เพลงยาวหมากรุก (2,3)


เพลงยาวอีกสำนวนหนึ่ง จากตำราแผนหมากรุก ว่าด้วนกลเดินหมากรุก ท่าจะหนีทีจะไล่ ไม่ ปรากฏชื่อผู้ประพันธ์ เป็นที่น่าเสียดายที่ต้นฉบับไม่สมบูรณ์ มีบางตอนที่ขาดหายไป บทกลอนแสดงศักดิ์หมากว่าแต่ละแบบกำหนดไว้เท่าใด ตอนท้ายก็จะเป็นรูปหมากการไล่ด้วย ศักดิ์กระดานที่กำหนดเป็นชื่อกลแบบต่าง ๆ

	ขอกำหนดบทเบื้องเรื่องหมากรุก ให้หายทุกข์สิ้นโทษที่โฉดเขลา ข้อกระทู้ดูจำเป็นสำเนา ให้รู้เข้าใจแน่แท้ว่าดี จะแจ้งความตามการบุราณนับ เป็นฉบับบอกไว้ทั้งไล่หนี เรือสองลำในบทกำหนดมี นับแปดทีดอกนะท่านหมั่นระวัง ถ้าลำเดียวเขี้ยวขับนับสิบหก จะหยิบยกยาตราดูหน้าหลัง ท่าจะหนีทีจะไล่ให้ระวัง ยังอีกทั้งโคนคู่ดูให้เคย ในกำหนดบทนับตำหรับพร้อง ยี่สิบสองเท่านั้นดอกท่านเอ๋ย แม้นโคนเดี่ยวเที่ยวไล่ดูให้เคย อย่าให้เลยยี่สิบสี่มีสำคัญ หนึ่งอาชาม้าคู่ยังอยู่พร้อม จะเข้าล้อมทีนับเข้าขับขัน ดูท่าทางห่างชิดจงขีดกัน กำหนดนั้นสามสิบสองตรองให้ดี แม้นอาชาตัวเดียวจะเคี่ยวขับ กำหนดนับในกระบวนจำนวนหนี จะบอกไว้ให้แจ้งแห่งคดี หกสิบสี่ไล่กันตามสัญญา อนึ่งเล่าเบี้ยหงายมีมีหลายเบี้ย จะร่ายเรี่ยอยู่เท่าไรก็ไม่ว่า แม้นจะนับขับไล่ให้สัญญา จงเท่าตาในกระดานประมาณนับ แม้นหนีได้ไม่จนพ้นกำหนด เสมอหมดหนอเธอเสมออับ ให้รู้แท้แน่ชัดพิกัดนับ บทบังคับหลายข้ออยู่พ่อคุณ อนึ่งเล่าหมากหนีมีเบี้ย
............
	(จับม้าอุประการ) กลหนึ่งหมากหนีนั้นมีม้า เที่ยวเซ่อซ่าหนีซุกไม่รุกได้ ข้างหนึ่งมีสองเบี้ยเฝ้าเคลียไคล กับโคนใบหนึ่งล้อมอยู่พร้อมมือ ข้างม้าหนีที่แคบเข้าแอบขุน แล้วนึกหุนสับเบี้ยเสียเถอะหรือ เพราะมิได้ศึกษาเที่ยวหารือ ดีแต่ดื้อมิได้รู้กระทู้เลย หมากอย่างนี้มีบทกำหนดนับ จะไล่ขับเคี่ยวกันนะท่านเอ๋ย หกสิบสี่หนีไล่ดูให้เคย ถ้านับเลยหนีไม่พ้นจนทุกที

	(ลูกติดแม่)) กลหนึ่งหมากหนีนั้นมีเรือ เข้าแฝงเฝือเบี้ยหงายเที่ยวร่ายหนี ข้างหมากไล่ได้ท่าเข้าราวี โคนเขามีกับเบี้ยหงายหมายเอาจน มีเรือด้วยช่วยลำเข้าปล้ำปลุก เป็นทีรุกไล่ขับอยู่สับสน หกสิบสี่หนีได้แล้วไม่จน คอยเวียนวนแอบบังอยู่หลังโคน

	(หณุมานอาสา) กลหนึ่งนั้นเล่าจงเข้าใจ หมากข้างไล่เรือกับม้าเที่ยวราโผน กับเบี้ยหงายร้ายแรงเข้าแย่งโคน เอาม้าโจนไล่บุกรุกตะบัน ข้างหมากหนีมีเรือก็เชื่อฤทธิ์ ข้างหมากหนีมีเรือก็เชื่อฤทธิ์ กับโคนชิดเรียงข้างไม่ห่างหัน คอยตั้งหน้ารารับแล้วนับกัน กำหนดนั้นหกสิบสี่มีสัญญา

	(ความสู้เสือ) กลหนึ่งหมากหนีเข้าที่นับ มีโคนรับอยู่กับเบี้ยไม่เสียท่า คอยปิดป้องน่องแน่งตะแบงตา แล้วตั้งหน้ารับสู้รู้กระบวน ข้างหมากไล่นั้นเล่าเขาก็เหลือ ด้วยมีเรืออยู่กับเม็ดระเห็ดหวน เอกเม็ดไขว้ไล่ลอดเที่ยวสอดกวน ในจำนวนบังคับต้องนับกัน ถ้าหนีพ้นจนตาหกสิบสี่ เกินกว่านี้ควรเสมอเธออย่าพรั่น หมากอย่างนี้มีเช่นเขาเล่นกัน ข้อสำคัญถูกบทกำหนดมี

	(อู่ทองหนีห่า) กลหนึ่งพึงรู้กระทู้รับ บทบังคับตรึกตรองให้ต้องที่ ข้างไล่นั้นสามเบี้ยไม่เสียที กับโคนมีลูกเดียวเข้าเกลียวกลม ข้างหมากหนีมีเรือเหลือฉลาด ลำเดียวปราดรุกปิดสนิทสนม ข้างหมากรไล่นั้นเล่าเฝ้าระดม ชักเบี้ยกลมวงอ้อมเข้าล้อมกัน ในกำหนดบทยกหกสิบสี่ ไม่เสียทีแล้วอย่าด่วนทำหวนหัน

	(พรานไล่เนื้อ) ยังกลหนึ่งก็ละม้ายคล้ายคล้ายกัน ข้างไล่นั้นสามเบี้ยไม่เสียเดิม แล้วมีม้าอยู่ด้วยช่วยรบรับ เป็นทีทับอึกทึกทำฮึกเหิม ข้างหมากหนีมีเรือเหมือนเชื้อเดิม คอยเตือนเติมรุกซ้ำด้วยลำเดียว จงจำไว้ในบทกำหนดมี หกสิบสี่ถ้าจะนับโดยขับเขี่ยว แม้รู้ทีหนีพ้นไม่จนเจียว ถึงลำเดียวเชื่อได้เป็นไรมี

	(นกกระจาบทำรัง) กลหนึ่งหมากหนีดีใจหาย มีเบี้ยรายกับสินธทเที่ยวหลบหนี ข้างหมากไล่มีเรือก็เชื่อดี เบี้ยหงายมีอยู่ด้วยช่วยประจน เรือกับม้าสู้กันอย่าพรั่นใจ จะบอกให้รู้สังเกตซึ่งเหตุผล หกสิบสี่หนีได้แล้วไม่จน เข้าแอบวนอยู่กับเบี้ยไม่เสียเชิง ถ้าแม้นเบี้ยถูกกันท่านให้ต่อ เบี้ยรอคอยรับขับให้เหลิง ข้างหมากไล่วุ่นวายกระจายเจิง ต้องเสียเชิงถอยทดจนหมดที

	(คลื่นกระทบฝั่ง)) กลหนึ่งหมากหนีนั้นมีโคน ใบเดียวโทนผลัดแพลงทะแยงหนี ข้างหมากไล่มีม้าเข้าท่าที กับเบี้ยมีสองเบี้ยชักเรี่ยราย เอกเบี้ยอ้อมล้อมบังเข้าหลังโคน เอาม้าโจนรุกซ้ำทำใจหาย ข้างหมากหนีหนีแนบเข้าแอบนาย แต่แยบคายตั้งหน้าคอยร่ารับ ถ้าหนีพ้นจนถ้วนกระบวนนับ บทบังคับว่าเสมอเธอจงจำ

	(หมูหลบหอก) กลหนึ่งหมากหนีนั้นมีเรือ กับโคนเจือคอยรับนับกันร่ำ ข้างหมากไล่เรือคู่อยู่ประจำ ทั้งสองลำเรียงพร้อมเข้าล้อมกัน ข้างหมากหนีทีแคบเข้าแอบมุม เอาโคนคุมทั้งชิดไม่คิดพรั่น ถึงจะรุกคลุกคลีก็หนีพลัน เอาเรือกันไล่มิให้มา อันหมากโคนสู้เรือเหลือจะนับ บทบังคับหกสิบสี่ดีหนักหนา จะไล่กันหนีกันไม่ฉันทา ถ้ามากกว่าหกสิบสี่อย่าหนีเลย

	อันบทตั้งบังคับตำหรับพร้อง มีสิบสองข้อเท่านั้นดอกท่านเอ๋ย นักเลงเล่นเห็นว่าง่ายอย่าหมายเลย แม้นไม่เคยหมั่นดูกระทู้ความ ประการหนึ่งหมากไล่มีหลายท่า ทั้งโคนม้าเบี้ยเรือยังเหลือหลาม ถ้าจะนบขับไล่กันให้งาม ให้ดูตามศักดิ์นับบังคับเอย

กลอนอีกบทหนึ่ง จากตำราแผนหมากรุก ซึ่งสมเด็จพระราชปิตุลาฯ ประทานแก่หอพระสมุดฯ เมื่อวันที่ 6 พฤษภาคม พ.ศ.2474 มีความเก่ากว่า 2 สำนวนที่แสดงไว้ก่อนหน้า เห็นได้จากสำนวนและ ศัพท์ที่ใช้ ในที่นี้จะขอปรับเปลี่ยนเฉพาะบางคำ เพื่อให้อ่านได้สะดวก แต่จะยังคงความไพเราะและ ความหมายไว้เช่นเดิม สำนวนนี้เคยตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ "เจ้าพระยา" ฉบับวันที่ 7 กันยายน พ.ศ. 2520 โดย นคร ตรีสอาด และ หนังสือพิมพ์ "โลกกีฬา" เมื่อ พ.ศ. 2536 โดย เรียมสี ลือชัยดำรง

	ผู้ใดใจอยากเล่นหมากรุก จงตั้งจิตคิดให้ดีมีความสุข ถึงมีทุกข์ปลงเสียก่อนผ่อนอารมณ์ กำลังเมื่อตัวจะเล่นอย่าเห็นแก่เร็ว ถึงว่าเหวที่ลึกไซร้ก็ไม่สม หมากรุกนี้แม้นตรึกยิ่งใจตรม ดั่งเส้นผมบังผากันตาคน เดินตัวไหนให้เห็นลงเป็นหนึ่ง เร่งรำพึงทางดีจะมีผล อีกอนึ่งรู้ให้มากเรื่องหมากกล ให้รู้จนปลายกระดานชำนาญดี ถ้าแม้นจำไว้ได้มิใช่ชั่ว คุ้มเอาตัวชัยได้ทั้งไล่หนี สำคัญดูจงแน่ที่แก้ที ทั้งไล่หนีอย่าได้เฟือนเหมือนเหมือนกัน ถ้าเห็นน้อยกว่าเขาเร่งเข้ารบ เพื่อจะพบแต้มดีทีขยัน ฉวยได้ท่าทีรุกบุกตะบัน รุกสักวันยังค่ำทำไม่ไคร ถ้าเห็นไม่เป็นการให้พาลนับ เบี้ยคว่ำสับกินลงให้จงได้ พวกพลมีก็ผ่อนป้อนเข้าไป ของเราให้เหลืออยู่แต่ผู้เดียว เรือสองลำนับแปดทีที่ชนะ เก้าทีละเสมออย่าขับเคี่ยว สิบหกทีหนีจะจำเรือลำเดียว อย่าเกี่ยงเกี้ยวเถียงกันนั้นไม่ควร โคนหนึ่งนับสี่สิบสี่ถูก ถ้าสองลูกนับยี่สิบสองถ้วน ม้าคู่สามสิบสามตามขบวน ตัวหนึ่งควรนับหกสิบหกที แปดสิบแปดนี้หนาราคาเบี้ย ถ้าได้เสียพนันนับหกสิบสี่ ท่านว่าตามกระดานโบราณมี ซึ่งเบี้ยนี้มีศักดิ์สองประการ ถ้าแม้นไล่ไม่จนพบกำหนด เสมอหมดมีอยู่สี่สถาน เสมอนับอับเวียนได้รุกราน เสมอท่านเท่ากันจึงบันเทา จับตัวถึงแต้มแล้ววางตาย ให้คิดอายอย่าได้ง้อขอเขา ถึงจะดีล้ำเลิศก็ทำเนา จะจัดเอาว่าเป็นเอกไม่ได้เอย

กลอนบทนี้ ได้กล่าวถึงหลายเรื่องเกี่ยวกับหมากรุกไทย ดังนี้
1. การเตือนให้ผู้เล่น เล่นอย่างมีสติ ระมัดระวัง
2. การจะเล่นให้ได้ดี ควรศึกษาหมากปลายกระดานและหมากกลให้มาก
3. เทคนิคการเล่นในสถานการณ์ ทั้งที่ได้เปรียบ และเสียเปรียบ
4. การนับศักดิ์หมาก จำนวนทีที่กำหนดไว้จะเห็นได้ว่าต่างจากปัจจุบัน (โปรดดูตาราง ล่างสุด)
5. สรุปว่าการเสมอ มี 4 กรณี คือ
- เสมอจากการนับศักดิ ทั้งศักดิ์หมาก หรือ ศักดิ์กระดาน
- การอับ
- การรุกล้อ
- กำลังหมากเหลือเท่ากัน หรือมีฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งได้เปรียบ แต่ไม่มากพอที่จะชนะ (ยอมเสมอ)
6. "การจับตัววางตาย" ซึ่งเป็นข้อกำหนดอย่างหนึ่งของกติกาหมากรุกไทย

เปรียบเทียบจำนวนทีในการนับศักดิ์หมาก
ตัวหมาก	โบราณ (ตามบทกลอน)	ปัจจุบัน
เรือคู่	๘	๘
เรือเดี่ยว	๑๖	๑๖
โคนคู่	๔๔	๔๔
โคนเดี่ยว	๒๒	๒๒
ม้าคู่	๓๓	๓๒
ม้าเดี่ยว	๖๖	๖๔
เม็ดหรือเบี้ยหงาย	๘๘ (หรือ ๖๔)	๖๔