Synagoga
Zniszczona w czasie wojny.
Cmentarz,
ul. Okrzei, (na zboczu wzgórza, za parkiem na Zawodziu)
Założony prawdopodobnie
pod koniec XIX wieku, powierzchnia 0,66 hektara, ogrodzenie betonowe, zachowanych
około 100 nagrobków; zbiorowa mogiła 120 Żydów i 10 osób innych narodowości
rozstrzelanych tu razem przez Niemców. W czasie II wojny cmentarz ograbiono z części nagrobków, które zamierzano wykorzystać jako materiał budowlany. W 1946 roku nagrobki powróciły na cmentarz.
* * *
Pojedynczy
Żydzi pojawili się w Krośnie w pierwszej połowie XV wieku. W 1569 roku zamknięto ludności wyznania mojżeszowego dostęp do miasta, kiedy to uzyskało ono przywilej królewski "de non tolerandis Judaeis". Przywilej ten był później kilkakrotnie potwierdzany. Od końca XVII do połowy XIX wieku nie osiedlił się na stałe w mieście prawdopodobnie żaden Żyd, jednak izraeliccy kupcy pojawiali się tutaj w okresie jarmarków. Na targi do Krosna przyjeżdżało wielu Żydów z Dukli i Rymanowa. Silny ruch osadniczy przypada na lata dziewięćdziesiąte XIX wieku, co związane było z rozwojem przemysłu naftowego oraz zbudowaniem linii kolejowej w 1884 roku, co było przysłowiowym otwarciem okna na świat. W 1880 roku było 327 Żydów (11,6% ludności). Oprócz pracy w przemyśle naftowym Żydzi zajmowali się handlem i drobnym rzemiosłem. Samodzielna gmina wyznaniowa powstała 1 stycznia 1900 roku. Wcześniej miejscowi Żydzi należeli do gminy w Korczynie. W 1900 roku - 961 Żydów. W 1904 dokonano wyboru rabina. Został nim Samuel Ozon Fuhrer. Swoją funkcję sprawował do 1939 roku. Przy organizacji gminy wielkie zasługi położył Mechel Hirszfeld. Czynna była kasa pożyczkowa Gemilas Chesed i towarzystwo pomocy biednym Tomchaj Anijim. W 1921 roku - 4871 Żydów. Przed wybuchem wojny w Krośnie było około 2500 Żydów, a wraz z okolicą - 5700.
W 1942 roku większość Żydów Niemcy wywieźli do obozu zagłady w
Bełżcu,
a po ostatecznej likwidacji getta, 2 grudnia pozostałych wywieziono do
Rzeszowa.
OKOLICE KROSNA
BALIGRÓD 
Cmentarz,
idąc od rynku w kierunku południowo-zachodnim, za osadą.
Założony w XVIII wieku,
powierzchnia l hektar, nie ogrodzony, zachowanych około 100 nagrobków (najstarszy
z 1731 roku), w tym około 50 pięknie dekorowanych. Podobno w czasie wojny
nagrobków użyto do utwardzania dróg.
* * *
Osadnictwo żydowskie w Baligrodzie
datuje się od końca XVII lub początku XVIII wieku. Żydzi przybyli tutaj
z Leska i Sanoka, w 1765 roku było ich 144, a w 1939 roku około 500.
BARWINEK
Pomnik,
w lesie Błudna pod Barwinkiem
Ustawiony na miejscu,
gdzie 13 sierpnia 1942 roku Niemcy rozstrzelali przeszło 500 Żydów z Dukli
i Rymanowa. Napisy na pomniku w języku polskim i hebrajskim.
BIECZ 
Synagoga
Wybudowana w połowie
XIX wieku. W 1905 roku strawiona przez pożar, po czym została odbudowana.
Nadano jej wtedy wygląd zachowany do dziś. Budynek wyróżnia się półkolistymi
oknami i różową elewacją. We wnętrzu zachowana wnęka na
aron ha-kodesz w ścianie wschodniej. Obecnie w budynku znajduje się Rada Miejska
Urząd Gminy i biblioteka.
Cmentarz,
ul. Tysiąclecia.
Powierzchnia 0,2 hektara,
ogrodzony siatką, zachowanych kilkanaście nagrobków z polskimi i hebrajskimi inskrypcjami.
Na cmentarzu kwatera żołnierska z czasów I wojny światowej oraz zbiorowe mogiły Żydów
rozstrzelanych tutaj podczas okupacji niemieckiej. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny
światowej.
Pomnik,
ul. Tysiąclecia, na cmentarzu żydowskim
Ustawiony na zbiorowych
mogiłach kilku tysięcy Żydów, ofiar egzekucji dokonywanych przez Niemców,
głównie w latach 1941- 43.
* * *
Żydzi w Bieczy pojawili się
być może już w XV wieku. W 1569 roku miasto uzyskało przywilej "de non
tolerandis Judaeis". W roku 1765 żyło w Bieczu tylko 31 Żydów, gmina zorganizowała
się dopiero w II połowie XIX wieku, ale szybko się powiększała. W
1880 r. liczyła prawie 300 ludzi, na początku XX stulecia już około 500
a w 1921 roku 632 osoby na łączną liczbę 3600 mieszkańców. Był
tu jeden z lokalnych ośrodków
chasydzkich.
W okresie międzywojennym mieszkało w Bieczu około 1500 Żydów.
W 1942 roku Niemcy utworzyli getto w którym znalazło się 1500 Żydów z miasteczka
i okolicy. Część osób zamordowano na miejscu, w tym około 120 chorych i
kalekich rozstrzelano w ich domach oraz na bieckim kirkucie, 360 osób wysłano
do Prokocimia, część do getta w Gorlicach a resztę ludności - do obozu
zagłady w Bełżcu.
BRZOZÓW
Cmentarz,
ul. Cegłowskiego
Powierzchnia 0,36 hektara,
nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.
Pomnik,
w lesie Brzozów-Zdrój
Obelisk z płytą pamiątkową
na zbiorowej mogile Żydów rozstrzelanych przez Niemców w 1942 roku.
BUKOWSKO
Cmentarz,
w odległości 3 km na wschód od osady
Powierzchnia 0,5 hektara,
nie ogrodzony, zniszczony w czasie II wojny światowej, brak nagrobków.
* * *
W 1780 roku zamieszkiwało tu 80 Żydów, w 1870 - 210, w 1900 - 1587, a w 1921 żydowska populacja liczyła 623 osoby.
CISNA
Cmentarz,
przy drodze do Majdanu
Zniszczony w czasie wojny,
nie ma nagrobków, Niemcy wywieźli je do budowy drogi Baligród-Cisna, część
nagrobków podobno leży jeszcze w lesie między Łopieninką a Wołosaniem.
Obecnie na terenie cmentarza - pole uprawne.
DUKLA 
Synagoga
Drewniana, istniała tu
w XVIII wieku, spłonęła przed 1758 r.
Synagoga,
ul. Cergowska
Kamienna, zbudowana w
1758 roku, prawdopodobnie na miejscu poprzedniej. Spalona przez Niemców w 1940 roku.
Od 1945 roku w stanie ruiny, stoją jeszcze mury obwodowe
sali głównej, do wysokości dachu z ozdobnym portalem kamiennym od zachodu.
We wnętrzu sali głównej, w ścianie wschodniej zachowana wnęka na aron ha-kodesz,
a na południowej resztki tekstów modlitw.
Klojz, ul.
Cergowska
Dom modlitwy rabina Cwi
Lajtnera z wyodrębnioną salą dla kobiet na piętrze, wzniesiony w roku 1884
w pobliżu synagogi. Po 1945 roku - magazyn.
Cmentarz,
ul. Kościuszki
Stary cmentarz,
powierzchnia 0,95 hektara, otoczony zdziczałym żywopłotem z głogu, zdewastowany,
zachowało się około 100 niekompletnych lub potłuczonych nagrobków.
Cmentarz,
ul. Kościuszki (sąsiaduje ze starym cmentarzem)
Cmentarz nowy,
założony prawdopodobnie w XIX wieku, powierzchnia 4 hektary (największy na
Podkarpaciu), zdewastowany,
zachowało się około 160 nagrobków; zbiorowa mogiła 40 Żydów rozstrzelanych
przez Niemców. Część nagrobków Niemcy użyli podczas wojny do utwardzania
brzegów potoku, doprowadzającego wodę do strażnicy w Smerecznem (dziś w
tym miejscu na budynku miejscowego państwowego gospodarstwa rolnego).
*
W 1932 roku w czasie przebudowy
pałacu Tarnowskich znaleziono 2 macewy: z końca XVII wieku i z początku
XVIII.
Szkoła żydowska
Zbudowana pod koniec
XIX wieku z fundacji barona Hirscha, potocznie do dziś budynek ten nazywany
jest "bursą żydowską". Obecnie - szkoła państwowa.
* * *
Żydzi osiedlili się tu w
większej liczbie w XVIII wieku. Od 1895 istniało tu gimnazjum fundacji
barona Hirscha, pozostające w stałym konflikcie z chasydami z Rymanowa.
W 1765 roku mieszkało tu 347 Żydów, w 1921 - 1509. Przed wojną stanowili 75%
mieszkańców.
Część Żydów jesienią 1939 roku Niemcy wypędzili za San, do sowieckiej strefy
okupacyjnej, część wymordowali w lesie Błudno, pozostałych wywieźli do
obozu zagłady w Bełżcu.
HAŁBÓW
Tablica,
przy drodze do Krępnej, opodal przystanku PKS Hałbów (między Kątami a Krępną),
na południe od Żmigrodu Nowego.
Umieszczona na zbiorowej
mogile 1257 Żydów z okolicy i z Łodzi, rozstrzelanych tutaj przez Niemców
w 1942 roku.
IWONICZ
Synagoga
Obecnie - ruina.
*
W 1780 roku zamieszkiwało tu 18 Żydów.
JASIENICA ROSIELNA
Cmentarz
Nie ogrodzony, całkowicie
zdewastowany, nie ma nagrobków.
Tablica
Płyta kamienna z tablicą
pamiątkową umieszczoną w 1967 roku na zbiorowej mogile 624 Żydów z Jasienicy
Rosielnej, Domaradza i Golcowej, których Niemcy rozstrzeli tutaj 12 sierpnia
1942 roku.
*
W 1780 roku zamieszkiwało tu 115 Żydów.
JASŁO
Synagoga
W drugiej połowie XIX
w. Żydzi posiadali bóżnicę. Na początku XX wieku wybudowano przy ul. Szajnochy
nową, wielką synagogę, zburzoną później przez hitlerowców.
Cmentarz,
ul. Floriańska
Powierzchnia 0,33 hektara,
ogrodzenie betonowe, zachowało się około 100 nagrobków, najstarsze z XIX wieku.
Na nagrobkach hebrajskie i polskie inskrypcje. Kwatera żołnierska
z czasów I wojny światowej. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.
Pomnik,
na starym cmentarzu żydowskim w Jaśle - Sobniewie
Upamiętniający pomordowanych
jasielskich Żydów.
Tablica,
w lesie w Krajowickim
(dzielnica Krajowice-Podzamcze),
w odległości 300 metrów od drogi.
Umieszczona na zbiorowej
mogile 260 Żydów z Kołaczyc, Bieździerzy i Frysztaku, których Niemcy rozstrzelali
tutaj 12 lipca 1942 roku.
* * *
Gmina żydowska istniała w
Jaśle już przed 1463 rokiem, jednak w 1589 roku Żydzi musieli opuścić miasto,
zakaz osadnictwa potwierdzony został w 1619 roku. Dopiero w XVIII wieku
pojawili się ponownie. Własną gminę utworzyli ok. 1850 r. Był tu silny
ośrodek chasydyzmu. W 1867r.
władze cesarskie zniosły zakaz osiedlania się Żydów, nastąpił więc ich
wyraźny wzrost liczebny. W roku 1880 mieszkało tutaj 433 Żydów, w 1900
roku -1524 (23,2% ludności miasteczka). W drugiej połowie XIX w. Żydzi
posiadali bóżnicę oraz cheder. Istniała tu także mykwa, oddzielna dla kobiet
i mężczyzn. Na początku XX wieku miejscowa gmina wybudowała przy ul. Szajnochy
nową, wielką synagogę. Zajmowali się rzemiosłem, głównie krawiectwem, szewstwem,
blacharstwem, czapnictwem, fryzjerstwem. Dużym powodzeniem cieszyły się
tzw. wolne zawody, szczególnie lekarze i adwokaci. Na trzy cegielnie dwie
należały do właścicieli żydowskich. Prowadzili także fabrykę pasty do butów,
zakład mioteł i szczotek, garbarnię, skład towarowy. Ponadto posiadali
kilkanaście restauracji, szynków i około 150 sklepów różnych branż.
W 1921 roku żydowska populacja liczyła 2445 osób. W latach
trzydziestych zaznaczył się tu silny ruch postępowy i religijno-polityczny.
Ogarnął on głównie ludzi młodych. Powstało kilka towarzystw i organizacji
społecznych: kulturalno-oświatowe: "Jeszerun", stowarzyszenie "Talmud Tora",
"Bet Jakow", klub sportowy "Makkabi". W okresie międzywojennym było przeszło
2500 Żydów.
W 1939 r. mieszkało tu ok. 3,5 tys. Żydów. Zamknięto ich w getcie, utworzonym
wiosną 1941 r., które zostało zlikwidowane na przełomie sierpnia i września
1942 r. Część trafiła do obozu w Szebniach, większość zginęła w Bełżcu,
ale też wielu zabito w getcie i na miejscowym kirkucie oraz w lasach: warzyckim
i krajowickim. W tym ostatnim 12 lipca 1942r. zlikwidowano 260 osób z Kołaczyc,
Bieździedzy i Frysztaka.
JAŚLISKA
Cmentarz,
przy drodze do Czeremchy
Powierzchnia 0,8 hektara,
nie ogrodzony, całkowicie zdewastowany i zniszczony, obecnie - kośna łąka.
W czasie okupacji sołtys z Jaślisk kupił od Niemców nagrobki z cmentarza
i zbudował z nich tamę przy swoim młynie, dziś młyn i tama już nie istnieją,
ale w korycie potoku po obu brzegach leży jeszcze około 10 nagrobków (macew).
* * *
Żydzi w Jaśliskach zajmowali
się głównie handlem zbożem, bydłem i winem. W 1780 roku mieszkało tu 6 Żydów. Gmina żydowska usamodzielniła się dopiero na początku XX wieku. W 1921 roku mieszkało tu 224 Żydów. Prawie wszystkich wymordowali Niemcy w lesie pod Barwinkiem, niewielu się uratowało, po wojnie przez jakiś czas mieszkały w Jaśliskach znowu 3 żydowskie rodziny.
KORCZYNA
Cmentarz
Powierzchnia 0,7 hektara,
zachowanych około 200 nagrobków; zbiorowa mogiła 123 Żydów i 7 Polaków
rozstrzelanych na cmentarzu przez Niemców.
*
W 1780 roku zamieszkiwało tu 80 Żydów.
LESKO 
Synagoga
Pierwsza synagoga, drewniana,
usytuowana w pobliżu dawnego rynku. Wzmiankowana w 1608 i 1618 roku.
Synagoga,
Berka Joselewicza 16
Nowa synagoga wzniesiona
w XVIII wieku, na miejscu poprzedniej drewnianej. Murowana z kamienia i
cegły. Przebudowana w 1838 roku (szczyty, dach, wystrój wnętrza). Po 1945
roku opuszczona. Odbudowana w latach 60. i 70. XX wieku. Od 1995 mieści
się tu Muzeum Żydów Galicji. We wnętrzu zachowana oprawa aron ha-kodesz
w postaci półkolumn zwieńczonych trójkątnym szczytem. Pośrodku sali znajdowała
się dawniej żeliwna, altanowa bima, której fragmenty zachowały się jako
balustrady balkonów w pobliskich domach. W przedsionku, po obu stronach
wejścia mieściły się modlitewnie rzemieślników. Ozdobą elewacji frontowej
budynku jest barokowy szczyt z okrągłą wieżą, mieszczącą kręte schody.
Na tejże elewacji w partii szczytowej tablice Dekalogu i napis w języku
hebrajskim: "O jakimże lekiem napawa to miejsce ! Nic tu innego, tylko
dom Boży i brama nieba".
*
Do synagogi przylegał tzw.
Sendzer klojz (modlitewnia zwolenników cadyka z Nowego Sącza)
* * *
Na przeciw głównej synagogi
mieścił się Sadigorer klojz (dom modlitwy zwolenników cadyka z Rużyna,
z dynastii sadogórskiej)
Cmentarz,
na wzgórzu naprzeciw synagogi (ul. Słowackiego)
[200 metrów drogą w dół za synagogą po lewej stronie]
Założony w XVI wieku, powierzchnia 3 hektary, ogrodzony
siatką, zachowanych około 2 tys. nagrobków, w tym wiele starych i pięknie
dekorowanych. Najstarszy z 1548 roku, na stoku, przy wejściu. W 1996 roku wydobyto,
oczyszczono i zakonserwowano nagrobki pochodzące z XVI wieku. Jest to największy
zespół szesnastowiecznych nagrobków żydowskich w Polsce.
Obelisk
Odsłonięty 1.09.1996
roku.
* * *
Żydzi w Lesku mieszkali od
1542 roku. Podlegali początkowo gminie przemyskiej, następnie gminie w
Sanoku. Samodzielna gmina powstała przed 1765 rokiem. W XVIII wieku powstał
tu ośrodek chasydyzmu, szeroko
zasłynął rabin Samuel Szmelke. W roku 1880 było 1976 Żydów, w 1921 roku
- 2400.
We wrześniu 1939 roku Lesko dostało się pod okupację sowiecką. W dniu 14
sierpnia 1941 roku Niemcy wywieźli większość ludności żydowskiej do Zasławia
i tam rozstrzelali. Pozostali zginęli w Bełżcu.
LUTOWISKA 
Cmentarz,
300-400 metrów od centrum na południe
Założony w XIX wieku,
powierzchnia l hektar, ogrodzony, zachowanych ponad pięćset ciekawych nagrobków,
większość poprzewracana, teren zaniedbany. Cmentarz porastają wysokie trawy i gęste
zarośla utrudniające zwiedzanie. Brak jakichkolwiek ścieżek.
Pomnik,
obok kościoła katolickiego. Ustawiony na miejscu, w którym w czerwcu 1942 roku Niemcy rozstrzelali około 650 Żydów.
* * *
Początki żydowskiego osadnictwa sięgają tu przypuszczalnie XVI wieku. W 1785 roku zamieszkiwało tu 86 Żydów. Pod koniec XIX wieku następuje wzrost liczebności ludności żydowskiej co związane jest z emigracją z terenów wschodnich. W 1884 roku mieszka tu 1309, a w 1921 roku - 2000 Żydów na 3500 mieszkańców miasta. Głównym ich zajęciem był handel. Sprzedawali głównie bydło i konie, prowadzili szynki, zajazdy, byli sędziami, adwokatami, nauczycielami. Największym właścicielem ziemskim tych okolic był Mendel Rand. Jego majątek składał się z dworu, trzech folwarków i lasu - o łącznej powierzchni 600 ha.
Dnia 22 czerwca 1942 roku po dokonanej tu przez Niemców egzekucji przestała istnieć prawie cała ludność żydowska tych okolic.
MRZYGŁÓD
Tablica
Umieszczona na zbiorowej
mogile 24 Żydów rozstrzelanych przez Niemców w 1942 roku.
NOWOTANIEC
Cmentarz
Nie zlokalizowany, brak
danych.
*
W 1780 roku zamieszkiwało tu 74 Żydów, w 1870 - 249, a w 1900 - 287.
NOWY ŻMIGRÓD
Cmentarz,
ul. Jasielska
Założony w XVII wieku,
powierzchnia 0,2 hektara, nie ogrodzony, zachowanych około 250 nagrobków,
z czego około 100 w dobrym stanie; dwa nagrobki powojenne z napisami dwujęzycznymi,
w tym nagrobek Pinkasa Wohlmuta, zmarłego w 1955 roku, ostatniego nowożmigrodzkiego
Żyda.
Synagoga
Murowana, zbudowana XVII
wieku. Zniszczona w czasie wojny.
* * *
Żydzi osiedlili się tu w
XVI wieku, wkrótce założyli samodzielna gminę i wybudowali synagogę. W
połowie XVII wieku gmina liczyła około 700 osób. Zajmowali się handlem
m.in. wina, koni, drewna, zboża, krawiectwem, kapelusznictwem, prowadzili
karczmy i młyny. Przed wybuchem wojny mieszkało tutaj około 1000 Żydów.
W lecie 1942 roku Niemcy część Żydów wymordowali na miejscu, około 500
wywieźli do obozu pracy w Płaszowie, część rozstrzelali w lesie pod Hałbowem
na miejscowym kirkucie a pozostałych deportowali do obozu zagłady w Bełżcu.
ROPIENKA
Tablica,
na terenie kopalni "Ropienka"
Upamiętniająca egzekucję
92 Żydów, umieszczona na budynku, w którym dziś mieści się świetlica zakładowa.
Tablica,
na budynku straży pożarnej.
Wmurowana ku czci zamordowanych
Żydów; w 1942 roku Niemcy zamknęli w tym budynku 84 Żydów i po kilkunastu
dniach głodzenia wszystkich zamordowali.
RYMANÓW 
Synagoga
Pierwsza miejscowa bóżnica, drewniana,
wzmiankowana w 1593; założono wówczas również cmentarz. Synagoga przetrwała do drugiej ćwierci XVII wieku, kiedy to wzniesiono bożnicę murowaną.
Synagoga,
w rogu rynku przy ul. Bieleckiego
Zbudowana w XVII
wieku. Wzniesiona z kamienia łupanego i cegły, orientowana, o planie zbliżonym
do kwadratu, z okrągłą wieżyczką w narożniku. Spełniała funkcje obronno-obserwacyjne.
Przebudowana pod koniec XIX wieku. Od strony południowej znajdowała się przybudówka, w której mieściła się sala modlitewna dla kobiet. W przybudówce zachodniej funkcjonował cheder rabbiego Szymona Nosla, siedziba stowarzyszenia dobroczynnego Jad Harutzim oraz Zgromadzenia Rzemieślników Żydowskich. W czasie wojny hitlerowcy urządzili w synagodze magazyn. W 1957 roku rozebrano część budowli. Obecnie ruina, zachowały się tylko mury sali głównej, wewnątrz 4 smukłe filary bimy z głowicami korynckimi, wnęka w murze w miejscu aron ha-kodesz i resztki malowideł.
*
Obok synagogi znajdował się niegdyś pałac rabinacki, a w nim także bóżnica i ośrodek studiów Tory, założony z inicjatywy Menachema Mendla.
Pałac rabinacki był jednym z najładniejszych domów w mieście. Zbudował go dla siebie i swoich następców cadyk Cwi Hirsz. Wewnątrz urządzony z przepychem: marmurowe kominki, mozaiki na podłogach. W pobliżu rabinówki był też cheder, przytułek dla ubogich chasydów oraz szpital i mykwa.
Synagoga,
ul. Piekarska
Mniejsza bóżnica zbudowana na przełomie XIX i XX wieku. Obsługiwana w okresie międzywojennym przez rabina Furera, pozbawiona jakichkolwiek cech stylowych. Jej ruina przetrwała do końca lat pięćdziesiątych.
Bejt ha-midrasz, poniżej "wielkiej synagogi"
Drewniany budynek - miejsce studiów Tory, ale także odprawiano tutaj modły.
Zbudowany prawdopodobnie w XVIII wieku. Został zburzony po wojnie, w początkowym okresie rządów komunistycznych, podobnie jak pałac rabinacki, łaźnia oraz cheder.
Cmentarz,
ul. Słowackiego, w odległości 200 metrów od cmentarza katolickiego
Założony w II połowie XVI wieku, chociaż po raz pierwszy wzmiankowany dopiero po 1700 roku. Zachowanych około 200 nagrobków, najstarszy z odczytanych pochodzi z 1826 roku. Powierzchnia 2,64 hektara, ogrodzony. Na cmentarzu tym grzebano Żydów rymanowskich oraz z miejscowości należących do kahału rymanowskiego - z 9 okolicznych miast i ponad 80 wsi.
Ostatni pogrzeb odbył się tu w 1942 roku. Większość macew z tego cmentarza została użyta przez hitlerowców do utwardzania lokalnych dróg. Na cmentarzu znajdują się m.in. nieoznaczone groby ponad dwudziestu rozstrzelanych przez hitlerowców Żydów z Rymanowa i okolic oraz mogiła rozstrzelanych pięciu Cyganów. W starej części cmentarza znajdowała się kwatera żołnierzy austriackich pochodzenia żydowskiego poległych w czasie I wojny światowej w potyczkach w okolicy Rymanowa. Na szczycie cmentarnego wzgórza stoją dwa ohele, jeden - cadyka Menachema Mendla (zm. 1815) i jego żony, drugi - cadyka Cwi Hirsza (zm. 1846) i jego syna cadyka Józefa Friedmana. Do dziś są one odwiedzane przez chasydów z całego świata. Prochy ostatniego rabina - Hirsza Horowitza - zostały ekshumowane
około 1960 roku i przewiezione do Izraela.
Izba pamięci,
ul. Bieleckiego 3
Przechowuje się tutaj
liczne pamiątki żydowskie.
* * *
Pierwsi Żydzi pojawili się tu prawdopodobnie pod koniec pierwszej połowy XVI wieku. Zamieszkiwali północno-zachodnią część miasta. Ćwierć wieku później zorganizowana gmina dysponowała drewnianą synagogą oraz cmentarzem. Żydzi rymanowscy zajmowali się w owym czasie m.in. handlem winem importowanym z pobliskich Węgier, brali udział w targach w Krośnie. Aby pozbyć się żydowskiej konkurencji rajcy Krosna podjęli w 1700 roku oryginalną uchwałę: "ograbienie lub zabicie Żyda z Rymanowa nie podlega karze". W 1765 roku w całej gminie podległej kahałowi mieszkało 1015 Żydów (42,8% ludności). Od końca XVIII wieku mieli dominujący wpływ na rozwój i gospodarkę miasta.
W XIX wieku Rymanów stał się jednym z ważniejszych ośrodków myśli i nauki chasydzkiej w byłej Galicji, głównie za sprawą słynnego cadyka: Menachem Mendel zwany Mendełe z Rymanowa (1745-1815). Był uczniem Elimelecha z Leżajska i Szmelkego z Nikolsburga, nauczycielem - Naftalego z Ropczyc. Jego następcą został Cwi Hirsz Kohen. Ostatnim rymanowskim cadykiem był reb Izaak Friedmann, ostatnim rabinem Mosze Alter Horowitz. W końcu XIX wieku w Rymanowie zaznaczył się aktywny ruch syjonistyczny. W roku 1921 żyło tu 1412 Żydów (40% ludności miasteczka). Działały żydowskie kluby sportowe: "Makabi", "Hagibor", "Radifa". Organizacje: "Hitachdut" (Zjednoczeni), "Hehaluc" (Pionier), "Schlomej Emunej Israel", "Beth Izaak", "Beth Israel", "Agudas Israel", organizacje młodzieżowe "Bnei Akiva" i "Betar" oraz Biblioteka Żydowskich Robotników im. Peretza". W Rymanowie urodził się Izaak Izydor Rabi - laureat nagrody Nobla z 1944 roku w dziedzinie badań magnetycznych właściwości atomów. Przed wybuchem II wojny światowej mieszkało tu około dwóch tysięcy Żydów.
Po zajęciu Rymanowa przez Niemców w 1939 roku część Żydów została wypędzona do
pobliskiej sowieckiej strefy okupacyjne. W sierpniu 1942 roku hitlerowcy utworzyli getto, jednak nie było ono odizolowane od reszty mieszkańców. Gettem zarządzał Judenrat na czele którego stał Herman Spira. Likwidacja getta nastąpiła w sierpniu 1942 roku. Większość Żydów została wywieziona do obozu zagłady w Bełżcu, część została zamordowana w doraźnych egzekucjach na miejscu lub w lesie pod Barwinkiem.
SANOK 
Synagoga,
ul. Rynek 10 (d. Plac Zamkowy 3)
Tzw. Klaus Sadagora,
wzniesiony z funduszy prywatnych w 1924 roku. Założona na planie prostokąta,
sala modlitwy mieściła się prawdopodobnie na piętrze. Po 1945 roku mieściło
się tu archiwum.
*
Na przełomie XIX i XX wieku
były tu dwie większe synagogi oraz liczne klojzy chasydów.
Cmentarz,
ul. Kiczury
Powierzchnia 1,67 hektara,
ogrodzony siatką, zachowanych około 50 nagrobków.
Cmentarz
Brak innych danych, całkowicie
zdewastowany i zniszczony. Byłe władze miejskie oddały teren cmentarza
pod budowę restauracji.
* * *
Żydzi mieszkali tu od drugiej
połowy XVI wieku. Początkowo tworzyli filię gminy w Lesku; uzyskali przywileje
od Augusta II w 1720 i Augusta III w 1754. Samodzielna gmina wyodrębniła
się najpóźniej w XVIII wieku. Jej rozwój nastąpił pod rządami austriackimi;
do 1806 istniało tu żydowskie gimnazjum założone przez Józefa II. W XIX
wieku znaczną część gminy stanowili chasydzi
- zwolennicy cadyka z dynastii sadogórskiej mającego siedzibę
w Rymanowie, oraz cadyków z Nowego Sącza, Bełza, Bobowej. Mieściły się
tu dwie żydowskie drukarnie. W 1880 roku było tu 2129 Żydów (41,6% ludności),
zajmujących się handlem, zwłaszcza drewnem, a pod koniec stulecia Żydzi
zainicjowali wydobycie ropy naftowej. W roku 1909 nauczyciel Zewi Abt założył
szkołę z językiem hebrajskim, w latach 1910-14 ukazywał się tu żydowski
tygodnik "Folksfrajnd", w tym czasie żyło w Sanoku około 4 tys. Żydów (38%
ludności). W Sanoku urodził się Benjamin Katz, poeta hebrajski, absolwent
Uniwersytetu Jagiellońskiego, rektor uniwersytetu w Tel Awiwie. Rabinem
w latach 1919-21 był słynny Meir Szapiro. Przed wybuchem wojny mieszkało
tu około 5000 Żydów.
Wkrótce po zajęciu miasta Niemcy spalili synagogi, kilkuset Żydów wypędzili
do sowieckiej strefy okupacyjnej. We wrześniu 1942 utworzyli getto. Uwięzili
w nim około 5 tys. osób z Sanoka i okolic. W lutym 1943 przez obóz pracy
w Zasławiu wszyscy zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu.
SZEBNIE
Wiosną 1943 roku w byłym
obozie jeńców radzieckich Niemcy zorganizowali obóz pracy. Przebywało tam
około 5 tysięcy Żydów. Ciężko pracując, bici i głodzeni masowo umierali.
W dużej ilości też ich rozstrzeliwano. Ciała chowano w sąsiednich Dołach
Bierowskich. Z obozu szebnieńskiego jesienią 1943 roku dwukrotnie wywożono
Żydów do lasu w Dobrucowej. W obu egzekucjach łącznie stracono ponad 1200
osób, ich ciała zostały spalone.
TYRAWA WOŁOSKA
Cmentarz
Poważnie zdewastowany,
zachowane tylko 2 nagrobki.
*
W 1870 roku zamieszkiwało tu 32 Żydów, a w 1900 - 469.
USTRZYKI DOLNE 
Synagoga, przy rynku
Zbudowana w 1 połowie
XIX wieku. Murowana z kamienia. Orientowana, na planie prostokąta, od wschodu
z kwadratową salą główną, od zachodu z babińcem nad przedsionkiem. Sala
główna przekryta stropem lustrzanym. Mocno zniszczona w czasie I wojny.
Po 1945 - magazyn zbożowy, obecnie biblioteka i muzeum. Zachowany wystrój
zewnętrzny ściany wschodniej.
*
Oprócz głównej synagogi istniały
tu: stary i nowy bejt ha-midrasz, klojzy chasydów z Bełza i Sadogóry, synagoga
członków organizacji Jad Charucim (rzemieślników) oraz minjan miejscowego
cadyka Josefa Moszkowica.
Cmentarz
Założony prawdopodobnie
w XIX wieku, powierzchnia 0,8 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowanych
około 80 nagrobków.
* * *
Żydzi mieszkali tu od założenia
miasta w 1509 roku. W 1780 mieszkało tu 190 Żydów. Niezależna gmina powstała w latach 30. XIX wieku, rządziła nią dynastia rabinów Browerów. W 1880 roku mieszkało tu 1146 Żydów (62,8
% mieszkańców, w 1900 - 2091 (61,1 %), a w 1921 - 1768 (54,5%).
WOLA MICHOWA
Cmentarz
Nie ogrodzony, poważnie
zdewastowany, zachowało się tylko 10 nagrobków. Przed samą wojną żyło tutaj
tylko stu kilkudziesięciu Żydów, ale w XVIII wieku osadnictwo żydowskie
było liczniejsze (Wola Michowa miała wtedy prawa miejskie) i prawdopodobnie
istniała tu wówczas samodzielna gmina.
*
W 1780 roku zamieszkiwało tu 59 Żydów.
ZAGÓRZ
Pomnik,
ul. Fabryczna
Ustawiony w latach sześćdziesiątych
na zbiorowych mogiłach około 4000 Żydów, którzy zostali zamęczeni bądź
rozstrzelani przez Niemców w istniejącym tu (na terenie dawnej fabryki
celulozy) obozie pracy przymusowej wiatach 1940 - 44.
UWAGA
!!!
Część
zamieszczonych tu informacji może być nieaktualna !
Jeśli uznasz, że czegoś tu brakuje - Napisz
!
Źródła:
-
Eleonora Bergman, Jan Jagielski "Zachowane
synagogi i domy modlitwy w Polsce" Warszawa 1996
-
Przemysław Burchard "Pamiątki i zabytki
kultury żydowskiej w Polsce" 1990
-
Jan Jagielski "Cmentarze żydowskie w
Polsce" Studia z dziejów Żydów w Polsce T.1, ŻIH Warszawa 1995
-
Jan Jagielski "I pokój stanie się działem
sprawiedliwości" Kalendarz Żydowski-Almanach 5752
-
Paweł Wildstein "Z działalności Zarządu
Głównego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego ..." Kalendarz Żydowski-Almanach
5752
-
Maria Wiśniewska "Na sposób galicyjski"
Słowo Żydowskie 15-29.11.1996
-
Elżbieta Rączy "Ludność Żydowska w Krośnie do 1919 roku" Krosno 1995
-
Andrzej Potocki "Żydzi Rymanowscy" Krosno 2000
-
Piotr Chałubiński "Spacer po zapomnianym cmentarzu"
Słowo Żydowskie 3-31.05.2002
|
KROSNO