Trôû veà Muïc Luïc [back]VOÕ PHIEÁN
Gaø gaùy trong thô
Cheá Lan Vieân coù baøi "Nhôù tuoåi thô":
Baøi thô vieát naêm 1985, luùc baáy giôø Cheá Lan Vieân ñaõ 65 tuoåi. Moät oâng laõo chôït nhôù nhaø cha meï, nhôù ngoâi tröôøng hoïc thôøi thô aáu. Caùi nhôù aáy goàm trong boán chöõ "Nhôù chao oâi nhôù". Töùc nhôù da dieát, nhôù quay quaét, nhôù coàn caøo. Yeáu toá gaây nhôù traàm troïng coù hai: laø trôøi xanh quaù vaø tieáng gaø gaùy tröa. Nhôù bieån mieàn Trung tieáng soùng ñuøa Nhôù nhaø cha meï, caûnh tröôøng xöa...
Nhôù chao oâi nhôù! Trôøi xanh theá!
Gaø laïi doàn theâm tieáng gaùy tröa!
Non nöûa theá kyû tröôùc, luùc Huy Caän vöøa lôùn leân, cuõng töøng coù caâu thô gaø gaùy. Trong baøi "Em veà nhaø" moät caëp tình nhaân taïm chia tay, em veà thaêm queâ, anh ôû laïi ñeå trí theo doõi böôùc chaân em. Saùng em rôøi Hueá, xeá tröa haún em ñaõ tôùi ngaõ ba Traân Sa treân soâng Phoá ôû Haø Tónh.
Caùi tieáng con gaø gaùy vaøo buoåi tröa buoåi xeá, noù khuaáy ñoäng nhöõng noãi nieàm naøo ñoù thaät saâu xa nôi loøng ngöôøi. Söùc kích ñoäng cuûa tieáng gaø tröa, coù leõ Löu Troïng Lö laø ngöôøi ñaàu tieân ñeå yù ñeán: trong moät cuoäc dieãn thuyeát veà thô môùi ôû Qui Nhôn hoài naêm 1934 oâng Löu coù caâu nhaän xeùt: "Caùc cuï baâng khuaâng vì tieáng truøng ñeâm khuya; ta nao nao vì tieáng gaø luùc ñuùng ngoï." Tôùi ngaû ba soâng, nöôùc boán beà Nöûa chieàu, gaø laï gaùy beân ñeâ.
Tieáng truøng tieáng gaø thaønh ra laø nhöõng yeáu toá lieân heä ñeán cuoäc soáng tình caûm cuûa chuùng ta. Gaø khoâng phaûi ñöôïc nuoâi ñeå thöôûng thöùc tieáng haùt hay ho; gaø khoâng phaûi laø moät gioáng chim caûnh nhö oanh nhö yeán. Truøng vôùi deá, caøng khoâng phaûi. Vaäy maø chuùng noù vôùi chuùng ta thaät maät thieát: khi ñeâm khi ngaøy, luùc buoàn luùc vui, khi nao nao luùc baâng khuaâng, ñoái vôùi caùc cuï cuõng nhö ñoái vôùi caùc chaøng vaø naøng.
Ñang nhôù nhung maø gaø noù doàn cho maáy tieáng gaùy tröa thì loøng daï baán loaïn boàn choàn, heát chòu thaáu: gaø vôùi ngöôøi gaén boù chaët cheõ quaù. Caùi gaén boù quaán quít vôùi deá vôùi gaø, giöõa thieân nhieân vôùi ngöôøi, laø chuyeän caáu thaønh daøi laâu trong khung caûnh sinh hoaït cuûa xaõ hoäi noâng nghieäp.
Nhöõng lôïn, boø, gaø, vòt, meøo, ngöïa v.v..., chuùng ñeán vôùi ngöôøi thoaït tieân khoâng phaûi ñeå ñaùnh baïn hay laøm caûnh, cuõng chöa phaûi laø ñeå phuï giuùp vaøo coâng vieäc gì. Thoaït tieân, ñeán laø chæ vôùi muïc ñích cung caáp moät moùn thòt. Vaäy thoâi. Baáy giôø laø vaøo haäu kyø thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi. Caùch ñaây naêm, saùu nghìn naêm.
ÔÛ nöôùc ta, trong caùc di chæ khaûo coå taïi Phuøng Nguyeân, Ñoàng Ñaäu, Hoa Loäc... ngöôøi ta gaëp nhieàu xöông lôïn, xöông choù... Xöông gaø chaéc khoâng keùm. Tröôùc, haõy theá ñaõ.
Roài sau moät thôøi gian gaàn guõi, giöõa gia suùc gia caàm vaø chuû nhaân daàn daàn phaùt sinh moät thöù quan heä tình caûm. Ñoâi beân meán nhau. Ngöôøi vaãn tieáp tuïc nhai thòt gaëm xöông, nhöng ñaâm ra meán vaät; coøn vaät (nhaát laø choù, meøo), chuùng caøng meán ngöôøi naëng. Ngöôøi vôùi suùc vaät ñaèm thaém tình nghóa. Coù nhöõng nôi, khi chuû nhaân lìa traàn thì gia suùc cuõng tieãn ñöa ngöôøi chuû xaáu soá ñeán taän huyeät moä. Theo phong tuïc Möôøng thuôû xöa, trong haøng thaân thích tieãn ñöa, ñaøn gia suùc ñöôïc xeáp ñi sau choùt.
Baùc só Traàn Ngoïc Ninh ôû tuoåi cao nieân coøn nhôù moät ñoaïn trong baøi haùt ñöa ma cuûa daân toäc Möôøng ñaõ ñaêng treân moät tôø Kyû yeáu tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå maø oâng töøng ñoïc ñaõ laâu; oâng ghi laïi vaøi caâu theo trí nhôù. Lôøi Vieät nghe ngoä nghónh:
Baïn thaéc maéc veà hai tieáng con cuûa? - Ñaõ coù baùc só Traàn giaûi thích: "Con cuûa laø ‘gia suùc’ (sic!), caùc con vaät nuoâi trong nhaø." 1 Ñi sau cuøng laø nhöõng con cuûa, Choù, meøo, gaø, vòt cuûa ngöôøi ñaõ cheát.
Hai nghìn naêm tröôùc, ngöôøi Möôøng ngöôøi Vieät chöa taùch lìa xa maáy. Trong ñaùm ma Vieät coå khoâng chöøng cuõng coù theå coù caûnh töông töï chaêng? Haõy möôøng töôïng hình daùng maáy con gaø bòn ròn trong soá nhöõng gia suùc ñi sau cuøng: Khoái tang quyeán ñoâng ñaûo goàm ñaùm coù vuù ñaõ ñi tröôùc, ñeán löôït gaø, nhöõng thaân thuoäc coù caùnh - bòn ròn maø laïc loaøi, ngô ngaùc, chaân ñeo cöïa nhoïn ñaàu ñoäi maøo ñoû - chuùng trònh troïng lô ngô giöõa khoâng khí leã nghi tang cheá vöøa theâ löông vöøa ñaày bí hieåm. OÂi, nhöõng con gaø ñöa ma! troâng "thöông" quaù.
Trong cuoäc soáng chung quaán quyùt tình nghóa nhö theá hôn naêm nghìn naêm, con gaø ñaõ ñeå laïi cho con ngöôøi bieát bao kyû nieäm. Tieáng gaùy cuûa noù vaøo buoåi saùng, tieáng gaùy buoåi tröa. Coù tieáng gaø phaán khích, khieán cuï Phan Saøo Nam nhaân ñaáy keâu goïi ñoàng baøo "Daäy, daäy, daäy", thöùc tænh maø lo vieäc nöôùc. Coù tieáng gaø laøm ngöôøi nao nao. Laïi coù tieáng gaø laøm ngöôøi quaën nhôù tình nhaân. Roài laïi coù tieáng gaø lay ñoäng thôøi thô aáu trong loøng ngöôøi tuoåi taùc.
Töôïng gaø ñaõ tìm thaáy ôû di chæ Ñoàng Ñaäu xa xöa. "Töôïng" gaø baèng ñaát coù gaén chieác löôõi tre laù döùa baøy baùn ôû caùc chôï Teát thoân queâ môùi hoài gaàn ñaây, mua veà cho treû con thoåi keâu te te maáy ngaøy nguyeân ñaùn... Con gaø môùi ñaây coøn gaùy trong thô thi só naøy chí só noï.
Vaäy maø thoaét caùi con gaø aáy ñaõ cheát roài.
Baây giôø soáng ôû Myõ, moät hoâm ñi chôi phoá Taøu thaáy trong tuû kính baøy baùn môù gaø troáng linh ñoäng quaù, moät baø mua vaøi con ñem veà cho chaùu. Chaùu troâng qua, hoûi laø thöù chim gì, roài boû qua. Coù ngöôøi veà Vieät Nam thaêm queâ, treân ñöôøng trôû laïi Myõ, nhaân gheù Thaùi Lan thaáy coù baùn gaø giaû troâng gioáng gaø thaät quaù, mua laøm kyû nieäm, laøm quaø. Con chaùu chaúng maáy ñöùa ñeå yù ñeán.
Thaønh thöû gaø giaû baøy baùn ôû tieäm ñoà chôi baây giôø laø moùn toy cuûa haïng laõo thaønh. Ñoái vôùi giôùi treû, thaät voâ vò.
Con gaø thaät, thöù nhan nhaûn ôû quaày sieâu thò thì chæ laø thaây gaø; coøn thöù gaø voâ phuùc ñang nuoâi trong khu phoá maø lôõ ngöùa mieäng gaùy böøa baõi vaøo buoåi saùng lieàn bò caûnh saùt ñeán laøm khoù deã chuû nhaø. Trong tröôøng hôïp naøy gaø gaùy khoâng chæ laø gaø voâ vò, coøn laø gaø quaùi gôû, ñaùng gheùt, khoâng chaáp nhaän ñöôïc.
Gaø thòt thì coøn, nhöng con gaø gaùy khoâng coøn nöõa. Con gaø cuûa xuùc caûm khoâng coøn, coù nhöõng caâu thô töï döng maát vò.
Khoâng phaûi sao? Chaúng haïn "Nöûa chieàu gaø laï gaùy beân ñeâ" thì vieäc gì vieát ra trong dòp xa em? Khoâng voâ duyeân, laûng xeït sao? Laïi chaúng haïn nhôù nhaø cha meï thì cuï cöù tha hoà nhôù, taïi sao caøi vaøo ñaáy caâu "gaø laïi doàn theâm tieáng gaùy tröa"? Gaø gaùy lieân quan theá naøo vôùi nhôù nhung? Gaëp baûy chöõ noï, haõy toùm ngay laáy, hoûi kyõ vì sao noù laïc vaøo ñaây, khôi khôi, voâ loái. Neáu noù khoâng trình baøy ñöôïc lyù do chính ñaùng thì phaûi toáng ra gaáp gaáp.
Tieáng maùy bay reàn reàn giöõa trôøi cao, tieáng heo bò choïc tieát (hay heo ñoùi) keâu la nhöùc oùc, tieáng coïp roáng treân röøng, tieáng aùc laø trong buïi raäm v.v..., cuõng khoâng taêng theâm söï nhôù nhung (hoaëc nhôù meï hoaëc nhôù em), neáu loït vaøo cuõng phaûi gaït ra caáp kyø. Caâu thô voán chaät heïp, ñaâu phaûi laø vöïa ñeå chaát chöùa ngoån ngang nhöõng moùn haàm-baø-laøng.
Con ngöôøi caáp tieán moät thôøi laø Löu Troïng Lö baûo "ta" nao nao vì gaø. Baây giôø lôùp chaùu cuûa "ta" heát nao nao roài. Thô cuûa "ta" xa rôøi hoaøn caûnh sinh hoaït noï, hoaù thaønh thô sieâu thöïc, toái taêm, huõ nuùt. Noù hoaù ñaù, laàm lì ngoài ñaáy, chôø ñôïi moät thôøi kyø noâng nghieäp khoâng heïn ngaøy trôû laïi. Noù ngoài laàm lì, giöõa moät ñoáng ngoån ngang bao nhieâu laø tieáng coøn xaùc maø khoâng coøn hoàn, maát heát hieäu naêng kích xuùc. Naøo phaûi chæ coù tieáng gaø gaùy!
Thaùng 7-2000
Chuù thích:
1 “Vaán ñeà troïng ñaïi nhaát cuûa nghìn naêm tôùi”. Taïp chí Theá Kyû 21, soá 134, thaùng 6-2000.