Piotrków Trybunalski


Synagoga
Pierwsza, drewniana synagoga wzniesiona została w 1689 roku na tzw. Podzamczu. Zburzyli ją uczniowie szkół pijarskich i jezuickich podczas zajść antyżydowskich w 1740 roku.

Synagoga Mała, ul. Jerozolimska
Ufundowana w 1775 przez Herna (Hersza ?) Piotrkowera. Po ukończeniu sąsiedniej wielkiej synagogi służyła jako bejt ha-midrasz. Orientowana, na planie prostokąta. Podzielona wtórnym stropem na dwie kondygnacje, z pozostawieniem na parterze podstaw czterech filarów, pomiędzy którymi stała dawniej bima. Na ścianie wschodniej górnej kondygnacji zachowała się polichromia, stanowiąca dawniej górną część oprawy aron ha-kodesz. Obecnie - biblioteka dziecięca.

Synagoga Wielka, ul. Jerozolimska
Zbudowana w latach 1791-93 na miejscu poprzedniej, drewnianej. Jedna z najpiękniejszych w Europie, wyróżniająca się unikatową architekturą. Orientowana, na planie prostokąta, z dostawionym od zachodu płytkim przedsionkiem. Na szczególną uwagę zasługiwała ściana wschodnia, gdzie umieszczony był ołtarz z wnęką na rodały oraz ciekawa ornamentacja zawierająca motywy i symbole biblijne. Znaleziona we wnętrzu data: 1816 - może oznaczać ukończenie dekoracji wykonanej przez Dawida Fridlendera. Wewnątrz synagogi znajdowały się także malowidła przedstawiające m.in. Ścianę Płaczu, Groby Patriarchów oraz znaki zodiaku. Babińce dobudowano wzdłuż elewacji północnej i południowej po 1854 roku (pierwotnie babiniec mieścił się nad przedsionkiem). Po 1868 przebudowano elewację zachodnią i nadano nowy wystrój zewnętrzny całej budowli. Podczas odwrotu wojsk napoleońskich z Rosji w roku 1813 synagogę odwiedził marszałek Davout, zaś w 1821 - car Aleksander I. W 1854 roku synagoga została poważnie zdewastowana przez Rosjan. W czasie II wojny zdewastowana przez Niemców. Obecnie - biblioteka.

Cmentarz, ul. Wojska Polskiego
Założony w 1679 roku, dziś nie ma po nim śladu. W pierwszej połowie XIX wieku część nekropolii wywłaszczono pod regulację ulicy (dziś Wojska Polskiego) oraz szpital. Obecnie - teren zielony (skwer, znajdujący się za synagogami).

Cmentarz, ul. Spacerowa 93
Założony w 1791 roku, powierzchnia 3,5 hektara, ogrodzony murem z cegieł, zachowanych kilka tysięcy nagrobków, najstarszy z 1794 roku. Po wojnie wystawiono tu pomnik.

Pomnik, na cmentarzu żydowskim przy ul. Spacerowej 93
Symboliczna mogiła z tablicą pamiątkową ku czci niezliczonych Żydów z getta piotrkowskiego, którzy z rąk Niemców padli ofiarą wielu egzekucji w latach 1940-43.

Tablice
We wrześniu 1997 roku odsłonięto pięć tablic z brązu (napisy w czterech językach) upamiętniających miejsca kaźni oraz judaistyczne tradycje m. in. przy bramie cmentarza ul. Spacerowa oraz w miejscu pierwszego, najstarszego cmentarza żydowskiego ul. Wojska Polskiego.

* * *

   Miasto powstałe w XII wieku posiadało zakaz osiedlania się Żydów, którzy dopiero w XVI wieku zamieszkali w okolicy na ziemiach starosty i przychodzili tylko na targi i jarmarki. W roku 1657 wojska Stefana Czarnieckiego dokonały krwawego pogromu Żydów w Piotrkowie. W 1679 roku Jan III Sobieski zezwolił na założenie gminy żydowskiej, synagogi, cmentarza, mykwy, rzeźni i sklepów. W 1765 roku mieszkało tu 1107 Żydów. Piotrków Trybunalski był jednym z najważniejszych w Polsce żydowskich ośrodków wydawniczo-drukarskich.
     Tuż przed wybuchem II wojny mieszkało tu około 11 tys. W październiku 1939 roku Niemcy utworzyli tu pierwsze getto na ziemiach polskich. Uwięzili w nim około 25 tys. osób z Piotrkowa i okolic. 15-21 października 1942 około 22 tys. osób wywieźli do obozu zagłady w Treblince, 150 rozstrzelali, a 3500 umieścili w obozie pracy.
 

OKOLICE PIOTRKOWA

BĘDKÓW
Cmentarz, przy drodze do Gutkowa
Założony prawdopodobnie drugiej połowie XIX stulecia. Powierzchnia 0,15 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków, obecnie - teren zalesiony. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.

* * *
W 1921 roku żydowska populacja liczyła tu 228 osób - 32,8% ludności.

BEŁCHATÓW    
Synagoga, ul.Ewangelicka
Mała drewniana synagoga, istniała tu w 1824 roku. Z powodu popadania w ruinę, w 1893 roku została zastąpiona synagogą murowaną.

Synagoga, na skrzyżowaniu ul. Fabrycznej i 19 Stycznia (dawniej Ewangelickiej).
Synagoga murowana, wybudowana w 1893 roku przy znaczącym wsparciu żydowskich właścicieli fabryk. Zdewastowana w czasie wojny, po wojnie służyła jako ośrodek sportowy. Naprzeciwko dawnej synagogi (Narutowicza) znajduje się tablica pamiątkowa.

Cmentarz, na terenie zwanym Kempfinówka
Stary cmentarz żydowski, powierzchnia 0,15 hektara, zdewastowany i zniszczony. Za zezwoleniem byłych władz miejskich zajęty pod zabudowę.

Cmentarz, ul. Lipowa
Nowy cmentarz żydowski, założony w 1893 roku, powierzchnia l ,69 hektara. Zniszczony w czasie II wojny światowej. Płyty nagrobne zostały użyte przez Niemców do utwardzania chodników, dróg i mostów w różnych częściach miasta. Po wojnie umieszczono tu symboliczny pomnik z fragmentów nagrobków, ale został on zniszczony. W 1970 roku byłe władze miejskie na cmentarzu urządziły park. W 1992 roku w 50-tą rocznicę likwidacji getta w Bełchatowie wzniesiono nowy kamienny pomnik poświęcony żydowskim mieszkańcom miasta, którzy zginęli zamordowani w czasie II wojny światowej.

* * *

   Pierwsi Żydzi pojawili się w Bełchatowie w 1764 roku, zajmowali się głównie tkactwem chałupniczym, później pracowali w przemyśle tekstylnym. Tutejsza społeczność żydowska była zróżnicowana pod względem politycznym i religijnym. Swoich zwolenników miał chasydyzm, żywotne były idee socjalistyczne i syjonistyczne. Działały instytucje kulturalne, klub sportowy, ukazywała się gazeta. W 1925 roku na 25 członków władz miejskich 13 było Żydami. W roku 1897 było 2987 Żydów, w 1921 roku - 3688 (59% ludności miasta), a tuż przed wybuchem wojny - około 6000 Żydów.
   Niemcy zaraz po zajęciu miasta zniszczyli Żydom wszystkie przedmioty liturgiczne. Nie utworzyli tu zamkniętego getta, ale Żydów stłoczono w ciasnocie w obrębie kilku ulic: Fabrycznej, Pabianickiej, Sienkiewicza i Piłsudskiego. W sierpniu 1942 roku około 1000 Żydów wywieziono do getta łódzkiego, a 5000 - do obozu zagłady w Chełmnie.

Zobacz też:
www.shtetlinks.jewishgen.org/Belchatow/

BUCZEK
Nagrobki
Podczas okupacji Niemcy wywieźli z cmentarzy żydowskich w Zelowie i w Łasku liczne nagrobki i z nich ułożyli w Buczku (napisami do dołu) chodnik o długości 400-500 metrów (istnieje on do dziś).

FELICJANÓW
Mogiła
Ogrodzona, lecz nie upamiętniona mogiła Żydów, zamordowanych przez Niemców podczas okupacji.


GORZKOWICE
Synagoga, Rynek 9
Wzniesiona prawdopodobnie w XIX wieku, obecnie magazyn zbożowy.

* * *

W 1881 roku zamieszkiwało w całej gminie ok. 360 Żydów; w 1921 w samych Gorzkowicach 648.

INOWŁÓDZ    
Synagoga, ul. Juliana Tuwima
Zbudowana na początku XIX wieku. Spalona w czasie II wojny. Po 1945 magazyn, w latach 1979-82 adaptowana na bibliotekę, która mieści się tam do dzisiaj. Ocalało kilka fragmentów malowideł.

Cmentarz
Założony około 1820 roku, powierzchnia 0,7 hektara, nie ogrodzony, częściowo zdewastowany, zachowanych około 70 nagrobków, najstarszy z 1831 roku.

Mogiły
Ogrodzone, lecz nie upamiętnione zbiorowe mogiły Żydów pomordowanych przez Niemców.

* * *

   Osada założona w XI wieku, prawa miejskie w XIII wieku, pierwsze wiadomości o Żydach pochodzą z 1537 roku. Żydzi tutejsi w XVIII wieku należeli do gminy w Ujazdowie. Po 1820 roku samodzielna gmina z zarządem, cmentarzem i synagogą (ale nie było rabina, tylko dajan Dawid Pfefferkorn). W końcu XIX wieku osada zasłynęła jako modne letnisko, głównie dla Żydów z Tomaszowa, Łodzi i Warszawy, co aż do II wojny światowej dawało dochody ludności. Tuż przed wybuchem wojny było 518 Żydów.
   Jesienią 1941 roku hitlerowcy utworzyli getto. W sierpniu 1942 roku nastąpiła deportacja całej ludności żydowskiej od getta w Tomaszowie Mazowieckim.

KAMIEŃSK
Cmentarz
Powierzchnia 1,65 hektara, całkowicie zdewastowany, obecnie - teren budowlany.

OPOCZNO    
Synagoga, ul. Janasa 13
Zbudowana w końcu XVIII wieku, w 1939 roku miała spalony dach, w 1945 roku została rozszabrowana. W 1958 przy adaptacji na kino usunięto bimę z czterema filarami (istniały w 1949). W sali głównej zachowany strop polichromowany, zasłonięty nowym stropem podwieszonym. Zachowany wystrój zewnętrzny.

*
Zachował się tzw. dom Esterki

Cmentarz, obok synagogi
Założony w 1646 roku, całkowicie zdewastowany i zniszczony przez byłe władze, które na cmentarzu wybudowały bazę Państwowej Komunikacji Samochodowej.

Cmentarz, ul. Limanowskiego 23
Zachowały się resztki murowanego ogrodzenia, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

   Żydzi mieszkali w Opocznie już w XIV wieku, co w późniejszych czasach łączyli z legendą o protekcji Esterki u Kazimierza Wielkiego i w rynku pokazywali rzekomy dom Esterki, zaś piękny stary parochet w synagodze uważany był za dar Esterki. W roku 1588 Zygmunt III nakazał wygnanie Żydów z miasta, ale dzięki poparciu starostów do tego nie doszło. W 1646 roku otrzymali zezwolenie na zakup placu pod nową synagogę, cmentarz i budowę domów. W 1715 kazano im zburzyć synagogę i wynieść się z miasta, ale prawdopodobnie nie doszło do realizacji tego wyroku. W 1827 roku mieszkało tu 1922 Żydów (64% ludności).
W XIX wieku szybkie i silne upowszechnienie chasydyzmu, najpierw pod wpływem Przysuchy, później Ger i Aleksandrowa. Znani rabini opoczyńscy: Jehuda Lajb (syn Eljezera Lipszyca z Błaszek), Icchak Szarif (krewny Symche Bunina z Przysuchy) i Josek Liliental (od końca XIX wieku do 1924 roku). W 1915 roku założono szkołę żydowską im. Władysława Jagiełły. Prawie cały handel znajdował się w rękach ludności żydowskiej. W okresie przed I wojną światową istniała w Opocznie m.in. cegielnia, kopalnia wapienia, piece wapienne, odlewnia. Poza tym ludność starozakonna zajmowała się drobnym rzemiosłem. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało w Opocznie 2954 Żydów.
   W listopadzie 1940 roku Niemcy założyli getto, w którym zamknięto około 4 tys. osób. W lipcu 1942 około 400 osób deportowano do obozu pracy "Hasag" w Skarżysku Kamiennej. W październiku 1942 około 3 tys. wywieźli do obozu zagłady w Treblince, pozostałych zamordowali w styczniu 1943. Zbiegowie z getta i transportów utworzyli w lesie oddział partyzancki pod dowództwem Juliana Ajzenmana "Kaniowskiego".

PRZEDBÓRZ   
Cmentarz, ul. Ogrodowa
Powierzchnia 1,5 hektara, zachowały się resztki murowanego ogrodzenia i dziesiątki nagrobków, najstarszy z 1794 roku.

Synagoga
Drewniana, nie zachowała się do dzisiejszych czasów.

RADOMSKO    
Cmentarz, ul. Przedborska 196
Zwożony w 1816 roku, powierzchnia 2,5 hektara, ogrodzony murem z cegieł, zachowanych ok. 3 tysięcy nagrobków, najstarszy z 1831 roku, interesujące pomniki żeliwne, wapienne i z piaskowca. Kilka grobów posiada metalowe ogrodzenie. Ohel z grobami cadyków. Wewnątrz ohelu znajdują się macewy i tabliczki pamiątkowe poświęcone następującym osobom: Salomon kohen Rabinowicz z Radomska (ur. 1803 zm. 16.03.1866), Cwi Meir kohen Rabinowicz z Radomska (zm. 7.08.1902), Abraham Isachar Dow kohen Rabinowicz z Radomska (zm. 5.09.1892). Ezechiel kohen Rabinowicz z Radomska (zm. 10.11.1910), Salomon kohen Rabinowicz z Radomska (zm. 23.06.1907), Mojżesz Elimelech kohen Rabinowicz z Radomska (zm. 19.10.1891). Znajdują się też trzy nagrobki kobiece - żony i córki radomszczańskiego cadyka Abrahama Isachara oraz żony jego syna Mojżesza Elimelecha. Ohel jest odwiedzany przez rodzinę z Izraela.

Tablica, na cmentarzu żydowskim
Umieszczona na jednej z kilku zbiorowych mogił rozstrzelanych tutaj i pochowanych Żydów. Cmentarz był w latach 1940-43 miejscem licznych egzekucji, w największej w styczniu 1943 roku (podczas likwidacji getta) Niemcy rozstrzelali około 1500 Żydów.

* * *

   W XVII wieku miasto posiadało przywilej "non tolerandis Judaeis" zakazujący osiedlaniu się Żydów. Podczas ich wykluczenia z miasta zamieszkiwali oni pobliską wieś Bugaj, gdzie wybudowali synagogę i mykwę. Na początku XIX wieku wieś Bugaj została wchłonięta przez Radomsko. W 1822 roku zbudowano synagogę, a w 1827 roku mieszkało tu 369 Żydów. Gminę oficjalnie założono w 1834 roku; rabinem był Salomon ha-Kohen Rabinowicz z Włoszczowej, który w 1843 roku założył dwór chasydzki i był odtąd cadykiem. W 1857 roku mieszkało w Radomsku 1162 Żydów (39% ludności miasta) a w 1897 roku - 5054 (43%). Gmina była bogata, Żydzi zakładali fabryki, hotele, restauracje.
   W 1902 roku zbudowano nową wielką synagogę. Z przodu budowli znajdowała się tabliczka z Dziesięcioma Przykazaniami wypisanymi złoconymi literami. Wspaniałe drzwi prowadziły do długiego i szerokiego korytarza, przez następne drzwi do wnętrza. W środku synagogi znajdował się wysoki pulpit, a na suficie wisiały piękne żyrandole oraz znajdowały się malunki przedstawiające niebo w błękitnym kolorze z gwiazdami, księżycem, słońcem i znakami zodiaku..
   Na początku XX wieku zaznaczył się ruch syjonistyczny, a oprócz partii Poalej-Syjon aktywny był także Bund. W 1921 roku - 7774 Żydów (41,5% ludności). Były wówczas dwie synagogi syjonistyczne, dwie szkoły Talmud-Tora, betmidrasz i jeszywa, W 1930 roku powstał w okolicy kibuc haluców "Witkinia". Czynne były: gimnazjum żydowskie, hebrajska szkoła prywatna, biblioteka im. Szaloma Alejchema, klub sportowy "Hakoah", stowarzyszenie "Linas Hacedek" i kasa "Gemilas Chesed". Tuż przed wojną mieszkało tu około 15 tys. Żydów (55% mieszkańców).
   Hitlerowcy wkroczyli do miasta 3 września 1939 roku i od razu rozpoczęli kampanię terroru przeciwko Żydom. Utworzyli getto, w którym ludność zdziesiątkowały dwie epidemie tyfusu. W październiku 1942 roku nastąpiła duża deportacja do obozu zagłady w Treblince. Wielu Żydów uciekło wówczas do lasu; znani partyzanci to Tuwia Borzykowski, bracia Szabatowscy i Róża Szapiro. W styczniu 1943 roku likwidacja getta i transport ostatnich Żydów do obozu zagłady w Treblince.

Zobacz też:
www.shtetlinks.jewishgen.org/radomsk/Radomsko.htm

ROZPRZA   
Synagoga, ul. Świerczewskiego
Zbudowana w 1898. Założona na planie prostokąta. Zachowane resztki wystroju zewnętrznego w postaci lizen i uproszczonych gzymsów. Po 1945 przebudowana na biura i sklepy.

Cmentarz, obok cmentarza katolickiego
Założony w XVII wieku, powierzchnia 0,7 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowały się tylko 3 nagrobki, z których najstarszy z 1827 roku.

* * *

   Żydzi nie mieli tu ograniczeń w zamieszkiwaniu. W 1808 mieszkało tu 86 Żydów (34,1 % mieszkańców), a w 1921 roku - 546 (62%). W czasie II wojny hitlerowcy wysiedlili wszystkich do getta w Piotrkowie Trybunalskim.

SULEJÓW
Cmentarz, ul. Podole
Założony w 1864 roku, całkowicie zdewastowany i zniszczony, obecnie - boisko sportowe.

SULMIERZYCE
Cmentarz, przy drodze do Stanisławowa
Nie ogrodzony, całkowicie zdewastowany, nie ma śladów, obecnie - teren zalesiony.

SZCZERCÓW
Cmentarz, na tak zwanej Górze Junga
Zdewastowany i zniszczony, zachowane tylko 4 nagrobki. Lokalne byłe władze urządziły na cmentarzu kopalnię piasku.

TOMASZÓW MAZOWIECKI    
Cmentarz, ul. Smutna 19 (główna brama wejściowa od ul. 17 Stycznia)
Założony w 1831 roku na gruncie podarowanym Żydom przez hrabiego Antoniego Ostrowskiego, powierzchnia 2,9 hektara, ogrodzenie murowane z cegieł i betonu,
zachowanych około 2000 nagrobków, ruiny ohelu.

* * *

   Miasto założył w 1815 roku hrabia Antoni Ostrowski, przyjaciel Żydów, autor książki o równouprawnieniu. Jego przyjaciel Jakow Steinman wraz z innymi Żydami pojechał do Niemiec i postarał się o imigrantów oraz o kapitał inwestycyjny. Dzięki temu nastąpił szybki rozkwit przemysłu tekstylnego. Chasydzi nazywali Tomaszów "Tejma Szaw" (nieczysty), bo Żydzi pracowali tu w fabrykach także i w sobotę. W 1831 roku powstała samodzielna gmina (betmidrasz, 17 sztybłech, piękna synagoga, wiele stowarzyszeń filantropijnych, po 1920 roku gimnazjum polsko-hebrajskie). Tuż przed wojną mieszkało tu około 13 000 Żydów.
     Jesienią 1939 roku Niemcy spalili synagogę i betmidrasz (zwoje Tory udało się Żydom uratować i zakopać, po wojnie je wydobyto). Getto utworzono w grudniu 1940 roku, liczba Żydów doszła w nim do 16 000. W 1941 roku deportacje do obozów pracy przymusowej w Bliżynie i Pionkach, liczne egzekucje. W 1942 roku masowa deportacja do obozu zagłady w Treblince. W maju i wrześniu 1943 roku ostatnie deportacje, m.in. do Starachowic. Kilkuset Tomaszowian przeżyło, 200 powróciło po wojnie, próbując założyć gminę. Ekshumowali ofiary zagłady na cmentarz żydowski.

TRESTA
Cmentarz
Był to cmentarz Żydów z Żarnowa, odległego od Tresty o 2 kilometry. Powierzchnia l hektar, zachowane resztki ogrodzenia i kilka nagrobków, sam cmentarz zdewastowany i zniszczony, obecnie - boisko sportowe.

UJAZD
Synagoga, ul. Parkowa 10
Wzniesiona w połowie XIX wieku. Orientowana, na planie prostokąta, z fasadą nieco szerszą od głównego korpusu. Wypalona w czasie II wojny. Po 1945 odbudowana z zachowaniem części wystroju zewnętrznego fasady. Umieszczono tu straż pożarną. W latach 90. XX wieku resztki wystroju usunięto.

Cmentarz
Nie ma ogrodzenia i nagrobków, całkowita dewastacja i zniszczenie.

* * *

   Gmina istniała tu na przełomie XVIII/XIX wieku, do 1820 miała kilka filii m.in. w Inowłodzu. W 1808 mieszkało tu 172 Żydów (33,8% mieszkańców), w 1857 - 543 (51,5%), a w 1939 około 800 osób.
   W lecie 1942 hitlerowcy utworzyli getto. 6 stycznia 1943 część uwięzionych w nim miejscowych Żydów rozstrzelali na miejscu, resztę wywieźli do obozu zagłady w Treblince.

WOLBÓRZ
Synagoga
Drewniana synagoga artystycznej roboty, spłonęła w 1928 roku.

Synagoga, ul. Łąkowa 4
Zbudowana w drugiej połowie XIX wieku. Na planie litery T, z częścią frontową mieszczącą przedsionek, a ponad nim babiniec, szerszą od głównego korpusu.

Cmentarz
Założony w 1862 roku, powierzchnia 0,42 hektary, nie ogrodzony, nie ma nagrobków.

* * *

   Pomimo obowiązującego tu przywileju de non tolerandis Judaeis pierwsi Żydzi osiedli tu na początku XIX wieku. Gmina powstała w 1862 roku, uniezależniła się w 1907. W 1808 mieszkało tu 39 Żydów (4,8% ludności), w 1897 - 437 (25,6%), a w 1921 - 443 (19,7%).
   W 1942 roku większość mieszkańców zginęła w Treblince.

ZELÓW    
Cmentarz, ul. Leśna
Powierzchnia 0,5 hektara, całkowicie zniszczony. Podczas wojny Niemcy wywieźli setki nagrobków do Buczka, gdzie ułożyli kilkaset metrów chodnika (napisami do dołu), chodnik ten istnieje do dziś. Po wojnie lokalne władze uruchomiły na cmentarzu kopalnię piasku; piasek z kośćmi ludzkimi wożono na państwowe budowy.
 

UWAGA !!!
Część zamieszczonych tu informacji może być nieaktualna !
Jeśli uznasz, że czegoś tu brakuje - Napisz !

          Źródła:

  • Eleonora Bergman, Jan Jagielski "Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce" Warszawa 1996
  • Przemysław Burchard "Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce" 1990
  • Janusz Kozłowski "W hołdzie zamordowanym Żydom piotrkowskim" Słowo Żydowskie 31.10.1997
  • Jan Jagielski "Cmentarze żydowskie w Polsce" Studia z dziejów Żydów w Polsce T.1, ŻIH Warszawa 1995
  • Jan Jagielski "... Kamieniom powierzamy pamięć męki i unicestwienia ..." Kalendarz Żydowski-Almanach 5751
  • Daniel Warzocha "Z dziejów piotrkowskiej synagogi" Słowo Żydowskie 8-22.03.2002