เพลงยาวหมากรุก (1)

บทร้อยกรองที่เป็นเพลงยาวเกี่ยวกับหมากรุก มีผู้เขียนไว้หลายสำนวน แต่ที่มีชื่อเสียงมากที่สุด เป็นของหลวงธรรมาภิพัฒน์ ( ถึก จิตถึก ) และได้ถูกรวบรวมเข้าไว้ใน ตำราหมากรุกฉบับหอพระสมุด วชิรญาณ อันเป็นตำราหมากรุกเล่มแรกของไทย ที่ได้มีการพิมพ์เผยแพร่เมื่อปลายปี พ.ศ. 2465 ในตอนต้นของเพลงยาว เป็นการไหว้ครูและกล่าวถึงประวัติของหมากรุกไทย ส่วนที่เป็น เนื้อความว่าด้วยบัญญัติการนับศักดิ์หมากและกระบวนการไล่แบบต่างๆ อันเป็นการนับศักดิ์กระดานซึ่งนักหมากรุกรุ่นต่อมาได้ใช้เป็นหลักฐานสำคัญสำหรับเกณฑ์การนับศักดิ์ในการไล่

เพลงยาวหมากรุก
สำนวนหลวงธรรมาภิพัฒน์ ( ถึก จิตรถึก )
จาก เพลงยาวหมากรุก ว่าด้วยกลเดินหมากรุก (เล่มที่ 160)

	มาโนชน้อมพร้อมกายวจีสรรพ์ ไหว้ดาบสพรตอุดมพรหมจรรย์ เจริญบรรพชากรสังวรฌาณ ที่ล่วงลุปรุโปร่งกสิณ ผ่องอภิญญายิ่งภินิหาร ผู้รู้รบจบแจ้งเจนวิจารณ์ ในตำนานชาญชัดอธิบาย ท่านได้นำตำราหมากรุกนี้ มาเชิดชี้เป็นอย่างอ้างขยาย เบื้องโบราณกาลเปรียบปรุงภิปราย จึงแพร่หลายสืบกันแต่นั้นมา ว่ามณโฑเทวีศรีสมร เห็นภูธรทศพักตร์ท้าวยักษา เมื่อศึกรามตามประชิดติดลงกา แต่นั้นมามิได้มีที่สบาย ( สำนวนเดิม.. ไม่มีเวลาผาสุกสนุกสบาย ) ด้วยความกตเวทีมีในจิต นางจึงคิดหมากรุกขึ้นถวาย ไว้เล่นแก้ทุกร้อนพอผ่อนคลาย เรื่องนิยายกล่าวมาว่าอย่างนี้ แลว่าเดิมสำเหนียกเรียกจตุรงค์ เพราะเทียบพลพยุหยงองค์ทั้งสี่ คิดกระบวนชวนเล่นเช่นวารี ให้ต้องที่การทัพแก้อับจน พระฤาษีจำตำรามาแถลง จึงได้แจ้งหมากรุกทุกแห่งหน อาศัยเหตุตามสังเกตประกอบกล ประชุมชนจึงได้ชวนกันชื่นชม ต่างก็คิดผิดเพี้ยนเปลี่ยนแปลกบ้าง เพราะต่างชาติต่างภาษาภิรมย์สม เห็นเป็นเครื่องเรืองปัญญาพานิยม เพราะอบรมความดำริให้ตริตรอง ครั้นต่อมาผู้มีปรีชาเฉลียว คิดผูกเกี่ยวขึ้นเป็นกลประกอบสนอง หวังประกวดอวดกันขันประลอง เพื่อสอดส่องเสี่ยงปัญญาหาความเพียร อันการไล่หมากรุกสนุกนึก ( สำนวนเดิม.. เป็นเฉลิมเพิ่มความคิดพินิจนึก ) ล้วนลับลึกเลศนัยใช่หาเพียร ควรใฝ่ฝึกตรึกตรองจำเนียน แม้แผกเพี้ยนผันผิดพึงคิดระแวง จงยลแยบแบบแผนให้แม่นมั่น ตามที่กลั่นไว้เป็นกลอนสุนทรแถลง บัญญัติอย่างอ้างกลยุบลแสดง เพื่อให้แจ้งเจนตระหนักประจักษ์ใจ โดยวิธีจะเดินประเมินมาก มีหลากหลายล้วนเล่ห์สุขุมไข พึงเพียรพิศคิดคะเณคะนึงใน นิยมไว้หวังวางเป็นอย่างยล กำหนดทีหนีไล่ไว้ประจักษ์ อย่าชงักงงงง่วงเหงาฉงน รุกรบรับอับราแลตาจน ควรคิดค้นให้กระจ่างอย่าคลางแคลง เรือสองลำกำหนดกำเกณฑ์นับ บทบังคับตามพิกัดบัญญัติแถลง เพียงคำรบครบแปดแต้มแสดง อย่าพึงแหงนพ้นนี้ไม่มีจน แม้ว่าเรือลำเดียวเกี่ยวกวดขัน จะไล่นั้นได้เพียงสิบหกหน อีกโคนคู่ดูระบอบให้ชอบกล ยี่สิบสองไม่จนอย่าบุกบัน แม้โคนเดียวเดี่ยวโดดโสดพิเศษ นับสังเกตสี่สิบสี่เป็นที่ขั้น อีกม้าสองล่าไล่โลดประชัน พึงแม่นมั่นนับสามสิบสองผจง แม้ม้าเดี่ยวเปลี่ยวปละไม่ละลด นับกำหนดหกสิบสี่โดยประสงค์ อีกเบี้ยหงายหลายหลากมากน้อยคง แจ้งจำนงนับเท่าตากระดาน แม้หมากไล่ไม่จนพ้นพิกัด ตามบัญญัติเกณฑ์นับตำราขาน เสมือนเสมออย่าไล่ให้ป่วยการ ยังหลายสถานที่กำหนดในบทบรรพ์ อนึ่งหมากหนีมีเบี้ยเขี่ยวเขี้ยวขับ ติดกำกับอยู่กับขุนไม่ห่างหัน ข้างหมากไล่รุกเข้ารุมรัน สามเบี้ยกันกั้นสังกัดสังเกตจำ หมากไล่สามหนีเอาหนึ่งคำนึงนับ ตามบังคับหกสิบสี่เป็นที่ขำ โดยกำหนดบทระเบียบเทียบประจำ ถ้าเกินกำหนดกล่าวเสมอกัน อีกหมากไล่หมากหนีดีทั้งคู่ มีเรืออยู่คนละลำปล้ำขบขัน ข้างหมากไล่ได้เบี้ยช่วยบังกัน ไขว้ผูกพันเบื้องหลังพอบังสกนธ์ หมากรูปนี้มักจะมีอยู่บ่อยๆ จงคิดค่อยดูอย่าเฟือนเลือนฉงน ทั้งเบี้ยเทียมเทียบถูกผูกจำนน นิยมผลหกสิบสี่ที่สัญญา แม้ไม่จนพ้นคำนวณคำนึงเสมอ ก็เสมอเหมือนตำรับตำราว่า อย่าเลินเล่อเผลอพล้ำให้พลั้งตา จงไตร่ตราตรึกตริดำริตรอง

	อีกชื่อมีชี้ชัดถนัดแน่ เรียกกลหอกข้างแคร่สำเนาสนอง มีเบี้ยเดียวเลี้ยวลดบทละบอง ยกย้ายย่องแอบขุนจุนประจัน พวกหมากไล่ได้ท่าก็ฝ่าแฝง โคนทะแยงเยื้องย่างสามขุมขำ ผูกกระชับกับเบี้ยคลอเคลียคลำ รวมรุมรำรุกรบตลบไป ไล่ไม่จนพ้นพิกัดบัญญัติยก เกินเกณฑ์หกสิบสี่สิ้นสงสัย ทั้งสองข้างต่างแต้มไม่ต่ำไกล ก็ยอมให้สมเสมอเสมือนกัน

	อีกจับม้าอุประกาประกอบชอบ แบบระบอบหมากหนีท่วงทีขัน มีม้าวิ่งหลบไม่รบรัน ข้างหนึ่งนั้นสองเบี้ยแซกเซียซุน กับโคนหนึ่งขึงท่าโถมสมทบ ม้าเลี้ยวหลบหลีบแฉลบเข้าแอบขุน ต่างคุมท่าหาทางจะรุกรน เมียงมุ่งมุ่นมองขะมักเขม้นตา มีเกณฑ์อย่างอย่างกำหนดหกสิบสี่ แม้หมากหนีไม่พ้นก็จนท่า ตามพิกัดจัดไว้ในตำรา พึงวิจารณาให้เจนใจ

	อีกกลลูกติดแม่แน่กำหนด โดยแบบบทเบื้องบรรพ์ธิบายไข ข้างหมากหนีมีเรือเผื่อแฝงไป กับเบี้ยหงายวางไว้จังหวะกัน ข้างหมากไล่ได้โคนกับเบี้ยหงาย แลเรือรายรุกเรียงเคียงกระสัน ไล่ไม่จนพ้นหกสิบสี่พลัน เพราะโคนกันขุนกุมคุมเชิงชน

	หณุมานอาสาท่านว่าไว้ ข้างหมากไล่เรือกับม้าอย่าฉงน อีกเบี้ยหงายรายคุมโคนระคน ม้าผจญจอมบุกเข้ารุกรัน ข้างหมากหนีมีเรือคอยรารับ โคนกำกับเคียงข้างไม่ห่างหัน ต่างประชิดติดต่อไม่รอกัน กำหนดนั้นหกสิบสี่มีอัตรา

	ควายสู้เสือเหลือลำบากพวกมากหนี คือโคนมีอยู่กับเบี้ยไม่เสียท่า คอยป้องปิดติดแย้งทะแยงตา เข้ารับน่ากันรุกทุกกระบวน ข้างหมากไล่ได้เรือไว้กับเม็ด คอยลอดเล็ดล้อมเลี้ยงตลบหวล มีเกณฑ์กฎบทบังคับนับจำนวน ไม่จนถ้วนหกสิบสี่เสมอกัน

	อีกอู่ทองหนีห่าน่าสลด กำหนดบทบทหมากไล่ไม่ผิดผัน มีโคนหนึ่งเบี้ยสามพองามกัน เข้าโรมรันโอบอ้อมเที่ยวล้อมราย ข้างหมากหนีมีเรือลำเดียวเดี่ยว เข้าเกี้ยวเกี่ยวรกกระชั้นเหมาะมั่นหมาย ไม่จนแต้มจบตาตามธิบาย กำหนดหมายหกสิบสี่เสมอกัน

	พรานไล่เนื้อหมากไล่เม็ดเข็ดขาม มีเบี้ยสามม้าเดี่ยวขับเขี้ยวขั้ว ข้างหมากหนีเรือหนึ่งจำเพาะตัว พวกไล่พัวพันสะกดสกัดทาง ไล่ไม่จนครบหกสิบสี่ท่า ก็ต่างรากันเองทั้งสองข้าง จงจำจดบทระยะจังหวะวาง อย่าหลงทางลืมทิ้งทำเลกล

	นกกระจาบทำรังข้างหมากหนี นั้นมีเบี้ยอยู่กับม้าท่าสับสน ข้างหมากไล่ได้เรือเจือระคน เข้าปะปนเบี้ยหงายรายระดม เรือกับม้าท่าทีก็พอสู้ ตำราครูกล่าวไว้ให้เห็นสม หกสิบสี่หนีได้โดยนิยม เข้าเกลือกลมแอบเบี้ยไม่เสียที ถ้าเบี้ยผูกถูกกันท่านให้ต่อ เอาเบี้ยล่อรอรับขับให้หนี ข้างหมากไล่ก็จะเหลิงในเชิงที ถึงแต้มมีก็คงหมดกำลัง

	อีกกลหนนึ่งนามคลื่นกระทบฝั่ง นิยมหวังอย่าแหนงระแวงหลง ข้างหมากหนีโคนหนึ่งพึงจำนง ทะแยงยงเยื้องท่าคอยรารับ หมากไล่มีม้าหนึ่งกับเบี้ยสอง เข้าล้อมป้องหลังโคนโผนขยัน ม้าก็รุกคลุกเคล้าเข้าสำทับ โคนแอบลับแอบขุนคอยคุมที ทั้งสองข้างต่างแต้มไม่ตกต่ำ จบเกณฑ์กำหนดนับหกสิบสี่ เป็นเขตขั้นสัญญาอย่างพอดี ก็ต่างมีส่วนสมเสมอกัน

	หมูหลบหอกกลอกกลิ้งสิ่งสังเกต ฝ่ายประเภทหมากหนีวิธีสรร โคนกับเรือเผื่อแผงช่วยแรงกัน หมากไล่นั้นเรือคู่จู่ประจำ ขนานเรียงเคียงควบขนาบล้อม เข้าโอบอ้อมแอบรุกบุกกระหน่ำ ข้างหมากหนีลี้ซุ่มเข้ามุมทำ ในที่ขำโคนเคียงเรียงประนัง ถึงจะรุกคลุกขลุมตลุมไล่ เรือกันไว้มิได้หวั่นถวิลหลัง เรือกับโคนสู้กันขันประดัง ตามบทบังคับไว้ในตำรา แม้ครบยกหกสิบสี่ไม่จนแต้ม ในกลแกมเกณฑ์นับตำหรับว่า ทั้งสองข้างต่างเสมอเหมือนสัญญา ก็เลิกลาละลดงดกันไป

	ยังอีกหนึ่งพึงพิศพินิศนึก ตริตรองตรึกดูให้สิ้นที่สงสัย มีรูปหมากตั้งให้เห็นเช่นกลนัย ได้วางไว้หลายอย่างต่างต่างกัน กำหนดมีทีไล่ให้จนแต้ม ประกอบแกมกลกระบวนอย่าหวลหัน โดยวิธีมีเกณฑ์เป็นสำคัญ เช่นแบบบัญญัตินามตามจำนง สำหรับลองปัญญามาประดิษฐ์ ให้ผู้คิดคิดเดินโดยประสงค์ ยังอีกมากพ้นรำพรรณจะสรรลง เชิญท่านจงดูตามแผนนั้นเถิดเอย


"หมากรุกไทย มีกลเม็ดการเดินการเล่นที่สลับซับซ้อน จนกระทั่งมีตำรากลหมากรุกของหอพระสมุด หลวงธรรมาภิมณฑ์ (ถึก จิตรถึก) ก็ได้แต่งกลอนเพลงยาวว่าด้วยกระบวนไล่หมากรุกขึ้นไว้"
		สารานุกรมไทย อุทัย สินธุสาร ๑ มกราคม ๒๕๒๒