• สื่อโทรทัศน์ แม้ว่าเด็กๆ จะไม่เคยเห็นแบบอย่างความรุนแรงในชีวิตจริง แต่เด็กๆ ก็มีสิทธิที่จะได ้รับผลกระทบความรุนแรงจากสื่อโทรทัศน์ โทรทัศน์ส่งเสริมความก้าวร้าวให้กับเด็กสองทาง คือ การเลียนแบบอย่างความก้าวร้าวจากตัวเอกของเรื่อง และการซึมซับค่านิยมอันนำไปสู่การยอมรับ ความก้าวร้าวในที่สุด งานวิจัยในประเทศสหรัฐนับตั้งแต่ทศวรรษที่ 1950 เป็นต้นมา ชี้ให้เห็นว่าเด็กๆ ที่ดูรายการโทรทัศน์จะมีพฤติกรรมก้าวร้าวเพิ่มขึ้น เพราะเขาเห็นภาพเช่นนั้นนับเป็นร้อยๆ พันๆ ครั้งจากโทรทัศน์ นอกจากนี้เด็กเหล่านี้จะสามารถทำผิดกฎหมายต่างๆ ได้ง่ายขึ้นและเกิดความรู้สึก อยากทำร้ายคนโดยไม่รู้ว่าตนเองกระทำผิด

• ของเล่น ของเล่นที่ผลิตเป็นอาวุธมีอยู่อย่างมากมาย เด็กที่เล่นของเล่นเหล่านี้ก็จะเลียนแบบการรบ จากหนังที่เขาดู มีตัวพระเอก ผู้ร้าย มีการต่อสู้ แกล้งชนะแกล้งแพ้ โดยที่เมื่อเป็นของเล่น จึงไม่ต้องรู้สึกถึงความผิดชอบชั่วดีเมื่อกระทำไป ส่งผลให้เด็กเคยชินกับความรุนแรง

• เกมคอมพิวเตอร์ เกมในปัจจุบันเป็นเครื่องกระตุ้นพฤติกรรมก้าวร้าวแก่เด็กอย่างมาก เนื่องจากเกมส่วนใหญ่เป็นเกมรบฆ่าศัตรู การเอาชนะด้วยกำลัง อาวุธ โดยที่ผู้เล่นไม่ต้องสนใจว่า คนตายจะรู้สึกอย่างไร และการฆ่าเป็นชัยชนะที่นำความภาคภูมิใจมากให้ เด็กๆ จะได้รับแต่ความสะใจ เด็กจะสะสมความรู้สึกของการเอาชนะด้วยความรุนแรง แสดงความก้าวร้าวกับผู้อื่นที่ขัดใจตน โดยไม่ได้เรียนรู้วิธีใช้เหตุผลหรือตระหนักในสำนึกแห่งความถูกต้อง

• เพื่อน นอกจากนี้เด็กที่ไม่ได้รับการเอาใจใส่จากบ้าน เช่น พ่อแม่ไม่ดูแลเรื่องการบ้าน การอ่านหนังสือ ส่งผลให้เด็กมีผลการเรียนอ่อนและกลายเป็นเด็กที่ไม่ได้รับการยอมรับ จากเพื่อนร่วมชั้น ส่งผลให้เด็กเกิดปมด้อยในจิตใจ จึงพยายามหาทางออก โดยการจับกลุ่มเพื่อนที่มีปัญหาเช่นเดียวกัน ซึ่งจะยิ่งเป็นการกระตุ้นพฤติกรรม ต่อต้านสังคมของเด็กให้มากยิ่งขึ้น

ประเภทแรก ปล่อยละเลยต่อความก้าวร้าวของลูก

เช่น ไม่ว่ากล่าวเมื่อลูกรังแกผู้อื่น พูดจาหยาบคาย ทุบตีหรือขว้างปาข้าวของ เพื่อให้ได้สิ่งที่ตนเองต้องการ เป็นต้น พ่อแม่ก็ไม่ได้ห้ามปรามหรือเรียกมาตักเตือน อบรมสั่งสอนอย่างจริงจัง แต่กลับเห็นเป็นเรื่องไร้สาระไม่จำเป็นต้องใส่ใจ การเพิกเฉยต่อพฤติกรรมก้าวร้าวของเด็ก ทำให้เด็กคิดว่าเป็นอนุญาตให้แสดงพฤติกรรม เช่นนั้นได้ ทำให้ลูกคิดว่าสิ่งที่เขากำลังทำเป็นสิ่งที่ไม่ผิด ส่งผลให้เด็กเรียนรู้ที่จะทำเช่นนั้น

ประเภทที่สอง มองลูกในแง่ลบ

พ่อแม่บางรายมักไม่ค่อยมองในส่วนดีของลูก แต่มักชอบจับผิด เมื่อลูกแสดงพฤติกรรมที่ไม่เหมาะสม ลูกจึงมักจะได้รับแต่คำตำหนิติเตียน สายตาที่จ้องจับผิด การดุด่าว่ากล่าวอย่างเกรี้ยวกราด หรือการโบยตีมากกว่าที่จะได้รับคำชมเชย ยิ่งเด็กมีพฤติกรรมที่ก้าวร้าวมักจะได้รับการลงโทษที่รุนแรง

การกระทำเหล่านี้ของพ่อแม่เป็นเหมือนแรงเสริมที่ทำให้เด็กมีพฤติกรรมที่ก้าวร้าวมากยิ่งขึ้น แทนที่จะทำให้เด็กสุภาพ ว่านอนสอนง่าย เพราะเด็กจะมีความรู้สึกในแง่ลบกับพ่อแม่ และความก้าวร้าวจะรุนแรงขึ้นกว่าการที่พ่อแม่ไม่สนใจ

ประการที่สาม ขาดความชัดเจนในการลงโทษ

วิธีการลงโทษที่ไม่ถูกต้องเท่ากับเป็นการเสริมแรงความก้าวร้าวในตัวเด็กให้แข็งกร้าวยิ่งขึ้น เช่น การลงโทษลูกโดยไม่มีหลักการ "ผิด/ถูก" "ทำได้/ทำไม่ได้" อย่างชัดเจน การลงโทษไม่มีความสม่ำเสมอ ขึ้นอยู่กับอารมณ์ของพ่อแม่ อารมณ์ดีก็ปล่อยไป อารมณ์ไม่ดีก็ลงโทษ การลงโทษด้วยอารมณ์โกรธ หรือเมื่อลงโทษแล้วไม่มีการเรียกลูกมาคุยเพื่ออธิบายเหตุผล

การลงโทษลูกในลักษณะนี้ นอกจากเด็กจะไม่สัมผัสความรักที่พ่อแม่มีให้เขาแล้ว เด็กจะเกิดความรู้สึกหงุดหงิด เกิดความอับอาย ไม่เข้าใจเหตุผล รู้สึกเหมือนถูกดูถูก สบประมาท ขณะเดียวกันก็จะเกิดความรู้สึกกลัว ซึ่งเด็กที่ได้รับการปฏิบัติเช่นนี้จะมีแนวโน้มของการเป็นเด็ก ที่มีความก้าวร้าวมากกว่าเด็กที่ได้รับการปฏิบัติด้วยความรักความเข้าใจ

ศ.ดร.เกรียงศักดิ์ เจริญวงศ์ศักดิ์