heraclitus, khoâng ai coù theå nhuùng chaân hai laàn vaøo cuøng moät thöù nöôùc soâng, ñôn giaûn bôûi vì soâng luoân luoân chaûy. Ñeå thuaàn... Vieät, chuùng ta coù neân buùi laïi toù toùc roài "buoâng quaàn laù toaï" hay chaêng? Maø laøm theá haún cuõng chöa ñuû: chuùng ta coøn phaûi ñoùng khoá côûi traàn, phaûi xaâm mình cho gioáng heät thuyû quaùi thuoàng luoàng v.v..., thaäm chí coøn phaûi lui maõi, lui maõi veà taän nhöõng baûn Möôøng heo haét söông muø treân nuùi ñoài Vieät Baéc! Toâi nhôù beáp löûa khoai vuøi / Ñoàng chí nôù vui vui/ Ñoàng chi nôù daïy toâi daêm ba chöõ/ Ñoàng chí moâ nhôù nöõa... caâu thô veà nhöõng chaøng trai khaùng chieán hoàn nhieân cuûa Hoàng Nguyeân; roài: Veà ñaây maëc aùo the, ñi guoác moäc, keå chuyeän tình baèng lôøi ca dao, keå chuyeän tình baèng lôøi ngoâ khoai, keå chuyeän tình baèng haït luùa môùi, vaø veà ñaây nghe goïi tieáng xöa..., lôøi haùt cuûa Leâ Quang Loäc... Taát caû, gôïi neân caùi gì ñoù chaân queâ vaø thuaàn nhaát. Baøng baïc treân nhöõng thoå aâm "moâ", "nôù", baøng baïc treân nhöõng lôøi ca dao gôïi nhôù tieáng xöa, treân caùnh aùo the, ñoâi guoác moäc, coøn nghe thoang thoaûng muøi ngoâ khoai vuøi beáp löûa hoàng. Chaân queâ, thì, chaân queâ! Tuy nhieân, ñaáy laïi laø moät söï pha taïp raát... toaøn caàu: ñeå ñeán ñöôïc ñaát Vieät, nhöõng ngoâ hay khoai aáy coøn phaûi baêng caû nöûa voøng traùi ñaát, töø Myõ Latin tìm ñöôøng ñeán Philippines, roài töø ñaây coøn phaûi loøng voøng theá naøo ñoù môùi coù theå baét reã ôû ñaát Vieät: caùi xa laï, khi ñaõ gaén boù, ñaõ trôû thaønh caùi chaân queâ, caùi thuaàn nhaát.
Moät thí duï nhö theá, coù leõ, phaàn naøo thoâ thieån. Tuy nhieân, chính vì phieân phieán mô hoà, khoâng ñi ñeán choã troïn veïn, khoâng ñaøo saâu vaøo yù nghóa taän cuøng ôû baûn lai dieän muïc cuûa caùi thöïc vaø caùi thuaàn nhaát neân chuùng ta maõi ngôø vöïc vaø ñoá kî tröôùc caùi môùi caùi laï. Gaàn nöûa theá kyû sau lôøi... tieân tri:
... Chuùng maøy môùi khai sinh
Ñaõ voäi gì khai töû
Cha chuùng maøy
Ñoïc saùch Taây
Khoaùi döõ
Moät chöõ vaét treân ñaàu
Moät caâu caøi döôùi khoá
Laø thô
Töï do
Cuûa thôøi ñaïi Coäng Hoaø
Haõy veà ñaây
Nhöõng vaàn thô con hoang thôøi ñaïi
Cha chuùng maøy troùt daïi
Ñeû chuùng maøy thieáu thaùng thieáu naêm
Duø deät tô beän luïa chuùng maøy naèm
Duø maëc aùo traêm maøu saëc sôõ
Kyø dò quaùi gôõ
Ñôøi nhìn phuùt choác queân ngay
Baám ñoát ngoùn tay
Thöông chuùng maøy treû daïi...
(Haø Thöôïng Nhaân - Chieâu nieäm quaùi thhô - Töï Do 13.9.1954)Nhöõng ñöùa "con hoang thôøi ñaïi" trong hình haøi Moät chöõ / Hai chöõ / Möôøi laêm chöõ aáy vaãn chöa chòu khai töû nhöng caùi khuynh höôùng "tieân tri" khe khaét, ñaày ñoá kî aáy vaãn tieáp tuïc vôùi nhöõng caùi môùi... môùi hôn, caùi laï... laï hôn. Qua roài thôøi hieän ñaïi, theá giôùi ñang böôùc vaøo nhöõng ngaøy sau hieän ñaïi, vaø, ñoù ñaây, nhöõng noã löïc khai phaù höôùng ñeán nhöõng thay ñoåi ôû ñôøi soáng hay ôû neàn vaên chöông cuûa xaõ hoäi postmodernism mai haäu vaãn phaûi gaëp nhöõng khaùng trôû töông töï.
Khaùng trôû töø ñaâu? Töø söï baèng loøng vôùi caùi ñang coù, ñang hieän dieän trong gian nhaø nhoû coù vaùch töôøng u aùm ñieåm xuyeát maáy ñöôøng neùt loäng laãy thò thaønh xa coù aùnh maét laëng leõ nhìn leân, nöûa khao khaùt theøm thuoàng, nöûa ruït reø töï nhuû raèng ñaáy khoâng thuoäc veà mình. Cöù maõi chaét chiu tieác reû nhöõng caùi ñeïp, caùi neân thô ñaày gaén boù cuûa quaù khöù, cuûa moät thôøi kyû nieäm, nhö caùi ñeïp cuûa baø meï ngheøo "Beân kia Soâng Ñuoáng", trong thô Hoaøng Caàm:
Meï giaø ta coøm coõi gaùnh haøng rong
Daêm mieáng cau khoâ, maáy loï phaåm hoàng
Vaøi theáp giaáy daàm hoen söông buoåi saùng...
(Hoaøng Caàm)Baø meï ñeïp laém, ñeïp ñeán nao loøng. Nhöng leõ naøo chæ vì caùi ñeïp aáy maø baét meï phaûi maõi coøm coõi gaùnh haøng rong, coøm coõi ñeám ñi ñeám laïi daêm mieáng cau khoâ, daêm loï phaåm hoàng vaø maáy theáp giaáy öôùt daàm söông sôùm?
Baèng khoâng, neàn vaên hoïc aáy, cuõng, ví nhö gaùnh haøng cuûa meï...
Melbourne 4.11.2000
Chuù thích & TLTK:(1) Tröông Ngheä Möu trình baøy trong chöông trình Movie Show cuûa David & Magaret, ñaøi truyeàn hình SBS, Australia thaùng 7, 2000. Toâi thuaät laïi theo trí nhôù.
(2) Thöôøng chuùng ta nghó "quaù ñoä" laø saûn phaåm cuûa nöôùc VNDCCH, töø "Thôøi kyø quaù ñoä tieán leân XHCN". Thöïc ra chuõ naøy ñaõ ñöôïc söû duïng tröôùc ñoù khaù laâu, thí duï nhö trong nhöõng baøi vieát cuûa Phan Khoâi trong muïc Ngöï Söû Ñaøn Vaên treân taïp chí Phuï Nöõ Taân Vaên, vieát töø nhöõng naêm 30.
(3) Xem: Nguyeãn Hoaøng Vaên. 2000. "Tinh thaàn cuï theå". Hôïp Löu soá 56. Thaùng 4/5.
(4) Phong Leâ. 2000. "Ñeà thi, chuyeän chöa vui". Nhaân Daân soá Thöù Baûy 30.7 (Nhaân Daân ñaêng laïi töø Vaên Ngheä nhöng khoâng ghi roõ soá baùo).
(5) Cuõng theo Phong Leâ, phoù giaùo sö Nguyeãn Töôøng Lòch ñaõ vieát moät baøi baùo ñeå nghò neân ñaêng taûi ñaùp aùn cuûa ñeå thi ñeå roäng ñöôøng dö luaän, ñeå giôùi nghieân cöùu vaø nhaø giaùo cuøng tham gia baøn baïc. Dó nhieân, taùc giaû ñeà thi vaø Boä Giaùo Duïc lôø tòt.
(6) Vöông Trí Nhaøn. 1999. Buoàn vui ñôøi vieát. NXB Hoäi Nhaø Vaên (tr.17)
(7) Vì nhöõng lyù do khaù teá nhò, xin mieãn ghi roõ xuaát xöù.
(8) Cao Xuaân Haïo. 2000. "Veà chuaån ngöõ phaùp tieáng Vieät hoâm nay". Nhaân Daân. 12.1 {Nhaân Daân trích töø Vaên Ngheä nhöng khoâng ghi roõ soá baùo} Theo Cao Xuaân Haïo, khi nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc tieàn phong nghieân cöùu ngöõ phaùp Vieät Nam, hoï chæ ñôn giaûn caét xeùn sao cho hôïp vôùi khuoân khoå cuûa tieáng Phaùp, roát cuoäc 80% bò bieán thaønh ngoaïi leä.. Xem theâm baøi ñaõ daãn trong chuù thích soá 3.