Bir ilimiz var adı Rize Durup dururken bir bardak çay sundu bize Rize’de çayı kim yetiştirdi Rize’de Misissipi’ye karışan çayları öğretirler bize Kimdi o sessiz sedasız kumral kumral Demlene mübarek adamlar Adını öğretmediler bize İşte o güzel adamdan bre şahin aman Bir tane daha Bedri Rahmi Eyüboğlu

yüzölçümü    3.920 km2             nüfus             374.206 (1985 )

ilçeler           Rize merkez , Ardeşen , Çamlı hemşin , Çayeli , Derepazarı , Fındıklı , Güneysu , Hemşin , İkizdere , İyidere , Kalkandere , Pazar

Akarsular    Fındıklı Deresi, Büyükdere, Pazar Suyu, Karadere, İyidere

Köy Sayısı    323

turistik yerler    Andon ve Çamlık orman içi dinlenme yerleri , Ayder , Cimil , Çat , Başhemşin , Ovit  ve Palovit yaylaları , Ayder kaplıcası , Andon ve Şimşirli içmeleri , Rize , Çayeli ve Pazar        (kızkulesi ) kaleleri , Kale- i Bala , İslam Paşa , Gülbahar ve Cafer Paşa camileri

tarih   1924 yılına kadar Trabzon 'un bir ilçesi olduğu için tarihi Trabzon tarihi ile beraber düşünülmelidir .M.Ö 7 .yy.da Miletli denizciler tarafından tarafından kurulmuş bir kolonidir .1924'de il olan Rize 1933 yılında yeni kurulan Çoruh iline bağlanmış 1936 yılında ayrılıp tekrar il haline getirilmiştir .

genel bilgiler   Rize sözcüğü Helence Riza / Rize dağ eteği anlamına gelmektedir . Bazı araştırmacılar ise Lazca buluşma yeri anlamına gelip şehre adını verdiğini iddia etsede  genel kanı orijinin Helence olduğudur .

Rize adı eçince akla çay gelir. 1989’da Türkiye yaş çay yaprağı üretiminin % 72’si (476.839) ton Rize’de gerçekleştirilmişti. Öbür bitkisel ürünler arasında az miktarda mısır, mandalina, armut, patates, elma ve puroluk tütün sayılabilir.

İlin iç kesimlerinde büyükbaş hayvan beslenir; kıyıda ise balıkçılık yaygındır. Eskiden bir hayvan yetiştirme yöntemi olduğu kadar yöreye özgü bir yaşam biçimi de olan yaylacılık önemini kaybetmektedir. İç kesimlerde arıcılıkta yapılır. İkizdere yöresinde elde edilen Anzer balı ülke çapında ünlüdür. Türkiye’nin en çok yağış alan yöresi olan ilde ormancılık önemli bir geçim kaynağıdır. Son yıllarda çeşitli etkenlerin yol açtığı Karadeniz’deki balık azalması kıyı kesiminde balıkçılıkla geçinen halkı olumsuz yönde etkilemektedir.

İ.Ö 7. yüzyılda Miletoslular tarafından kıyı kesiminde kurulan ticaret kolonilerinden olan yöre, önce Partların, İ.Ö. 180’de de Pontus krallığının egemenliğine girdi. Pontus krallığı döneminde “Sannika” adıyla anıldı. .Ö.10’ da balayan Roma yönetimi sırasında Lazika denen bölgenin sınırları içinde kaldı. Kıyı ile iç kesimler arasındaki ticaret açısından önem taşıyan yöre Bizans döneminde bir çok defa Sasani’lerin saldırısına uğradı. Bizanslılar 7.yüzyılda da süren Sasani saldırılarından  yöreyi korumak için Hazarlardan yardım istedi. 8. yüzyılda yöreye yönelen  Arap saldırılarınıda önleyen Hazar’lar Bizans’la Rusya  arasındaticaret ilişkisinin kurulmasını sağladı. Rize yöresi 10.yüzyıl sonlarında Türkmenlerin eline geçtikten sonra bile Bizans’a bağlandı. Bir süre Danişmentliler ve Bizanslılar arasında el değiştirdikten sonra .1204 yılında Trabzon İmparatorluğu’nun yönetimine girdi. Bu dönemde yöredekiticaret Cenevizlilerle Venediklilerin elindeydi. Yörenin batı kesimi1461’de, öteki kesimlerinin ise 1509’da Osmanlı topraklarına katıldığı sanılmaktadır.

16. ve 17. yüzyllarda kıyı kesimi Abaza ve Gürcü korsanlarca yağmalanan yörede 18142te Tuzcuoğullarının başlattığı ayaklanma Osmanlı Devleti’ni 20 yıl kadar uğraştırdı. Yöre, 19. yüzyıl sonlarında Trabzon vilayetine bağlı Lazistan sancağının sınırları içindeydi. 1.Dünya Savaşı sırasında 1915’de Rus donanması birçok kez Rize kıyılarını bombaladı. Mart 1916 başlarında Rusların işgal ettiği yöre, Sovyet Devriminin ardından Rus kuvvetlerinin çekilmesi üzerine 2 Mart 1918 de kurtarıldı. 1924’de il yapılan Rize , 1933’te merkezi Rize kenti olmak üzere kurulan Çoruh ilinin sınırları içine alındı. Rize ili 1936’da merkezi Artvin olan Çoruh ilinden ayrıldı.

 Atina ( Pazar )  Aynı adı taşıyan derenin ağız kesimi yakınında kurulmuş olan ilçenin nüfusu 1927 de 521 iken , 1980 de 10.206, 1990 da ise 11.068 dir. Tanrıça Athena  (Helen ) Antik çağda büyük Athena tapınağı olduğundan bu ismi almıştır .Bijikyan’a gore “buradaki halk mahir satıcılar olup esir ticareti yapan Laz’lardır .”Denizin karşı tarafından  teknelerle Abhaz ,Çerkez  köleler  İstanbul ve Mısır pazarlarına sevkedilirmiş.1854’de köle ticareti yasaklanmış .Ruslar zaten Çerkezistanı zaptedince zaten sevkiyat kaynakları kurumuş

Mapavri  (Çayeli)   İlin ikinci büyük kenti olan Çayeli Rize'nin yaklaşık 20 km doğusundan Karadeniz kıyısında kurulmuştur. Evleri kenar mahallelerde dağınıktır ve geniş bir alana yayılır. Nüfusu 1940 da 6.138 iken, 1980 de 14.926, 1990 da 14.947 olmuştur. Lazca yapraklı  Pavroni  kelimesinden gelmiş olabilir bununla beraber  mapavri kelimesi Rum ağzıdır zamanla kelime böyle bir değişim geçirmiş olabilir .Ortaçağda Trabzon imparatorluğunun doğudaki sınırı ve kalesidir . ANAP lideri Mesut Yılmaz’ın memleketidir .Bugün Karadeniz kıyısındaki ana dili Türkçe olan ve  Giresun ,Trabzon ve Rize nin ortak geleneksel giyim şeklinin ( peştemal ve keşan ) görüldüğü son yerleşim birimidir .Çayelinin doğusunda Lazca ( Lauri nena ) konuşulmaya başlanır.

Ardeşen Rize'nin doğusunda, Pazar ile Fındıklı arasında, Karadeniz kıyısında kurulmuştur. 1953 de ilçe merkezi olan ilçenin nüfusu 1955 de 4.035 iken, 1985 de 10.000 i aşmış (13.403), 1990 da 17.340 a yükselmiştir.Tüm Laz kasabaları gibi Ardeşen'de de atmacacılık çok yaygın ,atmaca meraklılarının toplandığı bir kahvede futbol maçı verilirken 10 - 15 kadar kuşun ayaklarından zincirli olarak sandalye arkalarına ve vestiyere tünediklerine tanık olunmuş .Gol olunca hep birlikte sıçrayıp uçuşmuşlar .Atmacalar Eylül Kasım ayalarında tutuluyor .Kış boyunca av için eğitildikten sonra  bıldırcın avlamak için kullanılıyor .Terbiye edilmiş bir kuş 100-200 dolar civarına satılıyor .Daha yırtıcı olan şahinler ise Arap ülkelerine satılıyor .Ardeşendeki Kahyaoğlu kahvesi atmaca hastalarının buluşma mekanı.

Çamlıhemşin Ardeşen'e 26 km mesafede .Çarşının 2 km yukarısı Makrevis mahallesinde Karadeniz yöresinin en muhteşem 10-15 tane konağı var .Hepsi 1.Dünya harbi öncesinde Rusya'da kazanılan paralarla yapılmış  .Rus antikaları , Petersburg işi çini sobalar , ithal camlar ,hatta piyanosu olan evler bile var .En görkemlisi Tarakçıoğlu evi .Bazı konaklar taş bazıları masif kestane yada kadama usulü yapılmış ; ahşap ızgara çatkı içine kesme taş dolgu . Çamlıhemşin'i yokedecek olan Fırtına barajıda tam buraya yapılıyor .

Hemşin  Fırtına çayı ile kollarının buluştuğu  havzaya Hemşin denilmektedir .Kaçkar (3972) ,Tatos (3560) ,ve Verneçik (3711m) dağları yer almaktadır .Hemşinliler Laz , Pontos ,Gürcü yada Türk değil deniliyor .Kıyılarda yaşayan Lazlarla hiç geçinememişler hatta dönem dönem çatışmışlar .Ancak günümüzde Çamlıhemşin yada Ayder gibi yıldızı parlayan turizm merkezlerinde Laz’lar  tek tük yerleşip iş kurabiliyorlar .Hemşinin geleneksel müzik alet tulum .Tevfik Rüstü Aras ve Murat Karayalçın Hemşinliler .Hemşin kadınları hemşin başı denilen bir çeşit geleneksel başörtüsü taktıklarındanizli kadınlardan kolayca ayrılıyorlar                                             

TARİHİ VE  TURİSTİK YERLER 

Rize Kalesi : İl merkezinin güneybatısındadır.1314-1330 tarihleri arasında Cenevizliler tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır. Deniz yüzeyinden 160 m yükselikte olan kalenin surları 15-20 m yüksekliktedir. Kalenin çevresinde savunma hendeği yoktur.

İslampaşa Camii :16.yüzyılsa Yavuz Sultan Selim'in annesi Gülbahar Hatun tarafından yaptırılmıştır. 1952 de restore edilen caminin minaresi tekşerefelidir.

Cafer Paşa Camii : 16. yzüyılda Rize fatihi olarak bilinen Cafer Paşa tarafından yaptırılmıştır.

Çayeli (Zeleki) Kalesi :Çayeli'nin 2 km doğusunda Artvin- Rize karayolundaki tünelin üstünde yıkıntı halindedir. Kale'nin 12. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.

Kız Kalesi : İlçe merkezi Pazar'ın batı girişinde, denizin içindeki büyük bir kaya üzerindedir. 8.yüzyıl Bizans yapısıdır.

Kale-i Bala : Çamlıhemşin'in 40 km güneyindeki Hisarcık köyündedir. M.Ö. 200 lerde yapıldığı sanılmaktadır. 16 burcu ve bir gözetleme kulesi bulunmaktadır.

Zilkale : Çamlıhemşin'in 12 km güneyinde yüksek bir tepenin üzerindedir. 6.yüzyılda Bizanslılar tarafından yapıldığı sanılan kalenin 8 burcu ve gözetlem kulesi vardır. Kalenin savunma hendeği durumundaki Zil Deresine bir merdivenle inilir. Kalede su sarnıçları, erzak ambarları ve konak kalıntılarına rastlanır.

KAPLICA VE İÇMELER

Ayder Kaplıcası : Kaçkar Dağlarının yamaçlarında yer alan Ayder Kaplıcasına Çamlıhemşinden 18m lik bir dağ yoluyla ulaşılır. Oligometalik, termal ve radyoaktif olan kaplıcanın suları, mide, bağırsak ve böbrek hastalarına iyi gelir.

Andon İçmesi : Rize'den 30 km  uzaktadır. Karbondioksitli, demirli, alkalin, acı ve bikarbonatlı olan sular, karaciğer, safrakesesi, mide ve bağırsak hastalıklarına iyi gelir. Gut hastalıklarına iyi gelir. Gut hastaları ve zayıflamak isteyenler buraya gelir.

İkizdere (Şimşirli) İçmesi : Rize'ye 53 km uzaklıktadır. Bol karbondioksitli olan içme, sindirimi kolaylaştırır.

RİZE DOĞUMLU ÜNLÜLER

Mesut Yılmaz : 1947 - . Politikacı. İstanbul Erkek Lise, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye ve İktisat Bölümünden mezun oldu (1971). Almanya Köln Üniversitesi İktisat ve Sosyal Bilimler Fakültesinde yüksek lisans çalışması yaptı. Dnüşünde çeşili sektörlerde yönetici olarak çalıştı. 1983 deTurgut Özal'ın liderliğinde kurulan Anavatan Partisinde kurucu üye oldu. Aynı yıl Rize milletvekili olarak parlamentoya girdi. İlk Özal hükümetinde Devlet Bakanı ve hükümet sözcüsü olarak görev aldı. 1987 genel seçimlerinden sonra Dışişleri Bakanlığına getirildi. ANAP'ın olağanüstü Genel Kurulunda Genel Başkan seçilen Yılmaz, 17 Haziran 1991 de Başbakan oldu.

İ. Hakkı Şen :1927 - . Tiyatro ve Sinema sanatçısı.

Tuncay Mataracı : 1935 - Politikacı

İzzet Akçal : 1906 - Politikacı

Mehmet Salihoğlu : 1922 - Şair, Yazar

Halis Özgü :1909 - Yazar, Bilim Adamı

Cevat Dereli 1900 - Ressam

Veysel Çolak : 1954 - Edebiyatçı

Adnan Ardağı : 1922 - Şair, yazar

Oktay Arayıcı : 1936 - 1985 Oyun yazarı

Yunus Yılmaz : 1945 Yönetmen

TOPOĞRAFİ

KIZ KULESİ

            Pazar (Athenai) ilçesinin 1 km. batısında sahilden bir kaç metre uzaklıktaki küçük bir adacık üzerinde yer almaktadır. Kule 7´7 m. ölçülerinde ve iki katlıdır. Duvarlar yer seviyesinde 1.5 m. kalınlığındadır. Kale yapımında kullanılan taşlar eşit ölçülerde değildir. Batı duvarındaki giriş kapısının ölçüleri 1.65´0.90 m. dir. Kapının üzerindeki kemer üzerinde silik bir kabartma bulunmaktadır. Diğer duvarlardaki dar pencerelerin aksine güney duvarında 1.5 m. yüksekliğinde, yuvarlak ve kemerli bir pencere bulunmaktadır. Yapıldığı dönem 13. veya 14. yüzyıl olarak tahmin edilmekle beraber, kulenin hikayesi tam bir muammadır. Bıjışkyan yapının Ceneviz’lere ait olduğunu yazmıştır ama onu doğrulayan ikinci bir kanıt çıkmamıştır: “Soğuksu (Grekçe, aynı manada Fsirikos), Rize’nin otuz mil uzağında, bir çayı ve kalesi bulunan iyi bir limandır. Soğuksu burnu karşısında, bir adanın içinde, Cenovalı’lardan kalma ve asil sınıfından bir kızın yaptırmış olduğu rivayet edildiği için “Kız Kulesi” adını taşıyan dört köşe bir kule vardır” (118).

   KİSE KALESİ (CİHAR KALESİ)

          Pazar’dan yedi km. İçeride, Pazar Deresi vadisindeki Lamgo (Hemşin, Yücehisar Köyü) köyü civarında   bulunmaktadır. Kale vadinin doğu tarafında  bir tepenin güney yamacındadır. Kale duvarlarındaki taşlar rastgele dizilmiş gibi görünmekle beraber, duvar kalınlığı 2 m. yi bulmaktadır. Kalenin tam ortasında kulesi bulunmaktadır. A.Bryer’in bildirdiğine göre Cihar Kale’sinin tam karşısındaki tepede Kuzika (Elmalık) köyünde eskiden ortaçağdan kalma bir kilise varmış.(340)

 ZİL KALE

            Çamlıhemşin’den 12 km.uzaklıkta, Furtuna Deresi Vadisi üzerindeki bir geçide hakim olan ve deniz seviyesinden 750 m. yukarıda bulunan yapıya ulaşmak için  araç yolundan sonra 39 km. lik bozuk toprak yolu bir şekilde geçmek gerekiyor. Kale duvarları, toprak seviyesinde 2 m. kalınlığında ve düzensiz bir şekil arzediyor. Ahşap olan iç konstrüksiyon çürüyüp yok olmuş olmalı, izi bile yok. Bryer’a göre kuzey duvarına bitişik dörtgen apsidli oda bir Ermeni şapeliymiş (341). Zil Kale, Varoş Kale, Pazar Kalesi ilk bakışta aynı elden çıkmış ve aynı amaçla yapılmış izlenimi veriyorlar. Muhtemelen Trabzon İmparatorluğu döneminde, ya bizzat Komnenoslar ya da İmparatorluğa bağlı yerli Lordlar (mesela Zil Kale için Hemşin Lord’u Arhakel) tarafından yapılmış olmalılar.

Bıjışkyan “Kayalığın üzerinde bulunan ve Zilkale denilen eski bir kalenin içinde insana şaşkınlık veren kemerli binalar ve büyük bir kule vardır. Kalenin alt ucu, tepelerin üzerinde başka kalelere ve eski bir kilise kalıntıları bulunan Fırtına deresine kadar uzanır”. Diye gözlemlerini anlatırken yazık ki kale hakkında ayrıntılı bilgi vermiyor.

VAROŞ KALE

          Furtuna Deresi Vadisi’nin yukarısında 1.800 m. yükseklikteki yaylalara hakim olan enteresan bir yapı. Yayla evleri yazın sığırlarını otlatmaya gelen köylülerle doluyor. İspir, Erzurum güzergahını kontrol amacıyla mı yapılmış bilinmiyor. 70´20 m. ölçülerindeki kalenin düzensiz duvarlarının kalınlığı  0.5 ila 1.5 m. arasında değişiyor. Engebeli arazide konumlandığından farklı yükseklikteki duvarlarından, en yükseği kuzeybatı duvarı ve yaklaşık 12 m. yüksekliğinde, güneydoğu duvarı ise yalnızca 5 ila 6 m. yüksekliğinde. Kuzeybatı ve güneybatıda 4 m. yüksekliğinde 2´2.5 mgenişliğinde  iki ayrı kuleye sahip olan kale kireç betondan sert hatlı bir kubbeye sahip.

  ARDEŞEN KİLİSE’Sİ

            Ardeşen’in 1 km. doğusunda deniz seviyesinden 20 m. yükseklikte Cibistaş (Kavaklıdere Mahallesi) köyünde ağaçlar ve sarmaşıklar arasında büyük ihtimal Trabzon İmparatorluğu döneminden (bir ihtimal daha önce) kalma bir kilise yıkıntısı bulunuyor. 1 m. kalınlığındaki duvarlara ait bol miktarda iz bulunmakla beraber, yapı öylesine harap ki kapı ve pencerelerin yerini tam olark anlamak mümkün değil. Dışta beşgen, içte yuvarlak merkez apsidi, narteksi olan kilise iki ayrı koridora sahip bir bazilika. Yıkıntı halindeki duvarlarından kuzey duvarının parçaları daha iyi durumda ve kilisenin bir zamanlar 8 m. yüksekliğinde olduğu zannediliyor. Beşgen merkez apsidli kiliseler Trabzon İmparatorluğu’nun imzası gibi olduğundan, kilisenin kitabesi bulunmamasına rağmen bu dönemde yapıldığı kabul ediliyor.