• ความถี่และระยะเวลาของอาการปวดศีรษะ
  บางคนจะมีอาการปวดศีรษะไม่บ่อยนัก และการปวดขึ้นแต่ละครั้งก็เป็นอยู่ไม่นาน แต่ถ้าหากปวดถี่ขึ้นและแต่ละครั้งยังปวดนานขึ้น อย่างนี้หมอก็ต้องตรวจประเมินใหม่ โดยอาจต้องส่งตรวจพิเศษเช่น ถ่ายภาพระบบไฟฟ้า (MRI)

  คนที่ปวดศีรษะตลอดวันอาจเป็นผลจากการรับประทานยาหรือดื่มเครื่องดื่มที่มีคาเฟอีนมากเกินไป แต่ถ้าเป็นการปวดศีรษะข้างเดียวเป็นช่วงเวลาสั้น (ราว 35-40 นาที) และมีอาการอื่นๆ ร่วมด้วยเช่น คัดจมูกข้างเดียว น้ำตาไหลและหงุดหงิดมักจะหมายถึงโรคที่เรียกว่าปวดศีรษะแบบ คลัสเตอร์ (cluster headache) ซึ่งการรักษาทำได้ทั้งระงับปวดและป้องกันการปวดครั้งต่อไปด้วยยารักษาไมเกรนก็ได้ แต่บ่อยครั้งแล้ว ต้องให้ยาที่รักษาปวดศีรษะแบบคลัสเตอร์โดยเฉพาะ เช่น ให้ออกซิเจน, ยาเพรด นิโซน, ยาลิเธียม เป็นต้น

  อาการปวดศีรษะรุนแรงข้างเดียวแค่ช่วงสั้นๆ (5-15 นาที) แต่วันละหลายครั้ง มักจะเกิดในผู้หญิงเป็นส่วนใหญ่และมักจะมีอาการคัดจมูกและน้ำตาไหลบ่งชี้ อาการปวดศีรษะที่เรียกว่าภาวะ "พาร็อคซิสมอล เฮมิเครเนียเรื้อรัง" (chronic paroxysmal hemicrania) ซึ่งเกือบทุกรายจะตอบสนองต่อยาอินโดเมธาซีน (indomethasine) แต่ถ้าใช้ยาขนานอื่นๆ มักจะไม่ได้ผล

  อาการปวดศีรษะอย่างต่อเนื่องและบ่อยๆ โดยไม่ตอบสนองต่อการรักษามักจะเป็นผลจาก การบริโภคคาเฟอีนมากเกินไป ซึ่งทั้งคนไข้และหมอมักจะไม่ทราบปัญหานี้ โดยคนไข้อาจดื่มกาแฟมากพอควรแล้วไปซื้อยาแก้ปวดหรือยาสำหรับไมเกรนมารับประทาน โดยยาดังกล่าวมีสารคาเฟอีนอยู่ด้วย ในบางรายเพียงดื่มกาแฟ 2-3 แก้ว หรือเครื่องดื่มน้ำอัดลมกระป๋อง ที่มีคาเฟอีน 2 กระป๋องและยาเม็ด Exedrin 2 เม็ด ก็มีผลทำให้ร่างกายได้รับคาเฟอีนในขนาดสูงมากพอ ที่จะทำให้อาการปวดศีรษะกลับกำเริบขึ้นอีก

• ช่วงเวลาที่มีอาการปวดศีรษะ
  คนไข้บางคนที่ตื่นขึ้นมาพร้อมอาการปวดศีรษะแล้วหายไปโดยเร็วหลังรับประทานยา ควรจะตั้งข้อสงสัยว่ามีเนื้องอกในสมองหรือมีพยาธิสภาพ คือโรคอื่นๆ ที่เป็นตัวเป็นตนเกิดขึ้นในสมอง
  อาการปวดศีรษะชนิดที่เรียกว่า "เทนชั่น" (tension headache) มักจะเลวลงเมื่อเวลาผ่านไปในแต่ละวัน แต่บางคนอาจตื่นขึ้นมาพร้อมอาการปวดศีรษะแบบนี้ได้ ในขณะที่ปวดศีรษะแบบคลัสเตอร์ มักจะมาเป็นเวลาที่แน่นอน
  อาการปวดศีรษะตอนวันหยุดสุดสัปดาห์ อาจเป็นผลมาจากการนอนมากเกินไป หรืออาการขาดคาเฟอีน (caffeing withdrawal) ในคนที่ปกติดื่มกาแฟมากๆ แล้วอดไประยะหนึ่ง

• ลักษณะและตำแหน่งของอาการปวดศีรษะ
  อาการปวดแสบๆ บริเวณท้ายทอยบ่งบอกว่าเป็นความผิดปกติทางประสาทเฉพาะที่ (focal neuropathy) ส่วนปวดศีรษะแบบคลัสเตอร์จะมีลักษณะปวดเหมือนมีอะไรแหลมคมมาทิ่มแทง ในขณะที่อาการ ปวดศีรษะข้างเดียวและเต้นตุบๆ จะเป็นลักษณะของไมเกรนหรือปวดศีรษะแบบคลัสเตอร์ ก็เป็นข้างเดียวได้

  ตำแหน่งของอาการปวดอาจไม่สัมพันธ์กับตำแหน่งของพยาธิสภาพ ยกตัวอย่างเช่น คนไข้ที่มีเนื้องอกสมองบริเวณท้ายทอยอาจปวดศีรษะบริเวณหน้าผาก ปวดศรีษะเนื่องจากพยาธิสภาพ บริเวณกระดูกคออาจปวดที่หน้าผากได้เช่นกัน

• อาการนำและอาการร่วม
  ไมเกรนมักจะมีสัญญาณนำที่เรียกว่า "ออร่า" (aura) ทั้งทางสายตา เช่น แสงวูบวาบ หรืออื่นๆ อาการคลื่นไส้ ไวต่อแสงหรือเสียงและการเคลื่อนไหวเป็นสิ่งที่เกิดบ่อย ในคนกำลังจะเป็นไมเกรน
  ความหงุดหงิด, อาการคัดจมูกข้างเคียงและน้ำตาไหลเป็นอาการที่เกิดขึ้นบ่อย ขณะจะมีอาการปวดศีรษะแบบคลัสเตอร์ ส่วนไมเกรนอาจมีอาการเวียนศีรษะร่วมด้วย

• การประเมินความรุนแรง
  วงการแพทย์พัฒนาและคิดค้นวิธีการประเมินดูว่า ผู้ป่วยไมเกรนแต่ละรายจะมีความรุนแรงของโรค มากน้อยเพียงใด ใครบ้างที่ต้องให้การรักษาและควรใช้ยาอะไร เช่น ถ้าคะแนนการตรวจไมดัส (MIDAS) สูงก็หมายความว่า คนไข้น่าจะได้รับยากลุ่ม triptans มากกว่าจะใช้ยาระงับปวดขนานธรรมดา การทำเช่นนี้จะทำให้ผลการรักษาดีขึ้นเมื่อเทียบกับวิธีค่อยเป็นค่อยไป, ลองผิดลองถูก เวลาหมอสั่งจ่ายยาครั้งแรก

• การตรวจร่างกาย
  การตรวจร่างกายทั่วไปเป็นสิ่งจำเป็นเพื่อตรวจหาภาวะเจ็บป่วยอื่นๆ ในระบบต่างๆ ของร่างกาย ที่อาจนำไปสู่อาการปวดศีรษะได้ หลังจากคุณหมอซักประวัติแล้วจะมีการตรวจร่างกายทางระบบประสาท เป็นขั้นตอนสำคัญที่สุด คือ ถ้าเป็นอาการปวดศีรษะชนิดไมเกรน เทนชั่น คลัสเตอร์ แล้วจะตรวจไม่พบความผิดปกติ ยกเว้นบางราย

• การเปลี่ยนเวลาเข้านอน
• อาหารที่อุดมด้วยสารไทรามีน (tyramine)
• แอลกอฮอล์
• ช็อกโกแลต
• การออกกำลังกายหักโหมเกินไป
• ความเครียดทางอารมณ์ เป็นปัจจัยนำไปสู่อาการปวดศีรษะแบบเทนชั่น และไมเกรนที่พบบ่อยที่สุด
• สัญญาณกระตุ้นแรงๆ บางอย่างเช่น เสียงดังๆ คลื่นแรงๆ แสงสว่างจ้า แสงวูบวาบกระตุ้นอาการปวดศีรษะในคนที่ปวดศีรษะง่ายๆ อยู่เป็นทุนเดิม
• แรงดันบรรยากาศที่เปลี่ยนไปเช่น อาการเปลี่ยน, การโดยสารเครื่องบิน หรือปีนเขานำไปสู่อาการปวดศีรษะได้

• คอมพิวเตอร์เอกซเรย์
หลังจากที่คุณหมอซักประวัติและทำการตรวจร่างกายแล้ว ส่วนใหญ่จะให้การวินิจฉัยเบื้องต้นได้ แต่ถ้าคุณหมอเกิดสงสัยว่าอาจมีโรคหรือความผิดปกติเกิดขึ้นภายในสมองหรือช่องกะโหลกศีรษะแล้ว คุณหมออาจต้องสั่งการตรวจพิเศษ เช่น การถ่ายภาพสมอง ซึ่งมีอยู่ 2 วิธีคือ

1. ถ่ายภาพคอมพิวเตอร์เอกซเรย์ทางสมอง (CAT scan)

2. ถ่ายภาพสมองด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า (MRI scan)

เนื่องจากคนไข้บางคนกลัวเป็นเนื้องอกทางสมองหรือโรคร้ายแรงอื่นๆ จนบ่อยครั้ง ทำให้อาการปวดศีรษะที่มีอยู่รุนแรงขึ้น ในบางรายการลงทุนถ่ายภาพคอมพิวเตอร์ MRI จึงอาจจะคุ้มกับเงินที่เสียไป เพราะถ้าได้ผลปกติก็จะทำให้คนไข้สบายใจขึ้นจนบ่อยครั้ง อาการปวดศีรษะหายไป

อาการปวดศีรษะในผู้สูงอายุที่อยู่ดีๆ เกิดขึ้นเป็นเรื่องที่ต้องให้ความสนใจเป็นพิเศษ ในการพิจารณาส่งตรวจคอมพิวเตอร์เอกซเรย์หรือ MRI เพราะบางครั้งผู้สูงอายุได้รับบาดเจ็บที่ศีรษะ ไม่รุนแรงนัก แต่หลายสัปดาห์หรือหลายเดือนต่อมากลับมีก้อนเลือดคั่งอยู่ในสมอง ที่สำคัญคือ ร้อยละ 40 ของผู้สูงอายุที่มีก้อนเลือดคั่งในสมองเรื้อรังไม่เคยมีประวัติว่าได้รับบาดเจ็บที่สมอง อีกประการหนึ่งผู้สูงอายุจะมีมะเร็งและโรคเส้นเลือดในสมองบ่อยกว่าคนหนุ่มสาว

ในคนที่มีประวัติครอบครัวว่าเป็นอัมพาตจากเส้นเลือดในสมองแตกหรือเส้นเลือดโป่งพองในสมอง ถ้าหากเกิดอาการปวดศีรษะรุนแรงขึ้นมาแล้ว ควรจะได้รับการถ่ายภาพ MRI

การตรวจคลื่นสมอง (EEG หรือ electroencephalography) ปกติจะไม่ต้องตรวจในคน ที่มีอาการปวดศีรษะทุกรายไป แต่ถ้ามีอาการปวดศีรษะรุนแรงแล้วผลการตรวจคลื่นสมองผิดปกติ ก็จะมีข้อบ่งชี้ให้ได้รับยาพิเศษชื่อ "divalproex sodium"

การเจาะไขสันหลัง คนที่ปวดศีรษะเรื้อรังแล้วสงสัยว่าอาจเป็นผลจากแรงดัน ในช่องกะโหลกศีรษะสูงขึ้นเล็กน้อย อาจต้องเจาะไขสันหลังตรวจ เช่นเดียวกับคนที่ปวดศีรษะ เป็นประจำทุกวันแล้วไม่ตอบสนองต่อการรักษาทุกรูปแบบ บางรายอาจปวดศีรษะ จากการติดเชื้อในสมองหรือเยื่อหุ้มสมอง เช่น วัณโรค ซิฟิลิส และเชื้อราบางอย่าง

• การตรวจทางห้องปฏิบัติการ
ในรายที่ไม่ได้รับการตรวจเลือดมาหลายเดือนต้องได้รับการเจาะเลือดตรวจ

1. หาความสมบูรณ์ของเม็ดเลือด (CBC)

2. ตรวจสมรรถภาพของต่อมธัยรอยด์ (thyroid function tests)

3. ตรวจสารเคมีอื่นๆ ในเลือด เช่น น้ำตาล การทำงานของไต

การตรวจดังกล่าวอาจช่วยทำให้ทราบว่าเกิดภาวะโลหิตจางหรือมีการติดเชื้อ ไตทำงานบกพร่อง หรือต่อมธัยรอยด์ผลิตฮอร์โมนไม่เพียงพอ ซึ่งเหล่านี้ก่อให้เกิดอาการปวดศีรษะได้

4. การตรวจอัตราเร็วของการตกตะกอนเม็ดเลือด (ESR หรือ erythrocyte sedimentation rate) ควรทำในคนอายุกว่า 60 ปี ที่เพิ่งเริ่มมีอาการปวดศีรษะคือ ถ้าผล ESR สูงก็เป็นข้อบ่งชี้ ให้หมอต้องตัดเส้นเลือดบริเวณขมับ (temporal artery) มาตรวจเพื่อยืนยันการวินิจฉัยว่า เป็นโรคเส้นเลือดแดงอักเสบที่เรียกว่า giant cell artertis

5. มีคนไข้โรคไมเกรนกว่าครึ่งหนึ่งซึ่งเจาะเลือดแล้วจะพบว่า ระดับธาตุแมกนีเซียม (magnesium) ในเลือดต่ำกว่าปกติ

นพ.ชุมศักดิ์ พฤกษาพงษ์