Trôû veà Muïc Luïc [back]NGUYEÃN MINH QUAÂN
Chuû nghóa haäu hieän ñaïi: nhöõng khaùi nieäm caên baûn
Trong phaàn tö cuoái cuøng cuûa theá kyû thöù hai möôi, nhöõng cuoäc tranh luaän veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi (postmodernism, coøn goïi taét laø PoMo) khoâng chæ xaûy ra trong giôùi haøn laâm maø coøn taïo neân moät phong traøo heát söùc roäng lôùn aûnh höôûng ñeán nhieàu laõnh vöïc khaùc nhau treân khaép theá giôùi. Veà phöông dieän lyù thuyeát vaên hoaù vaø myõ hoïc, cuoäc luaän chieán noå ra xung quanh moät nghi vaán: AÛnh höôûng cuûa chuû nghóa hieän ñaïi (modernism) trong caùc ngaønh ngheä thuaät ñaõ thöïc söï bò khai töû hay chöa? Neáu coù, khuynh höôùng ngheä thuaät (haäu hieän ñaïi) naøo seõ tieáp noái?
Gay gaét vaø döõ doäi hôn, caùc nhaø lyù thuyeát haøng ñaàu hai beân bôø Ñaïi Taây Döông ñaõ ñaåy caùc cuoäc tranh caõi ñeán nhöõng giôùi haïn cuoái cuøng cuûa caùc phaïm truø trieát hoïc. Nhöõng trieát gia hoaøi coå tieáp tuïc choáng cheá vaø coá bieän giaûi cho söï duy trì chuû nghóa nhaân baûn (humanism) vaø chuû nghóa duy lyù (rationalism), nhoùm naøy tìm thaáy ñoàng minh ôû giôùi khoa baûng trung thaønh vôùi chuû nghóa thöïc chöùng (positivism), laáy Khoa Hoïc vaø Tri Thöùc laøm neàn taûng cho tri thöùc luaän (epistemology) cuûa hoï. Trong khi ñoù, nhoùm trieát gia ñaïi dieän cho chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö Barthes, Derrida, Foucault, Baudrillard, Rorty, Lyotard… taán coâng moät caùch maõnh lieät vaøo neàn taûng trieát hoïc cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, ñoàng thôøi khaúng ñònh raèng lyù thuyeát naøy ñaõ ñeán thôøi ñieåm caùo chung. Daàn daàn, caùc cuoäc tranh luaän veà aûnh höôûng cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ lan roäng ra haàu nhö moïi laõnh vöïc cuûa ñôøi soáng, bieán khaùi nieäm chuû nghóa haäu hieän ñaïitrôû neân voâ cuøng ña daïng vaø phaïm vi yù nghóa cuûa noù ngaøy moät roäng lôùn hôn (1).
Chuû nghóa haäu hieän ñaïi, theo giaùo sö Mary Klages (2), laø moät töø ngöõ phöùc taïp bao haøm moät heä thoáng tö töôûng ñöôïc giôùi nghieân cöùu ñaïi hoïc tieáp nhaän, khai trieån töø nhöõng naêm giöõa thaäp nieân 1980 ñeán nay. Raát khoù coù moät ñònh nghóa thaät chính xaùc vaø haøm suùc veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, vì khaùi nieäm chuû nghóa haäu hieän ñaïi xuaát hieän treân nhieàu lónh vöïc nghieân cöùu khaùc nhau, bao goàm ngheä thuaät, kieán truùc, aâm nhaïc, phim aûnh, vaên chöông, chính trò, xaõ hoäi, truyeàn thoâng, khoa hoïc kyõ thuaät vaø ngay caû thôøi trang hay caùc phöông tieän giaûi trí thöôøng ngaøy nhö Disneyland chaúng haïn (3).
Coù leõ caùch tieáp caän deã daøng nhaát veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø neân baét ñaàu töø chuû nghóa hieän ñaïi (modernism): nguoàn goác phaùt trieån, ñoàng thôøi cuõng laø ñoái töôïng bò phuû nhaän cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Theo phöông phaùp naøy, chuû nghóa haäu hieän ñaïi seõ ñöôïc giaûi thích treân hai bình dieän khaùc nhau: (a) lòch söû vaø xaõ hoäi, (b) vaên hoïc vaø caùc khuynh höôùng ngheä thuaät.
Neáu döïa theo quan ñieåm lòch söû vaø xaõ hoäi ñeå giaûi thích chuû nghóa haäu hieän ñaïi, chuùng ta seõ thaáy raèng chuû nghóa haäu hieän ñaïi maëc daàu treân danh nghóa laø chuû nghóa haäu hieän ñaïi, nhöng coù veû nhö ñoù laø teân goïi cho toaøn theå hình thaùi xaõ hoäi, hoaëc ít nhaát cuõng laø teân goïi cho nhöõng thaùi ñoä xaõ hoäi cuûa caùc khuynh höôùng chính trò, trieát lyù, hay vaên hoïc nhaát ñònh. Ñöùng treân moät ngöõ caûnh nhö theá, chuû nghóa haäu hieän ñaïi seõ mang moät yù nghóa khoâng coù gì khaùc vôùi thôøi kyø haäu hieän ñaïi cuøng vôùi nhöõng tính chaát ñaëc tröng cuûa noù. Caùch tieáp caän naøy seõ daãn ñeán söï ñoái chöùng vaø so saùnh giöõa thôøi kyø haäu hieän ñaïi vaø thôøi kyø hieän ñaïi, tieàn thaân lòch söû vaø xaõ hoäi cuûa thôøi ñaïi chuùng ta ñang soáng, neáu chuùng ta khoâng quaù baûo thuû ñeå khö khö cho raèng thôøi ñaïi naøy chæ laø moät "quaù ñoä cuûa tö baûn chuû nghóa."
Thôøi Kyø Hieän Ñaïi/Haäu Hieän Ñaïi
Tính Chaát Hieän Ñaïi/Haäu Hieän ÑaïiTrong caùc luaän vaên Anh Ngöõ vieát veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi, chöõ modernity (thôøi kyø hieän ñaïi) hay chöõ postmodernity (thôøi kyø haäu hieän ñaïi)vöøa bao haøm yù nghóa thôøi gian vöøa ngaàm chöùa yù nghóa cuûa tính chaát, neân trong tieáng Vieät cuûa chuùng ta, raát khoù coù moät töø ngöõ töông ñöông, chöùa ñöïng hai ñaëc ñieåm dieãn taû caû yù nieäm thôøi gian laãn tính chaát: thôøi kyø hieän ñaïi vaø tính chaát hieän ñaïi, hay, thôøi kyø haäu hieän ñaïi vaø tính chaát haäu hieän ñaïi, ñeå chuyeån dòch troïn veïn cho hai töø ngöõ treân.
Veà phöông dieän lòch söû, thôøi kyø hieän ñaïi ñaùnh daáu moät kyû nguyeân töông ñoái daøi trong lòch söû theá giôùi, baét ñaàu töø thôøi Phuïc Höng (Renaissance), keùo daøi gaàn moät nöûa thieân nieân kyû, cho ñeán giöõa theá kyû thöù hai möôi. Nghóa laø keå töø khi thôøi ñaïi Trung Coå (Middle Ages) chaám döùt cho ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp nieân 1950 ñeàu thuoäc veà thôøi kyø hieän ñaïi (4). Thoâng thöôøng, ngöôøi ta saép xeáp thôøi kyø hieäân ñaïi naøy nhö moät modern era truøng hôïp vôùi kyû nguyeân AÙnh saùng (Enlightment) cuûa AÂu Chaâu, maëc daàu thôøi gian vaø tính chaát giuùp xaùc ñònh moät caùch roõ raøng giai ñoaïn lòch söû naøo töông öùng vôùi Enlightment vaãn coøn ñang trong voøng tranh caõi giöõa caùc giôùi nghieân cöùu vaø hoïc giaû. Theo Oden (6), thôøi kyø AÙnh Saùng chính laø thôøi kyø khai sinh cuûa giai ñoaïn hieän ñaïi trong lòch söû trí thöùc. Noù baét ñaàu töø cuoäc caùch maïng Phaùp, 1789, vaø chaám döùt vaøo naêm 1989, moác ñieåm ñaùnh daáu söï chaám döùt thôøi kyø chieán tranh laïnh baèng söï suïp ñoå böùc töôøng ngaên chia Ñoâng vaø Taây Berlin. Moät soá khaùc cho raèng thôøi kyø hieän ñaïi baét ñaàu töø naêm 1750 vaø chaám döùt sau ñeä nhò theá chieán (2). Tuy coù khaùc bieät trong vieäc saép xeáp thôøi gian, xu höôùng chung ñeàu ñoàng yù raèng, thôøi kyø hieän ñaïi gaén lieàn vôùi giai ñoaïn AÙnh Saùng taïi AÂu Chaâu.
Khaùc vôùi thôøi kyø hieän ñaïi keùo daøi nhieàu traêm naêm, chuû nghóa hieän ñaïi (modernism) laø moät khuynh höôùng vaên hoaù roäng lôùn xuaát hieän vaøo giai ñoaïn sau cuøng cuûa thôøi kyø hieän ñaïi vaø chæ keùo daøi 50 hoaëc 60 naêm, töø cuoái theá kyû thöù 19 ñeán nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 60 (4), cao ñieåm cuûa noù vaøo khoaûng thôøi gian 1890 ñeán 1930 (5) hoaëc ngaén hôn nhö quan ñieåm cuûa Mary Klages laø vaøo khoaûng 1910 ñeán 1930 (2). Thôøi kyø hieän ñaïi mang nhöõng tính chaát lieân heä ñeán moät heä tö töôûng veà trieát lyù, ñaïo ñöùc, chính trò vaø xaõ hoäi, laøm neàn taûng caên baûn cho caùc khuynh höôùng myõ hoïc cuûa chuû nghóa hieän ñaïi phaùt trieån.
Chöõ modernity baét ñaàu töø chöõ modern coù töø nguyeân töø tieáng La tinh, modernus, ñöôïc söû duïng vaøo theá kyû thöù naêm, duøng ñeå taùch rôøi moät caùch chính thöùc thôøi kyø Cô Ñoác vaø quaù khöù ña thaàn cuûa ñeá quoác La Maõ (7). Keå töø ñoù, danh töø naøy ñöôïc duøng ñeå moâ taû moät giai ñoaïn hay moät khoaûng thôøi gian, trong haøm yù so saùnh vôùi moät quaù khöù ñi tröôùc, goïi laø thôøi kyø Coå Ñaïi (Antiquity). Tuy nhieân, khi coù söï xuaát hieän thôøi kyø AÙnh Saùng cuûa Phaùp (French Enlightment), yù nghóa thôøi gian trong chöõ modernity ñaõ ñöôïc boå sung theâm moät yù nieäm môùi, ñaëc bieät laø sau Querelle des Anciens et des Modernes, chöõ modernity bao haøm theâm yù nghóa cao hôn (yù nieäm veà tính chaát) trong söï so saùnh caùc giai ñoaïn lòch söû vaø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi. Trong söï lieân heä vôùi lyù thuyeát trieát hoïc, toân giaùo vaø giaù trò myõ hoïc, ngöôøi ta ñaõ tranh luaän raèng, modernity phaûi ñöôïc xem laø tieán boä hôn, toát ñeïp hôn, tinh teá hôn vaø dó nhieân sôû höõu nhieàu söï thaät (coù neàn taûng saâu xa) hôn thôøi ñaïi coå xöa (7)(8). Nhöõng cuoäc tranh luaän veà caùc tieâu chuaån giaù trò giöõa cuõ vaø môùi (vaøo giai ñoaïn ñoù) laøm cho loøng toân kính moät caùch muø loaø veà söï hieän höõu cuûa moät ñaáng sieâu nhieân ngoaøi vuõ truï, thoâng suoát heát moïi söï, trôû neân heát söùc loãi thôøi vaø loá bòch, neàn taûng trieát lyù cuûa Antiquity bò laät nhaøo, mang theo noù nhöõng ñònh cheá veà xaõ hoäi vaø vaên hoaù chi phoái moät caùch maïnh meõ bôûi giôùi vua chuùa, quyù toäc, taêng löõ vaø giaùo hoäi trong hôn 15 theá kyû, môû ñöôøng cho thôøi kyø AÙnh Saùng vôùi nhöõng phaùt trieån vöôït baäc veà khoa hoïc, chính trò, xaõ hoäi, luaät phaùp, ñaïo ñöùc vaø vaên hoïc taïi AÂu Chaâu. Xuyeân suoát chieàu daøi cuûa giai ñoaïn AÙnh Saùng, döïa treân "tính chaát khaùch quan" cuûa caùc "baèng chöùng khoa hoïc", ngöôøi ta ñi tìm moät "söï thaät tuyeät ñoái" trong moãi taïo vaät cuûa theá giôùi vaø vuõ truï ngoõ haàu xaây döïng neân nhöõng lyù thuyeát veà töï nhieân cuõng nhö nhöõng toå chöùc vaø ñònh cheá xaõ hoäi nhaèm ñaït ñeán "moät cô caáu hôïp lyù trong ñôøi soáng thöôøng ngaøy." (9)
Khi baøn luaän veà tính chaát hieän ñaïi coù hai teân tuoåi lôùn thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán: Kant vaø Hegel. Neáu Kant ñöôïc thöøa nhaän nhö ngöôøi ñaàu tieân coå xuyù cho nhöõng ñoåi môùi trong caùc khuynh höôùng trieát hoïc hieän ñaïi, vaø neáu Hegel ñöôïc xem nhö laø ngöôøi tieân phong trong vieäc ñöa ra moät khaùi nieäm trieát hoïc roõ raøng ñeå xaùc ñònh nhöõng vaán naïn cuûa thôøi kyø hieän ñaïi nhö "söï baûo chöùng baûn ngaõ", hoaëc söï caàn thieát xaây döïng nhöõng neàn taûng bieän chöùng rieâng cho baûn ngaõ, thì Baudelaire môùi laø ngöôøi thöôøng xuyeân ñöôïc noùi ñeán nhö laø moät lyù thuyeát gia coù coâng taïo ra ñöôïc moät ngaõ reõ roõ raøng veà caùc hieåu bieát cuûa tính chaát hieän ñaïi (10). Baudelaire ñaõ chæ ra nhöõng giaù trò coù theå coù cuûa thôøi kyø hieän ñaïi (11); nhaän thöùc nhöõng ñaëc tính hieän ñaïi taùch bieät nhö tính nhaát thôøi, ngaãu nhieân, vaø phuø du trong thôøi kyø hieän ñaïi (12); laøm saùng toû nhöõng ñieàu kieän vaø nhöõng phöùc taïp trong ñôøi soáng hieän ñaïi (13). Nhöng coù leõ Baudelaire ñöôïc nhôù ñeán nhieàu nhaát laø nhôø oâng ñaõ chæ ra "söï töông phaûn giöõa tính chaát myõ hoïc hieän ñaïi vaø tính chaát thöïc tieãn cuûa neàn vaên minh tö saûn trong thôøi kyø hieän ñaïi." (14). Baudelaire ñaõ coù hai quan saùt rieâng bieät: thöù nhaát, coù nhöõng truøng hôïp ñaùng keå giöõa trieát lyù vaø myõ hoïc thôøi hieän ñaïi; thöù hai, söï töông phaûn giöõa myõ hoïc (hoaëc vaên hoaù) vaø chính trò, xaõ hoäi thôøi hieän ñaïi taïo neân hai tính chaát rieâng reõ ñoái khaùng nhau moät caùch ñaày mæa mai (15), ñaùnh daáu cho thôøi kyø naøy ñang tieán ñeán giai ñoaïn phaùt trieån cao nhaát cuûa noù ñeå chuaån bò saün saøng cho söï ra ñôøi caùc chuû thuyeát lôùn thôøi caän ñaïi.
Theo Jane Flax, trong luaän vaên Thinking Fragments: Psychoanalysis, Feminism, and Postmodernism in the Contemporary West(16), neáu thôøi kyø hieän ñaïi ñöôïc hieåu vôùi khaùi nieäm thôøi gian, thì giai ñoaïn noái tieáp cuûa noù seõ ñöôïc xem nhö laø thôøi kyø haäu hieän ñaïi (postmodernity). Vaø tính chaát rieâng bieät ñaëc tröng cho töøng thôøi kyø goïi laø tính chaát hieän ñaïi vaø tính chaát haäu hieän ñaïi, maëc daàu trong Anh Ngöõ vaãn chæ laø modernity vaø postmodernity. Khi noùi ñeán tính chaát hieän ñaïi ngöôøi ta coù khuynh höôùng noùi ñeán nhöõng ñaëc ñieåm trieát lyù xuyeân suoát thôøi kyø AÙnh Saùng cuûa AÂu Chaâu, vôùi nhöõng ñaïi dieän tieâu bieåu cho giai ñoaïn naøy bao goàm: Jean-Jacques Rousseau, Ferdinand de Saussure, Sigmund Freud, Karl Marx, Jean-Paul Sartre… Tieán trình xaây döïng lyù thuyeát cho thôøi kyø hieän ñaïi töø Descartes cho ñeán Marx, Weber, hay Jean-Paul Sartre, cuøng nhöõng tröôøng phaùi lieân heä, ñaët ñònh Lyù Tính nhö moät nguoàn goác tieán boä cuûa tri thöùc vaø xaõ hoäi, cuõng nhö vò trí öu theá ñaëc quyeàn trung taâm cuûa Söï Thaät laøm neàn taûng cho heä thoáng tri thöùc. Lyù Tính ñöôïc söû duïng nhö moät phöông tieän ñaày quyeàn naêng ñeå khaùm phaù vaø xaây döïng moät caùch ñaày ñuû nhöõng tieâu chuaån lyù thuyeát laãn thöïc haønh; döïa vaøo ñoù, tö töôûng vaø haønh ñoäng cuûa töøng caù nhaân, caáu truùc xaõ hoäi, seõ hình thaønh. Cuoäc caùch maïng tö töôûng trong thôøi ñaïi AÙnh Saùng cuõng xaûy ra taïi Hoa Kyø vaø moät soá quoác gia daân chuû khaùc maø muïc ñích toái haäu laø xoaù boû cheá ñoä cuøng vôùi yù thöùc heä phong kieán ñeå saûn sinh ra moät traät töï xaõ hoäi ñuùng ñaén vaø coâng baèng hôn, taïo neân moät xaõ hoäi tieán boä hôn coù chöùc naêng vaän ñoäng hôïp lyù hôn.
Nhöõng tö töôûng caên baûn cuûa thôøi kyø AÙnh Saùng ñaëc tröng bôûi tính chaát hieän ñaïi, neâu leân trong coâng trình nghieân cöùu cuûa Jane Flax, coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau:
Döïa treân caùc nguyeân taéc treân, chuû nghóa nhaân baûn vaø chuû nghóa duy lyù söû duïng ñeå giaûi thích gaàn nhö taát caû moïi hình thöùc caáu truùc vaø theå cheá xaõ hoäi, bao goàm tính chaát daân chuû, luaät phaùp, khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø myõ hoïc…Luoân luoân toàn taïi moät baûn ngaõ oån ñònh, töï nhaän thöùc, ñöôïc caáu truùc maïch laïc vaø chaët cheõ. Baûn ngaõ naøy töï yù thöùc, duy lyù, töï do veà yù chí vaø mang nhöõng ñaëc tính chung cho toaøn theå theá giôùi, khoâng coù moät ñieàu kieän theå lyù naøo coù theå taïo neân nhöõng aûnh höôûng thöïc theå ñeán nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa baûn ngaõ. Baûn ngaõ naøy töï bieát veà baûn thaân noäi taïi vaø theá giôùi xung quanh thoâng qua nhöõng quy luaät lyù tính, trong ñoù tính hôïp lyù ñöôïc ñaët ôû vò trí cao nhaát trong caùc daïng thöùc veà chöùc naêng lyù trí, vaø tính chaát naøy laø höõu theå khaùch quan duy nhaát cuûa vuõ truï. Phöông tieän nhaän thöùc do baûn ngaõ lyù tính khaùch quan taïo neân laø Khoa Hoïc, vaø chæ coù khoa hoïc môùi coù khaû naêng ñöa ra ñöôïc nhöõng Söï Thaät tuyeät ñoái, phoå thoâng vaø vaïn naêng veà theá giôùi, baát chaáp traïng thaùi caù nhaân cuûa ngöôøi caûm nhaän. Tri Thöùc (Kieán Thöùc) ñaït ñöôïc töø Khoa hoïc laø söï thaät tuyeät ñoái vónh haèng. Tri thöùc vaø Söï thaät taïo ra bôûi Khoa Hoïc thoâng qua moät baûn ngaõ khaùch quan höõu lyù seõ luoân daãn ñeán söï toaøn thieän vaø toaøn myõ. Taát caû moïi theå cheá vaø haønh ñoäng cuûa nhaân loaïi coù theå phaân tích baèng khoa hoïc (moät khoa hoïc hôïp lyù vaø khaùch quan) ñeå hoaøn thieän. Lyù tính laø söï phaùn xöû sau cuøng cho nhöõng gì goïi laø Söï Thaät, do ñoù cuõng seõ quyeát ñònh caùi gì laø ñuùng, laø toát, laø hôïp phaùp vaø hôïp ñaïo ñöùc. Söï töï do phaûi bao haøm yù nghóa tuaân thuû luaät phaùp, moät luaät phaùp phuø hôïp vôùi tri thöùc phaùt hieän bôûi lyù tính. Trong theá giôùi ñieàu khieån baèng lyù tính, Söï Thaät luoân luoân ñoàng nghóa vôùi caùi ñuùng, caùi toát vaø caùi ñeïp, seõ khoâng bao giôø coù söï maâu thuaãn giöõa nhöõng gì goïi laø söï thaät vaø nhöõng gì goïi laø ñieàu ñuùng. Khoa hoïc, vì vaäy, seõ ñaïi dieän cho moät khuoân maãu bao goàm taát caû moïi hình thaùi tri thöùc coù ích ñoái vôùi xaõ hoäi. Khoa Hoïc laø trung tính vaø khaùch quan; khoa hoïc gia, keû saûn sinh ra nhöõng kieán thöùc khoa hoïc thoâng qua khaû naêng lyù tính khoâng bò aûnh höôûng cuûa söï chuû quan, phaûi theo ñuùng quy luaät lyù tính vaø khoâng bò khuynh ñaûo bôûi nhöõng ñoäng cô vuï lôïi nhö quyeàn löïc hay tieàn baïc chaúng haïn. Ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng nhö moät phöông tieän dieãn ñaït duøng ñeå saûn xuaát ra kieán thöùc vaø phoå bieán kieán thöùc khoa hoïc. Vì laø moät phöông tieän khoa hoïc, neân ngoân ngöõ cuõng phaûi hôïp lyù. Vì phaûi duy trì tính hôïp lyù, neân ngoân ngöõ phaûi trong saùng, chöùc naêng duy nhaát cuûa noù laø phaûn aùnh vaø theå hieän theá giôùi hieän thöïc caûm nhaän, moät theá giôùi maø töø ñoù moät baûn ngaõ duy lyù quan saùt ñöôïc. Phaûi coù moät lieân keát khaùch quan vaø chaët cheõ giöõa ñoái töôïng ñöôïc nhaän thöùc vaø ngoân ngöõ duøng ñeå dieãn taû söï nhaän thöùc khaùch quan ñoù. Noùi khaùc ñi laø caàn coù moät quan heä bieän chöùng "khoa hoïc" giöõa caùi bieåu ñaït vaø caùi ñöôïc bieåu ñaït (signifier/signified). Veà caên baûn, tính chaát hieän ñaïi ñöôïc bao truøm bôûi tính duy lyù vaø tieán trình hôïp lyù hoaù, moät quaù trình nhaèm taïo neân moät traät töï töø nhöõng hoãn loaïn. Caùc chuû thuyeát hieän ñaïi luoân coù cöông lónh haønh ñoäng treân cô sôû moät giaû ñònh: xaây döïng moät xaõ hoäi hôïp lyù coù nghóa laø taïo neân moät traät töï oån ñònh; xaõ hoäi oån ñònh chöøng naøo thì chöùc naêng cuûa noù caøng hoaït ñoäng höõu hieäu chöøng ñoù vaø caøng hôïp lyù hôn.
Vì tính chaát cuûa xaõ hoäi trong thôøi kyø hieän ñaïi luoân nhaán maïnh ñeán söï gia taêng ngaøy moät cao hôn trong möùc ñoä oån ñònh vaø traät töï xaõ hoäi, neân ñieåm ñaëc thuø nhaát trong xaõ hoäi hieän ñaïi laø thöôøng xuyeân canh giöõ nhöõng gì goïi laø maát traät töï -- nhöõng nguy cô phaù vôõ caùc traät töï ñaõ ñöôïc khoa hoïc vaø lyù tính xaây döïng. Voâ hình trung, trong xaõ hoäi hieän ñaïi, ñaëc bieät laø xaõ hoäi hieän ñaïi taây phöông, tính chaát oån ñònh vaø traät töï phaûi ñöôïc ñaët ôû vò trí traán aùp trong caëp ñoái laäp nhò phaân Traät Töï/Hoãn Loaïn. Muoán vaäy, maët ñoái laäp cuûa Söï Ñuùng/Söï Thaät/Traät Töï/OÅn Ñònh phaûi ñöôïc taïo ra moät caùch thöôøng tröïc. Theo ngoân ngöõ cuûa Jacques Derrida, phaàn ñoái laäp cuûa traät töï, cuûa ñuùng ñaén, cuûa chaân lyù, v.v... ñöôïc xeáp chung trong moät phaïm truø Khaùc (the Others).
Tính chaát hieän ñaïi xaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng thöôøng ngaøy baèng caùch phoå bieán neàn ngheä thuaät cuûa chuû nghóa hieän ñaïi (seõ trình baøy chi tieát ôû phaàn döôùi), nhöõng saûn phaåm cuûa moät xaõ hoäi tieâu thuï, nhöõng kyõ thuaät môùi, nhöõng phöông tieän di chuyeån vaø truyeàn thoâng taân tieán. Nhöõng phöông tieän naêng ñoäng maø nhôø ñoù, thôøi kyø hieän ñaïi ñaõ taïo ra moät theá giôùi môùi mang tính chaát coâng nghieäp vaø thöïc daân, moät quaù trình bieán chuyeån xaõ hoäi ñeå tieán tôùi coâng nghieäp hoùa, chuyeân bieät hoaù, vaät chaát hoaù, thaønh thò hoaù, thö laïi hoaù, caù nhaân hoaù, vaø ñaëc bieät nhaát vaø roäng lôùn nhaát laø khoa hoïc hoaù vaø hôïp lyù hoaù, moät quaù trình chuyeån hoaù toaøn dieän ñeå goäp thaønh yù nghóa cuûa hieän ñaïi hoaù (20).
Trong quaù trình hieän ñaïi hoaù nhö theá caùi "Others" duøng ñeå chæ moïi thöù khoâng hôïp lyù, thieáu vaên minh, khoâng coù nguoàn goác AÂu Chaâu, khoâng phaûi da traéng, khoâng phaûi ñaøn oâng, ñoàng tính luyeán aùi, vaên hoaù cuûa caùc daân toäc thieåu soá… ñeàu laø Khaùc, Laï, caàn phaûi loaïi tröø. Nhaân danh cho söï loaïi tröø nhöõng caùi Khaùc naøy laø söï khai phoùng, laø caùch maïng, ñeå taïo neân moät traät töï vaø oån ñònh môùi, hôïp lyù hôn, toát ñeïp hôn. Vaø treân con ñöôøng thi haønh söù meänh duy trì traät töï vaø gieo raéc chuû nghóa khai phoùng, neàn vaên minh hieän ñaïi cuõng saùng taïo neân moät heä thoáng xaõ hoäi phaùp lyù toaøn trò nhaèm che ñaäy cho söï ñoâ hoä vaø traán aùp: Tính chaát Ñeá Quoác vaø Thöïc Daân; lyù töôûng khai phoùng cuûa thôøi kyø AÙnh Saùng ñaõ mang nhöõng yù nghóa traùi ngöôïc. Vôùi hai cuoäc chieán tranh theá giôùi (chuû yeáu taïi Chaâu AÂu) keùo theo nhöõng heä luî khuûng hoaûng xaõ hoäi thôøi haäu chieán, coäng vôùi söï noåi daäy cuûa caùc daân toäc bò trò döôùi cheá ñoä thöïc daân, thôøi kyø hieän ñaïi cuøng vôùi nhöõng heä tö töôûng trieát lyù cuûa noù tieán daàn ñeán söï maâu thuaãn vaø khuûng hoaûng, môû ñöôøng cho moät giai ñoaïn keá tieáp: thôøi kyø haäu hieän ñaïi.
Khaùc vôùi chuû nghóa hieän ñaïi xuaát hieän trong giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa thôøi kyø hieän ñaïi, chuû nghóa haäu hieän ñaïi (postmodernism) xuaát hieän gaàn nhö ñoàng thôøi vôùi thôøi kyø haäu hieän ñaïi (postmodernity), vaø coù theå xem nhö hình aûnh ñoái xöùng cuûa chuû nghóa hieän ñaïi theo khía caïnh thôøi gian. Veà maët töø ngöõ, chöõ postmodern ñaõ manh nha töø naêm 1934, vaø ñöôïc söû duïng laàn ñaàu tieân bôûi Arnold Toynbee vaøo naêm 1939 (18). Trong phaàn chuù giaûi ôû trang ñaàu tieân cuûa taäp thöù nhaát thuoäc boä saùch lòch söû ñoà soä cuûa oâng, A Study of History, Toynbee ñaõ ghi roõ thôøi kyø hieän ñaïi chaám döùt vaøo khoaûng phaàn tö thöù ba cuûa theá kyû 19, nghóa laø vaøo khoaûng thôøi gian 1850 – 1875. Nhö vaäy, thôøi kyø haäu hieän ñaïi tieáp theo khoâng phaûi naèm trong theá kyû 20 maø baét ñaàu töø theá kyû 19. Khi nghieân cöùu saâu hôn trong coâng trình lòch söû ñoù, Toynbee ñaõ chính thöùc söû duïng töø ngöõ haäu hieän ñaïi (Post-modern) trong taäp saùch thöù 5, boä saùch naøy xuaát baûn vaøo naêm 1939, trong ñoù oâng dôøi söï chaám döùt cuûa thôøi kyø hieän ñaïi laïi vaøo khoaûng thôøi gian giöõa hai cuoäc theá chieán, nghóa laø thôøi kyø haäu hieän ñaïi coù khôûi ñieåm naèm trong khoaûng thôøi gian töø naêm 1918 ñeán 1939 (19).
Vì söï xuaát hieän coù tính caùch ñoàng thôøi nhö vaäy, neân tính chaát haäu hieän ñaïi thöôøng ñöôïc dieãn taû trong caùc ñaëc tính cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Do ñoù, trong caùc vaên baûn tieáng Anh, chöõ Postmodernity chæ duøng ñeå chæ khoaûng thôøi gian theo sau thôøi kyø hieän ñaïi, nhöõng tính chaát veà xaõ hoäi, trieát lyù, vaên hoaù, myõ hoïc… ñöôïc bao haøm trong chuû nghóa haäu hieän ñaïi (postmodernism) (20). Thôøi kyø haäu hieän ñaïi (Post-modern age, Postmodernity) coù lieân heä noái tieáp vôùi thôøi kyø hieän ñaïi, coù theå keùo daøi vaøi theá kyû maø thôøi ñaïi chuùng ta soáng hieän nay laø phaàn ñaàu cuûa noù. Neáu chuû nghóa haäu hieän ñaïi, cuõng nhö chuû nghóa hieän ñaïichæ keùo daøi moät thôøi gian ngaén, sau naøy ngöôøi ta seõ phaân bieät roõ hôn giöõa tính chaáthaäu hieän ñaïi vaø chuû nghóa haäu hieän ñaïi, nhö chuùng ta thöôøng phaân bieät tính chaát hieän ñaïi vaø chuû nghóa hieän ñaïi khi noùi veà giai ñoaïn Aùnh Saùng. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi quan ñieåm cuûa Lemke (25), "chuû nghóa hieän ñaïi, hay baát cöù moät khuynh höôùng trí thöùc naøo, cuoái cuøng seõ ñöôïc xaùc ñònh vaø laøm roõ tính chaát töø quan ñieåm cuûa theá heä keá tieáp."
Chuû nghóa haäu hieän ñaïi: Nhöõng Khaùi Nieäm Caên Baûn
Theo Hassan (21), danh töø postmodernism ñöôïc Federico de Onis ñöa vaøo vaên baûn laàn ñaàu vaøo thaäp nieân 1930 ñeå chæ söï aûnh höôûng ñoái khaùng vôùi chuû nghóa hieän ñaïi. Danh töø naøy ñöôïc söû duïng moät caùch phoå bieán vaøo thaäp nieân 1960 taïi New York, theo sau söï xuaát baûn hai cuoán saùch pheâ bình veà myõ thuaät kieán truùc: The Death and Life of Great American Cities cuûa Jane Jacobs vaøo naêm 1961 vaø cuoán Complexity and Contradiction in Architecture cuûa Robert Venturi vaøo naêm 1966. Trong khi Jacobs pheâ bình nhöõng quaù trình hieän ñaïi hoaù ñoâ thò ñaõ laøm maát ñi tính myõ thuaät veà keát caáu toång theå cuûa thaønh phoá, Venturi pheâ bình loái kieán truùc ñôn ñieäu coäc loác cuûa caùc cao oác mang naëng tính thöïc duïng cuûa dieän tích maët baèng maø laïi boû queân tính ña daïng, söï haøi hoaø giöõa lòch söû coå ñieån vaø vaên minh ñöông ñaïi. Trong hai taäp saùch, maëc daàu khoâng nhaéc ñeán chöõ chuû nghóa haäu hieän ñaïi, nhöng caû hai taùc giaû ñeàu ñeà nghò giôùi trí thöùc hieän ñaïi phaûi coù taàm nhìn vöôït leân treân thôøi hieän ñaïi. Ñeán naêm 1972, nhöõng khoái nhaø cao taàng ñöôïc xaây döïng töø nhöõng naêm 50 (do Yamasaki thieát keá vaø ñoaït giaûi kieán truùc Pruitt-Igoe veà thieát keá nhaø ôû ñoâ thò hieän ñaïi) taïi thaønh phoá St. Louis, Missouri (Mieàn Trung Taây Hoa Kyø) bò giaät saäp keùo theo söï phaù huyû caùc cao oác coù loái kieán truùc töông töï taïi caùc thaønh phoá khaùc cuûa Myõ, Gia Naõ Ñaïi vaø AÂu Chaâu trong nhöõng naêm tieáp theo, naêm 1972 trôû thaønh moác thôøi gian cho söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi.
Trong suoát thaäp nieân 60, danh töø postmodernism ñöôïc nhieàu giôùi ngheä só, nhaø vaên vaø nhaø pheâ bình nhö Rauschenberg, Cage, Burroughs, Barthelme, Fielder, Hassan vaø Sontag söû duïng ñeå chæ trích söï caïn kieät cuûa chuû nghóa hieän ñaïi vaø ñeå moâ taû nhöõng khuynh höôùng ngheä thuaät muoán vöôït qua nhöõng phaïm vi giôùi haïn cuûa chuû nghóa ñoù (22). Khuynh höôùng haäu hieän ñaïi töøng böôùc taïo nhöõng aûnh höôûng roäng lôùn hôn, loâi keùo söï baøn luaän vaø chuù yù cuûa giôùi trí thöùc ñaïi hoïc nhö Bell, Kristeva, Lyotard, Vattimo, Derrida, Foucault, Harbemas, Baudrillardd vaø Jameson (23).
Theo Fredric Jameson (24), chuû nghóa haäu hieän ñaïi cuõng nhö chuû nghóa hieän ñaïi, laø nhöõng cô caáu vaên hoaù, xaõ hoäi, töông öùng vôùi nhöõng giai ñoaïn nhaát ñònh cuûa chuû nghóa tö baûn. Jameson ñaõ chia chuû nghóa tö baûn ra laøm ba giai ñoaïn phaùt trieån caên baûn gaén lieàn vôùi nhöõng hình thaùi vaên hoaù ñaëc thuø, ñeå töø ñoù caùc ngaønh ngheä thuaät vaø vaên chöông ñöôïc hình thaønh moät caùch töông öùng:
Veà phöông dieän lyù thuyeát, chuû nghóa haäu hieän ñaïi phuû nhaän nhöõng giaû ñònh caên baûn cuûa chuû nghóa hieän ñaïi maø hai yeáu toá ñoùng vai troø chuû ñaïo cho moïi neàn taûng trieát lyù cuûa noù laø Tri Thöùc Khaùch Quan (Objective Knowledge) vaø Söï Thaät Tuyeät Ñoái (Absolute Truth). Theo caùch nhìn cuûa caùc trieát gia haäu hieän ñaïi, chuû nghóa hieän ñaïi ñöôïc xaây döïng treân moät nieàm tin laø coù moät hieän thöïc khaùch quan, toàn taïi moät caùch ñoäc laäp vôùi moïi suy nghó cuûa chuû theå quan saùt, vì vaäy chæ coù moät keát quaû bieåu hieän khaùch quan duy nhaát töø hieän thöïc: Söï Thaät. Phöông tieän ñeå tìm hieåu hieän thöïc (söï thaät) khaùch quan laø Khoa Hoïc vaø caùc nhaø lyù thuyeát cuûa chuû nghóa hieän ñaïi tin raèng con ngöôøi coù theå tìm ra ñöôïc söï thaät khaùch quan cuûa theá giôùi vaø vuõ truï. Nhôø vaøo khoa hoïc, chuû nghóa hieän ñaïi tin raèng, trí oùc con ngöôøi coù theå coù nhöõng hoaït ñoäng tinh thaàn ñeå taïo ra tri thöùc phaûn aùnh cho moät hieän thöïc khaùch quan – Tri thöùc khaùch quan.Giai ñoaïn thöù nhaát hay chuû nghóa tö baûn thò tröôøng xaûy ra töø nöûa ñaàu theá kyû 18 keùo daøi ñeán cuoái theá kyû thöù 19 taïi Taây AÂu, Anh Quoác vaø Hoa Kyø cuøng caùc quoác gia chòu aûnh höôûng. Giai ñoaïn naøy gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån kyõ thuaät cuûa chuû nghóa tö baûn, ví duï nhö ñoäng cô hôi nöôùc vaø veà myõ hoïc laø söï ra ñôøi cuûa chuû nghóa hieän thöïc (Realism). Giai ñoaïn thöù hai hay chuû nghóa tö baûn ñoäc quyeàn, baét ñaàu töø cuoái theá kyû thöù 19 cho ñeán khi AÂu Chaâu hoaøn taát chöông trình taùi thieát thôøi haäu chieán (vaøo khoaûng thaäp nieân 1950). Giai ñoaïn naøy töông öùng vôùi söï ra ñôøi cuûa ñoäng cô ñoát trong vaø ñoäng cô ñieän veà kyõ thuaät; veà myõ hoïc laø söï hình thaønh chuû nghóa hieän ñaïi (modernism). Giai ñoaïn thöù ba töùc thôøi kyø ñöông ñaïi chuùng ta ñang soáng, laø chuû nghóa tö baûn ña quoác gia mang naëng yeáu toá môû roäng thò tröôøng, buoân baùn vaø tieâu thuï saûn phaåm. Veà kyõ thuaät töông öùng vôùi söï ra ñôøi naêng löôïng haïch taâm vaø kyõ ngheä ñieän töû. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi töông öùng vôùi thôøi kyø naøy. Lyù thuyeát chuû nghóa haäu hieän ñaïi tranh luaän raèng nhöõng gì chuùng ta goïi laø Tri Thöùc chæ laø moät maåu chuyeän ñaëc bieät, moät daïng vaên baûn, hay moät giaûi trình ngoân ngöõ (discourse), laø söï saép xeáp caùc töø ngöõ, hình aûnh hay kyù hieäu, daùng ñieäu… theo moät caùch ñaëc bieät nhaát ñònh naøo ñoù ñeå phuø hôïp vôùi nhöõng lôïi ích cuûa moät neàn vaên hoaù, hoaëc ñoâi khi chæ laøm vui tai, vui maét cho moät thaønh phaàn nhoû nhoi coù quyeàn löïc trong neàn vaên hoaù ñoù. chuû nghóa haäu hieän ñaïiphuû nhaän con ngöôøi coù theå coù moät Tri Thöùc Khaùch Quan vì nhöõng gì chuùng ta goïi laø tri thöùc phaûi ñöôïc taïo thaønh töø ngoân ngöõ vaø nhöõng nguoàn goác taïo nghóa khaùc toàn taïi trong moät neàn vaên hoaù nhaát ñònh, moãi neàn vaên hoaù coù caùch nhìn theá giôùi trong nhöõng caùch khaùc nhau, nhöõng heä thoáng hình thaønh tri thöùc trong caùc neàn vaên hoaù khaùc nhau nhö theá hoaït ñoäng treân moät nguyeân taéc ñaëc thuø rieâng bieät. Vì vaäy, quan ñieåm veà theá giôùi vaø vuõ truï töø neàn vaên hoaù AÂu Myõ xaây döïng treân neàn taûng chuû nghóa hieän ñaïi bò aùp ñaët ñeå trôû thaønh moät quan ñieåm thoáng nhaát vaø haèng ñònh cho toaøn theå moïi neàn vaên hoaù treân theá giôùi, veà thöïc chaát laø moät giaû ñònh coù tính chaát möu caàu lôïi ích chính trò ñeå ñaït ñöôïc nhöõng tham voïng ñeá quoác trong quaù khöù, noù khoâng toàn taïi vöõng chaéc treân cô sôû trí thöùc. Chuû nghóa haäu hieän ñaïiñi xa hôn ñeå chæ ra raèng, cuõng gioáng nhö moät soá neàn vaên hoaù AÂu Chaâu trong thôøi kyø caän ñaïi ñaõ aùp ñaët quan ñieåm cuûa hoï leân nhöõng neàn vaên hoaù khaùc baèng vuõ löïc, baèng xaâm laêng vaø ñoâ hoä, thì ngay trong caùc quoác gia "hieän ñaïi" ñoù cuõng coù moät thieåu soá thuoäc giai caáp quyeàn theá, giai caáp quyù toäc caàm quyeàn chieám öu theá bôûi caùc nhoùm nam giôùi trung nieân, ñaõ thoáng trò vaø chi phoái caùc doøng tö töôûng "chính maïch" trong caùc ñoäng höôùng xaõ hoäi, chính trò, vaên hoaù vaø caû ñeán khoa hoïc töï nhieân (neáu thöïc söï coù moät khoa hoïc khaùch quan veà töï nhieân nhö theá haèng toàn taïi), laøm cho "theá giôùi quan hieän ñaïi" phaùt ñi töø chuû nghóa hieän ñaïi taïi caùc quoác gia ñoù voán dó ñaõ khoâng khaùch quan laïi caøng bò boù heïp hôn – quan ñieåm cuûa giai caáp thoáng trò (25).
Nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn treân, Huyssen (23) ñaõ truy nguyeân nguoàn goác cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïitöø caùc khuynh höôùng kieán truùc, myõ thuaät vaø pheâ bình cuûa giôùi trí thöùc vaø ngheä só taïi New York vaøo thaäp nieân 1960 sau ñoù ñöôïc caùc nhaø lyù thuyeát trieát hoïc AÂu Chaâu khai trieån vaøo thaäp nieân 70, trong soá caùc lyù thuyeát gia haøng ñaàu ñoù (Michel Foucault, Jean Baudrillardd, Kristeva, Bell…) phaûi keå ñeán Jean-Francois Lyotard vôùi cuoán saùch noåi tieáng La Condition Postmoderne xuaát hieän taïi Paris vaøo naêm 1979, khi cuoán saùch naøy ñöôïc chuyeån dòch sang Anh ngöõ vaøo naêm 1984 (26), cuøng vôùi baøi luaän vaên ngaén: "An Answer to the Question: What is Postmoderism?" ñaêng trong phaàn phuï luïc, ñaõ trôû thaønh cuoán saùch giaùo khoa veà chuû nghóa haäu hieän ñaïi löu haønh phoå bieán trong giôùi ñaïi hoïc cuûa caùc quoác gia noùi tieáng Anh. Lyotard pheâ phaùn noã löïc taïo oån ñònh xaõ hoäi baèng caùch traán aùp söï hoãn loaïn (disorder) cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, oâng cho raèng tính chaát oån ñònh xaõ hoäi naøy truøng hôïp vôùi khaùi nieäm toaøn theå (totality) cuûa J. Derrida (trong ñoù totality töông ñöông vôùi wholeness, completeness). Tính toaøn theå, tính oån ñònh, tính traät töï trong xaõ hoäi hieän ñaïi, theo Lyotard, ñöôïc duy trì thoâng qua nhöõng thaàn thoaïi hôïp lyù hoaù (legitimating myths), hay nhöõng ñaïi töï söï (grand narratives) cuûa thôøi kyø hieän ñaïi. Lyotard taán coâng vaøo tính ñaïi töï söï maø chuû thuyeát hieän ñaïi tin raèng seõ coù moät quaù trình giaûi phoùng nhaân loaïi ñeå tieán ñeán söï tieán boä thoâng qua khoa hoïc, cuøng vôùi yù töôûng trieát lyù coù theå phuïc hoài tính thoáng nhaát trong söï tieáp nhaän vaø phaùt trieån moät tri thöùc nhaân loaïi coù giaù trò chung cho toaøn theá giôùi (vaø vuõ truï). Moät trong nhöõng ñoái töôïng taán coâng cuûa Lyotard vaøo thôøi kyø naøy laø Habermas, ngöôøi ñaët nghi vaán veà moät hình thöùc baûo thuû môùi trong lyù thuyeát cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi vaø haäu caáu truùc luaän (poststructuralism) cuûa Phaùp (27). Lyotard tranh luaän raèng, taát caû moïi khía caïnh cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi, bao goàm caû khoa hoïc – hình thöùc caên baûn cuûa tri thöùc, hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo nhöõng ñaïi töï söï. Theo oâng, ñaïi töï söï laø nhöõng caâu chuyeän "coù tính caùch thaàn thoaïi" moät neàn vaên hoaù töï keå veà nieàm tin vaø haønh ñoäng thöïc tieãn cuûa noù. Ví duï nhö taïi Hoa Kyø, moät trong nhöõng ñaïi töï söï veà chính trò hieän nay laø Daân Chuû vaø Nhaân Quyeàn, moät ñaïi töï söï maø chính phuû Myõ cho laø chính saùch hôïp lyù vaø vaên minh nhaát trong vaán ñeà ñoái ngoaïi, vaø dó nhieân, ngöôøi laäp ra saùch löôïc naøy tin raèng noù seõ laøm cho nhaân loaïi treân theá giôùi soáng hoaø bình vaø haïnh phuùc hôn. Coù leõ cho ñeán nay khoâng ai trong chuùng ta laø khoâng tin vaøo chính saùch "heát söùc khoa hoïc vaø hôïp lyù" naøy. Nhöng tuyeät nhieân khoâng ai ñaët moät daáu hoûi coûn con naøo veà maët thaät ñaèng sau tính chaát ñaïi töï söï aáy cuûa neàn vaên hoaù Myõ. Theo quan ñieåm haäu hieän ñaïi, moãi heä thoáng ñöùc tin hoaëc yù thöùc heä, ñeàu chöùa ñöïng nhöõng "thaàn thoaïi höõu lyù" cuûa noù. Ví duï, giaùo hoäi Coâng giaùo tin coù moät thöôïng ñeá duy nhaát haèng höõu, bao dung vaø toaøn trò; trong khi ñoù, nhöõng ngöôøi Maùc-xít tin töôûng moät caùch kieân trung raèng, moät ngaøy kia cheá ñoä tö baûn seõ töï noù suïp ñoå vaø theá giôùi xaõ hoäi khoâng töôûng seõ hình thaønh; hay Vieät Nam ta cuõng coù ñaïi töï söï: Daân toäc Vieät Nam laø moät daân toäc anh huøng, ñaùnh thaéng ba ñeá quoác to…
Chuû nghóa haäu hieän ñaïi pheâ phaùn caùc hình thöùc ñaïi töï söï cuûa chuû nghóa hieän ñaïi baèng caùch caûnh baùo raèng, nhöõng ñaïi töï söï ñoù ñöôïc laïm duïng ñeå che ñaäy nhöõng maët ñoái laäp vaø baát ñònh gaén lieàn vôùi moïi toå chöùc xaõ hoäi cuõng nhö moïi thöïc tieãn haønh ñoäng. Noùi moät caùch khaùc, moïi noã löïc kieán taïo traät töï vaø oån ñònh luoân luoân saûn sinh ra moät ñoái löïc töông öùng cuûa hoãn loaïn vaø baát oån, nhö hai quaù trình song haønh trong moät theå thoáng nhaát cuûa hieän thöïc xaõ hoäi. Nhöng, thay vì nhìn nhöõng yeáu toá "hoãn loaïn" vaø "baát oån" ñoù nhö moät ñoái troïng coù tính caùch caân baèng trong nghóa xaây döïng, ñaïi töï söï cuûa chuû nghóa hieän ñaïi ñaõ tìm moïi caùch ñeø beïp vôùi lyù leõ cho raèng söï hoãn loaïn vaø baát oån laø xaáu, laø phaù hoaïi, laø phaûn ñoäng, caàn phaûi taän dieät, trong khi ñoù traät töï vaø oån ñònh laø luoân luoân toát, luoân luoân ñuùng, phuø hôïp vôùi caùch maïng, hôïp lyù vôùi khoa hoïc! Chuû nghóa haäu hieän ñaïi phuû nhaän tính chaát ñoâ hoä vaø aùp ñaët cuûa ñaïi töï söï, coå xuyù nhöõng tieåu töï söï, nhöõng lyù leõ giaûi thích cho nhöõng haønh ñoäng nhoû beù, nhöõng bieán coá coù tính chaát ñòa phöông thay vì nhöõng khaùi nieäm roäng lôùn coù tính caùch bao quaùt vaø toaøn theå. Nhöõng tieåu töï söï cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi thöôøng ñöôïc nhìn döôùi goùc ñoä hoaøn caûnh taïm thôøi, ngaãu nhieân, khoâng tuyeân xöng tính thoáng nhaát toaøn theå, tính oån ñònh, tính hôïp lyù, hay söï thaät khaùch quan. Ñoái vôùi chuû nghóa haäu hieän ñaïi, moïi söï thaät vónh haèng vaø tröôøng cöûu seõ bieán maát, mang theo noù nhöõng quy ñònh veà ngoân ngöõ cuûa caùi bieåu ñaït (signifier/signifiant) vaø caùi ñöôïc bieåu ñaït (signified/signifieù), thay vaøo ñoù laø nhöõng bieåu hieän beà maët khoâng caàn coù baûn chaát, nhö Foucault (28) ñaõ chæ ra baûn chaát cuûa lòch söû, trong ñoù oâng cho raèng, söû gia taùi taïo lòch söû laø moät coâng vieäc haõo huyeàn, neáu khoâng muoán noùi laø söï ñaùnh löøa coâng chuùng moät caùch aáu tró, vì, giaûi trình ngoân ngöõ lòch söû laø moät giaûi trình ngoân ngöõ hieän taïi, phuïc vuï cho hieän taïi, taïo ra moät yù nghóa naøo ñoù cho con ngöôøi hoâm nay, coù moät hieåu bieát naøo ñoù, veà nhöõng daáu tích khaûo coå ñeå laïi töø nhöõng sinh hoaït maø nhaân loaïi thu löôïm ñöôïc töø quaù khöù. Töø lyù luaän veà giaûi trình ngoân ngöõ lòch söû, Foucault ñaõ ñi saâu hôn veà khaùi nieäm giaûi trình ngoân ngöõ (discourse), oâng vieát moät chöông daøi baøn luaän veà vai troø cuûa khaùi nieäm naøy, noù khoâng phaûi chæ ñaëc tröng cho chöùc naêng ngoân ngöõ, maø taát caû nhöõng gì con ngöôøi coù theå laøm ñeå taïo nghóa veà theá giôùi. Foucault ñaõ chöùng minh raèng, nhöõng hieän thöïc khaùch quan, nhöõng ñoái töôïng nghieân cöùu khoa hoïc cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, nhö nhöõng yù nieäm (thöïc theå) cuûa baûn ngaõ, quoác gia, ngoân ngöõ, trí tueä, giôùi tính, toäi phaïm, nhöõng ñònh chuaån töï nhieân, vaân vaân, thöïc chaát laø nhöõng caáu truùc ñaëc thuø cuûa lòch söû, hay saûn phaåm cuûa lòch söû, khoâng thuoäc veà ñoái töôïng cuûa giaûi trình ngoân ngöõ nhaân loaïi. OÂng chuù yù ñeán caùi goïi laø khoa hoïc hieän töôïng ñeå tìm yù nghóa thoâng qua giaûi trình ngoân ngöõ, töø ñoù nghieân cöùu nhöõng phöông phaùp lyù thuyeát cuûa quaù trình taïo nghóa bôûi söï töông taùc giöõa con ngöôøi vaø giaûi trình ngoân ngöõ ñoái vôùi söï vaät. Vôùi giaûi trình ngoân ngöõ cuûa Foucault hay "troø chôi ngoân ngöõ" (language game) cuûa Wittgenstein (J. F. Lyotard khai trieån theâm), chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaõ böôùc haún sang moät ngaõ reõ khaùc trong quaù trình quan saùt vaø taïo nghóa, moät quaù trình hoaøn toaøn loaïi tröø khaùi nieäm caùi bieåu ñaït vaø caùi ñöôïc bieåu ñaït cuûa chuû nghóa hieän ñaïi ñeå taäp trung xaây döïng moät caùch dieãn ñaït yù nghóa môùi veà theá giôùi vaø vuõ truï.
Trong giaûi trình ngoân ngöõ haäu hieän ñaïi, söï phaân tích ngoân ngöõ laø moät söï aùp duïng ngöõ nghóa hoïc (semantics) vaøo moät vaên baûn thuaàn tuyù, khoâng tìm nhöõng yù nghóa aån taøng sau nhöõng caùch söû duïng cuù phaùp, vaên phaïm vaø tu töø nhö ñöôïc nhaán maïnh trong chuû nghóa hieän ñaïi. Thay vaøo ñoù laø söï chuù taâm ñeán nhöõng quy öôùc vaên hoaù cuûa ngoân ngöõ, do ñoù ñoøi hoûi söï tìm hieåu ngoân ngöõ xuaát phaùt töø xaõ hoäi hôn laø xuaát phaùt töø yù thöùc. Chuùng ta khoâng theå naøo phaân tích moät caùch ñaày ñuû quaù trình thuï nhaän tri thöùc cuûa moät caù nhaân töø ngoân ngöõ neáu chuùng ta khoâng heà hay bieát ñeán kieåu maãu giaûi trình ngoân ngöõ cuûa coäng ñoàng caù nhaân ñoù ñang leä thuoäc (29). Giaûi trình ngoân ngöõ cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñaët neàn taûng treân nguyeân taéc lieân vaên baûn (intertextuality), baát chaáp giaûi trình ñoù laø ngoaïi bieåu hay noäi bieåu; noùi caùch khaùc, moïi yù nghóa ñöôïc taïo neân phaûi döïa vaøo caên baûn moät yù nghóa khaùc ñaõ ñöôïc thaønh laäp tröôùc ñoù vaø chia seû bôûi coäng ñoàng, roäng hôn, cuûa neàn vaên hoaù coäng ñoàng ñoù phuï thuoäc (30).
Trong giaûi trình ngoân ngöõ cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, coù hai teân tuoåi lôùn luoân ñöôïc nhaéc ñeán: Foucault vaø Bakhtin. Bakhtin vaø Foucault quan nieäm raèng, giaûi trình ngoân ngöõ laø moät quaù trình haønh ñoäng ñeå taïo nghóa, maø ñôn vò giaûi trình cuûa noù laø ñôn vò yù nghóa hoaëc moät haønh ñoäng cuûa con ngöôøi ñeå dieãn taû yù nghóa chöù khoâng phaûi nhöõng ñôn vò cuûa ngoân ngöõ nhö ngoân, töø, meänh ñeà, caâu… Giaûi trình ngoân ngöõ coù theå taïo nghóa töø nhöõng ñieäu luaân vuõ, daùng ñieäu, chuyeån ñoäng; vôùi hình aûnh, bieåu ñoà, baøi haùt, hay ngay caû vôùi thöïc phaåm vaø quaàn aùo (28) (31). Laáy ví duï, trong khoa hoïc, chuùng ta khoâng phaûi chæ vieát vaø noùi, chuùng ta coøn söû duïng raát nhieàu phöông phaùp khaùc nhau ñeå xaây döïng nhöõng yù nghóa ñaëc thuø cho moãi ngaønh khoa hoïc, nhöõng phöông phaùp ñoù bao goàm vieäc quan saùt caùc hieän töôïng xaûy ra khi tieán haønh moät thöïc nghieäm sinh hoaù hoïc, ghi nhaän vaø phaân tích döõ kieän, hoaëc trong kinh teá, caùc chuyeân gia thöôøng chuù yù ñeán caùc bieåu ñoà leân xuoáng cuûa tieàn teä, hoái ñoaùi, trong xaõ hoäi ngöôøi ta laïi tìm kieám caùc soá lieäu ngöôøi thaát nghieäp, ngöôøi coù vieäc laøm, tæ leä toäi phaïm, hoaëc thaêm doø caùc khuynh höôùng chính trò cuûa moät nhoùm chuûng toäc naøo ñoù… (ví duï seõ coøn raát nhieàu, chæ xin ñôn cöû moät soá ñeå minh hoa)ï. Trong moãi laõnh vöïc rieâng bieät ñeàu coù moät heä thoáng kyù hieäu quy öôùc maø coäng ñoàng chaáp nhaän, vaø giaûi trình ngoân ngöõ laø söï öùng duïng caùc heä thoáng kyù hieäu ñeå taïo nghóa veà moät hieän töôïng, moät vaät theå hay roäng hôn veà theá giôùi. Kyù hieäu hoïc haäu hieän ñaïi nhaán maïnh ñeán söï giaûi trình ngoân ngöõ veà taïo vaät hay hieän töôïng töùc laø caùch chuùng ta nhìn söï vaät vaø hieän töôïng nhö theá naøo chöù khoâng phaûi hieän töôïng vaø söï vaät ñöôïc moâ taû nhö theá naøo baèng giaûi trình ngoân ngöõ. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi hoaøn toaøn khoâng ñeà caäp ñeán baûn chaát hieän töôïng ñoù, hay noùi theo ngoân ngöõ cuûa chuû nghóa hieän ñaïi, Söï Thaät ñaèng sau hieän töôïng. Nhö ñaõ ñeà caäp phaàn treân, hieän töôïng chuùng ta quan saùt vaø taïo nghóa baèng giaûi trình ngoân ngöõ, laø moät quaù trình so saùnh lieân vaên baûn keùo daøi ñeán baát taän, neân chuùng ta khoâng taøi naøo bieát ñöôïc ñaâu laø nguoàn goác cuûa yù nghóa, ñaâu laø söï thaät cuûa yù nghóa ñoù. Moät quaù trình maø Baudrillard cho laø söï sao cheùp giaû taïo (simulation).
Khaùi nieäm caên baûn cho lyù thuyeát hieän töôïng hoïc cuûa Baudrillard laø Vaät theå giaû taïo (Simulacrum). Simulacrum laø moät hieän töôïng maø baûn chaát cuûa noù hoaøn toaøn bò che daáu neân khoâng coøn mang tính chaát hieän thöïc (32) vaø chuùng ta caûm nhaän ñöôïc theá giôùi laø nhôø giaûi trình ngoân ngöõ treân caùc hieän töôïng "giaû taïo" ñoù. Vì vaäy, Söï Thaät maø chuû nghóa hieän ñaïi tìm thaáy ôû vaät theå vaø theá giôùi thöïc ra laø nhöõng hình aûnh giaû taïo, Simulacrum.
Tri Thöùc Döôùi Quan Ñieåm Haäu Hieän Ñaïi
Khai trieån töø luaän vaên cuûa J.F. Lyotard, Sarup (33) ñaõ phaân tích moät caùch khaù chi tieát veà toå chöùc cuûa tri thöùc theo lyù thuyeát cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Trong xaõ hoäi haäu hieän ñaïi, tri thöùc khoâng nhöõng ñöôïc ñaëc tröng bôûi tính chaát öùng duïng, maø coøn coù theå phaân phoái, döï tröõ, vaø saép xeáp: Tri Thöùc thuaàn tuyù laø moät hieän töôïng, moät saûn phaåm, do ñoù noù mang ñaày ñuû tính chaát cuûa moät vaät theå coù giaù trò trao ñoåi. Ñi xa hôn, nhö Sarup ñaõ nhaán maïnh theo lyù luaän cuûa Lyotard, trong xaõ hoäi haäu hieän ñaïi, baát cöù moät loaïi tri thöùc naøo maø khoâng ñöôïc maõ hoaù ñeå nhaän bieát vaø löu tröõ bôûi maùy ñieän toaùn, thì khoâng coøn ñöôïc xem laø tri thöùc (26). Döïa theo khuoân maãu naøy, ñoái laäp vôùi tri thöùc khoâng coøn laø söï doát naùt nhö caùc caëp ñoái laäp nhò phaân trong chuû nghóa hieän ñaïi, maø laø taïp hieäu (noise). Taïp hieäu ñöôïc duøng ñeå chæ moät caùi gì ñoù khoâng nhaän thöùc ñöôïc trong khuoân maãu haäu hieän ñaïi, tín hieäu khoâng chuyeân chôû moät thoâng tin coù nghóa naøo.
Theo chuû nghóa haäu hieän ñaïi, tri thöùc khoâng phaûi chæ thuaàn tuyù laøm giaøu kieán thöùc caù nhaân, maø nhaán maïnh ñeán khía caïnh chöùc naêng, tri thöùc hoïc hoûi ñeå haønh ñoäng chöù khoâng phaûi chæ ñeå bieát. Vì vaäy, trong caùc xaõ hoäi taây phöông chòu aûnh höôûng cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, chính saùch giaùo duïc thöôøng ñöôïc chuù yù ñeán phöông dieän thöïc tieãn, taïo moät söï lieân keát chaët cheõ giöõa giaùo duïc vaø höôùng nghieäp.
Sau heát, laøm theá naøo ñeå xaùc ñònh tri thöùc vaø taïp hieäu? Chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng ñöa ra moät ñònh nghóa roõ raøng laøm theá naøo ñeå phaân bieät hai laõnh vöïc naøy, thay vaøo ñoù, döïa vaøo Kyù Hieäu Hoïc haäu hieän ñaïi, tri thöùc laø moät haønh ñoäng giaûi trình ngoân ngöõ tröôùc moät hieän töôïng, moät söï kieän, moät taïo vaät…, coøn ñoái vôùi Lyotard, tri thöùc laø moät "troø chôi ngoân ngöõ" (language game). Töø caùch ñaët vaán ñeà nhö theá chuùng ta coù theå phaân bieät roõ raøng söï khaùc bieät giöõa hai quan nieäm tri thöùc hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi. Tri thöùc theo quan nieäm cuûa chuû nghóa hieän ñaïi laø söï phaûn aùnh söï thaät khaùch quan töø moät hieän töôïng, ñöôïc laøm roõ baûn chaát thoâng qua phöông tieän khoa hoïc. Noù trôû thaønh taám göông soi cho söï thaät cuûa vaät theå vaø theá giôùi. Döôùi laêng kính cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi, tri thöùc töï thaân cuûa noù cuõng laø moät hieän töôïng, ñöôïc dieãn dòch moät caùch chuû quan baèng giaûi trình ngoân ngöõ, moät quaù trình hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo kinh nghieäm caù nhaân. Noùi khaùc ñi, khoâng coù tri thöùc khaùch quan vaø coù trôû thaønh tri thöùc cho moät caù nhaân hay khoâng laø döïa vaøo kinh nghieäm caù nhaân caûm nhaän hieän töôïng. Laáy ví duï, ñoái vôùi moät nhaø pheâ bình vaên hoïc, hieåu bieát nhöõng vaán ñeà veà vaên chöông laø ñieàu toái caàn thieát, neân söï ra ñôøi moät taùc phaåm coù theå loaïi hoaøn toaøn môùi, seõ trôû thaønh moät tri thöùc vì chöa bao giôø anh ta gaëp moät theå loaïi nhö theá töø tröôùc, traùi laïi, taùc phaåm ñoù rôi vaøo tay moät anh laùi buoân, anh ta khoâng thaáy höùng thuù ñoïc tieáp, ñoái vôùi baûn thaân anh ta noù laø thöù anh ta khoâng caàn phaûi bieát, taùc phaåm bieán thaønh moät taïp hieäu.
Myõ Hoïc Theo Quan Ñieåm Hieän Ñaïi vaø Haäu Hieän Ñaïi
Theo moät nghóa raát haïn heïp, chuû nghóa hieän ñaïi vaø haäu hieän ñaïi gaén lieàn vôùi nhöõng khuynh höôùng myõ hoïc coù tính chaát ñaëc tröng cho thôøi kyø hieän ñaïi vaø thôøi kyø haäu hieän ñaïi. Nhö ñaõ khaûo saùt ôû phaàn ñaàu, chuû nghóa hieän ñaïi xuaát hieän vaøo giai ñoaïn sau cuøng cuûa thôøi kyø hieän ñaïi (cuoái theá kyû thöù 19) vôùi nhöõng ñaïi dieän tieâu bieåu nhö: Joyce, Yeats, Gide, Proust, Rilke, Kafka, Mann, Musil, Lawrence vaø Faulkner (Vaên Chöông); Rilke, Pound, Eliot, Lorca, Valeùry (Thi Ca); Strindberg, Pirandelo vaø Wedekind (Kòch); Matisse, Picasso, Braque, Ceùzanne vaø nhöõng tröôøng phaùi Vò Lai, Bieåu Hieän, Ña Ña, Sieâu Thöïc, trong hoäi hoaï; Stravinsky, Schoenberg vaø Berg (AÂm Nhaïc). Nhöõng ñaëc ñieàm myõ hoïc cuûa chuû nghóa hieän ñaïi coù theå toùm taét nhö sau (2): nhaán maïnh ñeán söï dieãn taû quaù trình nhaän thöùc xaûy ra nhö theá naøo hôn laø nhöõng gì ñöôïc caûm nhaän, söû duïng hình thöùc aán töôïng vaø neâu baät vai troø chuû theå trong haønh vaên, nhö tröôøng hôïp loái vieát cuûa theå loaïi doøng yù thöùc (stream of consciousness) trong taùc phaåm cuûa James Joyce; loaïi tröø loái vieát töï söï, baét nguoàn töø moät ngoâi thöù ba thoâng suoát heát moïi söï, coù caûm quan coá ñònh vaø moät laøn ranh roõ raøng veà ñaïo ñöùc; xoaù nhoaø söï taùch bieät giöõa caùc theå loaïi, do ñoù thô ñeán gaàn vôùi vaên xuoâi (tröôøng hôïp Eliot) vaø vaên xuoâi ñeán gaàn vôùi thô (tröôøng hôïp cuûa Woof vaø Joyce); taùc phaåm myõ thuaät coù daïng thöùc phaân ñoaïn, khoâng lieân tuïc vaø laø moät keát hôïp ngaãu nhieân nhieàu chaát lieäu; taùc phaåm mang nhieàu saéc thaùi noäi höôùng, yù thöùc baûn ngaõ cuûa taùc giaû, ñeå moãi saùng taùc mang moät yù nghóa myõ hoïc töï thaân; vaø sau cuøng laø söï choái boû caùc lyù thuyeát myõ hoïc khuoân saùo ñeå tieán ñeán söï ngaãu höùng vaø khaùm phaù söï saùng taïo, phuû nhaän söï phaân bieät caùc daïng thöùc cao thaáp trong myõ hoïc.
Quan ñieåm myõ hoïc haäu hieän ñaïi mang nhöõng ñaëc ñieåm nhö: xoaù nhoaø ranh giôùi giöõa ngheä thuaät vaø ñôøi soáng thöôøng ngaøy; phaù boû nhöõng giai taàng vaên hoaù quyù phaùi vaø vaên hoaù ñaïi chuùng; phuû nhaän tính chaát nguyeân thuyû cuûa moät taùc phaåm ngheä thuaät vaø cho raèng ngheä thuaät cuõng chæ laø moät hieän töôïng laäp laïi; nhaán maïnh ñeán phong caùch troän laãn giöõa nhaân vaät vaø söï can thieäp cuûa chính taùc giaû vaøo taùc phaåm; tính chaát keát dính nhieàu maûng keát caáu khaùc nhau trong cuøng moät taùc phaåm, töïa nhö moät böùc tranh khaûm coù nhieàu chaát lieäu dò bieät, laø ñieàu khaù phoå bieán trong caùc taùc phaåm haäu hieän ñaïi. Ngheä thuaät haäu hieän ñaïi cuõng coù nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi quan nieäm myõ hoïc hieän ñaïi, nhö söï soi roïi noäi taâm, yù thöùc baûn ngaõ, caùch ñoaïn vaø khoâng lieân tuïc, tính ñoàng dieãn… Nhöng ngöôïc laïi, thaùi ñoä cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi trong myõ hoïc laø phi caáu truùc, phi taâm hoaù vaø töø choái vai troø chuû theå cuûa con ngöôøi, moät söï tieáp nhaän, moâ taû hieän töôïng khoâng suy dieãn, khoâng chuù yù ñeán chieàu saâu, khoâng dieãn dòch baûn chaát söï vaät theo chuû quan taùc giaû; thay vaøo ñoù, taùc giaû cuõng tham gia vaøo moät troø chôi ngoaïi bieåu, taïo ra nhöõng ñoái khaùng coù tính chaát mæa mai vaø chaâm bieám ñeå ngöôøi ñoïc töï tìm thaáy trong taùc phaåm vaø neáu caàn taùc giaû seõ chuû ñoäng loâi keùo ngöôøi ñoïc vaøo troø chôi ñoù.
Quan ñieåm myõ hoïc hieän ñaïi vaãn coøn mang naëng tính chaát ñaïi töï söï, khi nhieàu coâng trình ngheä thuaät ñöôïc saùng taùc ñeå mang moät thoâng ñieäp cho loaøi ngöôøi bieát raèng, ngheä thuaät hieän ñaïi coù khaû naêng taïo ranhöõng taùc phaåm coù söï ñoàng nhaát, keát caáu chaët cheû vaø mang nhöõng yù nghóa cuûa ñôøi soáng maø chính söï phaùt trieån caùc phöông tieän hieän ñaïi ñaõ laøm chuùng bieán maát. Ngheä thuaät hieän ñaïi töï khoaùc cho noù moät vai troø lòch söû to lôùn ñeå taùi taïo laïi nhöõng gì maø caùc theå cheá khaùc cuûa nhaân loaïi ñaõ boù tay. Noùi chung, neàn myõ hoïc hieän ñaïi, gioáng nhö chuû thuyeát khai sinh ra noù, vaãn bò aûnh höôûng naëng neà bôûi nhöõng nieàm tin vaøo khaû naêng voâ haïn cuûa con ngöôøi, moät khaû naêng döïa haún vaøo tính chaát tuyeät ñoái cuûa söï thaät phaùt hieän bôûi caùc phöông tieän khoa hoïc.
Chuû nghóa haäu hieän ñaïi, traùi laïi, xem myõ hoïc cuõng nhö caùc vaät theå giaû taïo khaùc maø hieän thöïc hoaøn toaøn bò khuaát laáp sau nhöõng hieän töôïng, nhöõng Simulacrum. Caøng nhieàu hieän töôïng, "hieän thöïc" caøng ñöôïc laøm ñaày theâm (hyper-reality) vaø vai troø cuûa ngheä thuaät chæ thuaàn tuyù laø tham gia vaøo troø chôi hoãn loaïn giöõa caùc vaät theå giaû taïo ñoù, vaø vieäc coù tin töôûng vaøo hieän thöïc bieåu hieän hay khoâng laø hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo kinh nghieäm caù nhaân cuûa ngöôøi ñoïc, tuyø thuoäc vaøo neàn vaên hoaù maø hoï ñang sinh hoaït vaø tuyø vaøo khaû naêng phaûn aùnh hieän thöïc thoâng qua haønh ñoäng giaûi trình ngoân ngöõ, vaø cöù nhö theá maø myõ hoïc haäu hieän ñaïi cöù keùo daøi söï dieãn dòch ra ngoaøi moïi bieân cöông ñeå tieán veà nôi baát taän.
Ñoái vôùi vaên hoïc Vieät Nam, söï aûnh höôûng cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi gaàn nhö chöa coù moät daáu aán naøo ñaùng keå (xem theâm baøi vieát cuûa Nguyeãn Höng Quoác trong soá naøy). Cuõng coù moät soá "ñaïi hoïc giaû" kieán nghò raèng chuùng ta neân giöõ moät thaùi ñoä bao dung vaø theå taát toái ña vôùi vaên hoïc nöôùc nhaø, khoâng neân vì caùi môùi maø xoaù boû caùi cuõ. Toâi ñoàng yù, baûo veä neàn vaên hoïc (vaø roäng hôn laø vaên hoaù) truyeàn thoáng cuûa daân toäc laø chuyeän neân laøm; nhöng toâi caûm thaáy bò laïc trong "cao traøo vaên hoaù truyeàn thoáng" ñoù. Truyeàn thoáng laø moät giaûi trình ngoân ngöõ vaên hoaù, chuùng ta seõ khoâng bao giôø maát, bôûi töï thaân giaûi trình ngoân ngöõ vaên hoaù naøy xuaát phaùt töø quan ñieåm caù nhaân raát Vieät Nam ñaõ thaâm caên coá ñeá trong maùu huyeát cuûa moãi moät chuùng ta (coù ai nhìn taø aùo daøi Vieät Nam maø baûo raèng ñoù laø caùi vaùy ñaâu). Caùi coøn laïi maø chuùng ta seõ maát laø ñaø tieán hoaù cuûa nhaân loaïi. Khi theá giôùi ñang vöôït leân treân moïi giôùi haïn cuûa daân toäc vaø bieân giôùi quoác gia ñeå taïo neân moät caùch nhìn ña nguyeân veà cuoäc soáng, ñeå taïo neân moät söï hoaø troän giöõa caùc neàn vaên hoaù noùi chung vaø vaên hoïc noùi rieâng, leõ naøo chuùng ta cöù oâm giöõ maõi moät ñaïi töï söï "ñoäc toân": Vieät nam laø ñænh cao cuûa trí tueä vaø löông tri cuûa loaøi ngöôøi. Moät ñaïi töï söï ñaõ laøm cho nhöõng trí oùc sieâu vieät chöùng minh moät caùch raát "khoa hoïc vaø bieän chöùng" raèng cuû mì coù chaát ñaïm cao hôn thòt boø. Moät ñaïi töï söï ñaõ laøm cho ai ñoù ôû Taây ba naêm, ôû Myõ nöûa ñôøi nieân thieáu, vaãn naëng loøng vôùi daân toäc, ñeå hoâ haøo baûo veä neàn vaên hoaù truyeàn thoáng daân toäc, vì e raèng vaên hoaù AÂu Myõ seõ aên töôi nuoát soáng neàn vaên hoïc Vieät Nam. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi khoâng nhöõng khoâng phaù huyû neàn vaên hoaù daân toäc maø ngöôïc laïi, coøn coå xuyù cho söï phaùt trieån tính ña daïng cuûa caùc neàn vaên hoaù (vaø vaên hoïc) nhoû beù ñoù. Chæ coù ñieàu neân theå hieän noù döôùi moät quan ñieåm môùi hôn, laï hôn vaø thuù vò hôn. Ñeå laøm ñöôïc nhö vaäy, khoâng phaûi chuùng ta coù neân bao dung vôùi neàn vaên hoïc nöôùc nhaø hay khoâng, maø thöïc ra nhöõng keû hoâ haøo bao dung ñoù phaûi töø boû nhöõng Ñaïi Töï Söï kieåu nhö: daân toäc ta thoâng minh coù thöøa… Daân toäc ta laø moät daân toäc anh huøng vaân vaân. May ra vaên hoïc Vieät coù ñöôïc moät loái ñi môùi meû trong kyû nguyeân tôùi.
Taøi Lieäu Tham Khaûo:
Trình baøy moät caùch chi tieát lòch söû phaùt trieån, quan nieäm trieát lyù, quan nieäm myõ hoïc … cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi vöôït quaù giôùi haïn baøi vieát, neáu muoán tìm hieåu theâm baïn coù theå tìm ñoïc caùc luaän vaên sau ñaây:
Best, S. and Kellner, D. (1991) Postmodernism Theory: Critical Interrogations. New York: The Guiford Press. Best, S. and Kellner, D. (1997) The Postmodern Turn: Critical Perspectives. New York: The Guiford Press. Connor, S (1989) Postmodernist Culture: An Introduction to Theories of the Contemporary. Cambridge, MA: Basil Blackwell. Lyotard, J. F. (1979) The Postmodern Condition: A Report on Knowledge.Translated by Geoff Bennington and Brian Massumi, Manchester: Manchester University Press, 1984). Docherty, T. (1996) Postmodernism: A Reader. New York: Harvester Wheatsheaf (5th Ed).