RADOM              


Cmentarz, przy ul. Kozienickiej
Założony w 1831 roku jako epidemiczny, w 1846 roku uznany za zwykły grzebalny; W czasie wojny zdewastowany przez hitlerowców. Pogrzebano tu Żydów zmarłych i zamordowanych w Pionkach, gdzie pracowali w zakładach zbrojeniowych. W 1992 roku z inicjatywy Społecznego Komitetu uporządkowano i ogrodzono murem 5 hektarów powierzchni cmentarnej. Zwieziono na teren cmentarza odnalezione macewy "zastępujące" chodniki uliczne. Na terenie cmentarza wybudowano ohel i umieszczono granitową tablicę ku czci żołnierzy wyznania mojżeszowego poległych w roku 1863, 1905, w latach 1920-1921 i w 1939 roku.

*

   W październiku 2001 na radomskim cmentarzu wojennym na Firleju odsłonięto pomnik w kształcie żydowskiej macewy. Na pomniku napisy w języku polskim, hebrajskim i angielskim: "Ku wiecznej pamięci Żydów z Ostrowca Świętokrzyskiego, Radomia, Kielc i okolic, zamordowanych na Firleju przez nazistów niemieckich w latach 1942-1945". Pomnik stanął przy głównej alei cmentarza obok już istniejącego monumentu upamiętniającego rozstrzelanych na Firleju przeszło 15 tysięcy obywateli polskich nie tylko pochodzenia żydowskiego.

Pomnik, ul. Podwalna (Bóżnicza)
Pomnik dłuta Jakuba Zajdensznira poświęcony Żydom Radomia Ofiarom Zbrodni Hitlerowskich. Wzniesiony w 1950 roku na miejscu synagogi spalonej podczas wojny przez Niemców i rozebranej po wojnie na polecenie ówczesnych władz miejskich.

Tablica, ul. Kilińskiego 13
Umieszczona tu w 1996 roku, w miejscu gdzie w latach 1917-39 mieściło się Żydowskie Gimnazjum Koedukacyjne Towarzystwa Przyjaciół Wiedzy.

* * *

    W roku 1576 Żydzi byli w Radomiu już dobrze zasiedziali, bowiem istniał już wówczas Plac Żydowski. Liczniejsze osadnictwo zaczęło się dopiero po 1814 roku w dobie uprzemysłowienia. W roku 1831 założono cmentarz, w 1848 roku otwarto szpital żydowski, w 1884 roku zbudowano synagogę. W roku 1897 mieszkało w Radomiu 11 277 Żydów (37,6% ludności miasteczka). Jeszcze przed I wojną światową założono jeszywę (1908) i dom starców (1913) oraz 5 bibliotek żydowskich. Znani rabini radomscy: Samuel Mohilewer i Symcha Treistman. W roku 1921 ludność żydowska liczyła 24 495 osób (39,7% ogółu mieszkańców miasta). Wychodziła prasa żydowska. Tuż przed wybuchem wojny w Radomiu mieszkało około 30 tys. Żydów.
     W marcu 1941 roku Niemcy utworzyli getto. W lutym 1942 roku miały miejsce dwie egzekucje 40 i 42 Żydów, w kwietniu rozstrzelano dalszych 70 i deportowano dużą grupę Żydów do obozu zagłady w Oświęcimiu. W sierpniu 1942 roku wysłano transport około 10 tys. Żydów do obozu zagłady w Treblince. W getcie pozostało tylko 4 tys. osób, z których w grudniu wywieziono 800 do Szydłowca, część w styczniu 1943 roku do Treblinki, a ostatnią grupę w czerwcu 1944 roku do obozu zagłady w Oświęcimiu.
 

OKOLICE RADOMIA

BIAŁOBRZEGI
Cmentarz, ul. Rzemieślnicza
Założony w 1857 roku, ostatni znany pogrzeb odbył się w 1942 roku. Powierzchnia 0,25 hektara, nie ogrodzony, całkowicie zniszczony; dawne władze lokalne dopuściły do niszczenia cmentarza, zezwalając na budowę drogi i osiedla mieszkaniowego na jego terenie.

* * *

Osadnictwo żydowskie w Białobrzegach datuje się od XVIII wieku, w XIX wieku powstała samodzielna gmina. W 1921 roku żydowska populacja liczyła 1418 osób (58,6% mieszkańców).
     W 1942 roku Niemcy deportowali całą ludność żydowską do obozu zagłady w Treblince.

BŁĘDÓW     
Cmentarz, ul. Nowy Świat
Założony w XIX wieku, ogrodzony po wojnie, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

Żydzi mieszkali w Błędowie od II połowy XIX wieku, gminę założyli na przełomie stuleci; w 1942 roku zostali wywiezieni przez Niemców do obozu zagłady w Treblince.

CIEPIELÓW     
Synagoga
Drewniana synagoga, spłonęła w 1886 roku.

Synagoga, ul. Źródlana 9
Do jej budowy przystąpiono po 11.III.1887 roku. Wzniesiona według projektu architekta z Iłży Lucjana Mierzejewskiego. Dnia 9.VII.1915 roku, w wyniku działań wojennych synagogę spalono. Wyremontowano ją dopiero w 1929 roku. Podczas II wojny przystosowana na magazyn. Synagoga zbudowana jest z czerwonej cegły, przykryta czterospadowym łamanym dachem polskim, krytym wtórnie blachą. Od strony rynku bryłę budynku tworzy piętrowy portyk wsparty na trzech masywnych arkadach, z których środkowa jest niezamurowana. Tędy wiedzie główne wejście do budynku. Pod arkadami bocznymi było wejście na piętro do babińca. Na arkadach znajdują się cztery kolumny o pseudotoskańskich kapitelach. Ściany boczne, jak i ściana frontowa, za portykiem, są zwieńczone gierowanym gzymsem o bogatym, utrzymanym w formie klasycznej profilu. W ścianach północnej, wschodniej i południowej półkoliste otwory okienne z częściowo zachowaną stolarką okienną i szybami. Wnętrze synagogi całkowicie przebudowane, istnieje jednak wnęka na aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory). Obecnie - magazyn gminnej spółdzielni.

Cmentarz, ul. Szkolna (po prawej stronie drogi do Tymienicy Starej)
Założony w XVII wieku, powierzchnia 0,2 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany i zniszczony, część cmentarza zajęta przez sąsiedni tartak.

Mykwa, ul. Szkolna 9
Zbudowana prawdopodobnie w 1889 roku, parterowy budynek murowany, zdewastowany podczas wojny i po wojnie odbudowany z przeznaczeniem na magazyn.

* * *

  Pojedynczy Żydzi mieszkali w Ciepielowie już w XV wieku, gminę założyli w XVII wieku. Archiwalia dóbr ciepielowskich z lat 1690-1727 informują, że Żydzi byli arendarzami. W 1786 roku w mieszkało tu 41 Żydów, a w 1827 - 285. W latach 1843-1870 gmina żydowska utrzymywała cmentarz, drewnianą synagogę, łaźnię, koszernię, cheder (szkołę) i dom rabina. W 1886 roku spłonęły synagoga, łaźnia i szkoła. Obiekty odbudowano po 1887 roku. W czasie I wojny światowej spaleniu uległa synagoga i łaźnia. Budowle wyremontowano w 1929 roku.
  Przed 1.IX.1939 roku mieszkało tu 450 Żydów. Pomimo rozstrzelań, wskutek przesiedleń z innych miejscowości, w październiku 1942 roku w mieście było 600 Żydów. W dniu 24.X.1942 roku wysiedlono ich do Tarnowa, skąd 29 X pognano do stacji kolejowej Jasice, zaś stamtąd przewieziono do obozu zagłady w Treblince.

DRZEWICA
Cmentarz, ul. Kolejowa (obok strzelnicy sportowej)
Założony w 1865 roku, nie ogrodzony, nie ma nagrobków, zniszczony, brak śladu, obecnie - łąka.

* * *

Mimo zakazu Żydzi mieszkali w Drzewicy już od I połowy XVIII wieku, a w 1765 roku funkcjonował tu przykahałek. Zakaz zniesiono w 1862 roku, ale władze uznały samodzielną gminę dopiero w 1865 roku.

GIELNIÓW
Synagoga, przy drodze przelotowej
Bejt ha-midrasz zmieniony po 1945 roku na karczmę, obecnie bar.

* * *
W 1827 roku mieszkało tu 60 Żydów, w 1921 - 171.

GŁOWACZÓW
Cmentarz, po lewej stronie drogi do Podmieścia (za spółdzielnia kółek rolniczych)
Założony w XVII wieku, zdewastowany i zniszczony, istnieją tylko resztki dawnego murowanego ogrodzenia.

* * *

Osadnictwo żydowskie dawne, datuje się od I połowy XVII wieku, gmina istniała już przed rozbiorami.
     W czasie okupacji Niemcy wysiedlili miejscowych Żydów do Kozienic, a stamtąd w 1942 roku deportowali ich do obozu zagłady w Treblince.

GNIEWOSZÓW     
Synagoga
Obecnie - straż pożarna.

Cmentarz, ul. Oleksowska
Założony w XIX wieku, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

Cmentarz, ul. Lubelska, po lewej stronie drogi do Rogowa Starego
Nie ogrodzony, zdewastowany i zniszczony, nie ma nagrobków.

* * *

Przed wojną (i po wojnie aż do 1954 roku) były tutaj dwie odrębne miejscowości: Gniewoszów i Granica, w 1954 roku połączono je pod wspólną nazwą Gniewoszów. Cmentarz przy ul. Lubelskiej służył mieszkańcom gminy żydowskiej w Granicy, przy ul. Oleksowskiej - Żydom ze starego Gniewoszowa.
     W roku 1942 Niemcy wywieźli żydowskich mieszkańców obu miejscowości do obozu zagłady w Treblince.

GOWARCZÓW
Cmentarz, na wzgórku po prawej stronie drogi do Rogówka przy al. Wyzwolenia
Założony w XVII wieku, zdewastowany, nie ogrodzony, nie ma nagrobków.

Cheder
Po wojnie budynek przystosowano na przedszkole.

* * *

W dawnych czasach, zwłaszcza w XVII wieku, była to jedna z większych gmin żydowskich tego rejonu, dysponująca już wówczas synagogą, mykwą, cmentarzem i chederem.
     W roku 1942 Niemcy dokonali deportacji Żydów do obozu zagłady w Treblince.

GRÓJEC     
Synagoga
Wzniesiona na przełomie XVIII i XIX wieku, drewniana. Miała wbudowane sklepienie w kształcie kopuły, całe wnętrze pokrywały bardzo interesujące polichromie wykonane przez Dawida Fridlendera. Zniszczona w czasie II wojny.

Dom rabina, ul. Lewiczyńska/Krótka
Drewniany dawny dom rabina (przed wojną sąsiadujący z modrzewiową synagogą, rozebraną w 1939 roku). Obecnie dom mieszkalny.

Dom Modlitwy, ul. Lewiczyńska
Murowany budynek stojący obok drewnianego domu rabina (sąsiadujący przed wojną z modrzewiową, rozebraną w 1939 roku synagogą). Obecnie magazyn.

Cmentarz, po prawej stronie drogi do Belska (Mszczonowa), wewnątrz obwodnicy
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 0,8 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, widoczne tylko betonowe podstawy nie istniejących już nagrobków.

Pomnik, na terenie cmentarza
Z tablicą upamiętniającą 200 Żydów grójeckich wymordowanych przez Niemców w 1943 roku w Chynowie, po wojnie ekshumowanych przez Żydów uratowanych z zagłady i pochowanych w zbiorowej mogile na cmentarzu żydowskim.

Szkoła żydowska, we wschodniej pierzei rynku
Murowany dom, w którym przed wojną na piętrze mieściła się szkoła żydowska; brak informacji, jaka to była szkoła: religijna, świecka, jakiego stopnia.

* * *

Osadnictwo żydowskie istniało w Grójcu dopiero w I połowie XVIII wieku, w roku 1856 było 1719 Żydów (68,7% ludności miasteczka), w roku 1897 - 3737 Żydów, a w 1921 - 4922 Żydów (56,3% ludności).
     Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 5200 Żydów, część z nich już w 1939 roku Niemcy wypędzili do Rawy Mazowieckiej, w czasie drogi wielu zabito. Jesienią 1940 roku utworzono getto, z którego w lutym 1941 roku około 2700 osób wywieziono do getta warszawskiego. We wrześniu 1942 roku nastąpiła likwidacja getta, około 3 tys. osób wysłali Niemcy do obozu zagłady w Treblince. Egzekucji ostatnich 200 pozostałych jeszcze w Grójcu Żydów Niemcy dokonali w 1943 roku w okolicy Góry Kalwarii. Około 300 grójeckich Żydów uratowało się w różny sposób z zagłady.

IŁŻA
Synagoga, w centrum miasta
Na terenie dawnej manufaktury fajansu Zeliga Sunderlanda, w której pracowało wielu robotników żydowskich był fabryczny dom modlitwy dla nich. Po 1945 roku funkcjonowało tu kino, rozebrane w 1997 roku. Obecnie pusty plac.

Cmentarz, ul. Kampanii Wrześniowej
Założony w 1837 roku jako cmentarz epidemiczny, powierzchnia 1,4 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, ostatni znany pogrzeb odbył się w 1942 roku. Cmentarz był niszczony w czasie II wojny światowej.

* * *

Żydzi zamieszkali w Iłży dopiero po III rozbiorze Polski, gminę zorganizowali w 1850 roku, wielu Żydów pracowało w manufakturze fajansu Zeliga Sunderlanda i tam mieli dom modlitwy. W 1921 roku żydowska populacja liczyła 1545 osób (33,9 % mieszkańców).
     W roku 1942 Niemcy deportowali wszystkich tutejszych Żydów do obozu zagłady w Treblince.

KAZANÓW
Cmentarz, po lewej stronie drogi do Kroczowa
Założony w 1711 roku, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowały się tylko 2 fragmenty rozbitych nagrobków.

Synagoga
Brak danych.

* * *

Początki osadnictwa żydowskiego przypadają na połowę XVII wieku, samodzielna gmina powstała w początku następnego stulecia.
     W roku 1942 Niemcy wysiedlili Żydów tutejszych do Sienna, stamtąd wraz z innymi deportowali do obozu zagłady w Treblince.

KLWÓW
Cmentarz, przy drodze do Głuszyna
Założony w XVIII wieku, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

Żydzi zaczęli się osiedlać w Klwowie zapewne już w XVII wieku, a w XVIII wieku funkcjonował tak zwany przykahałek, czyli gmina niesamodzielna, ta bowiem powstała dopiero pod koniec XVIII wieku. W 1921 roku mieszkało w Klwowie około 300 Żydów.
     W roku 1942 Niemcy wysiedlili ich do Drzewicy, a stamtąd deportowali do obozu zagłady w Treblince.

KOZIENICE     
Cmentarz, między ul. Radomską i ul. Wójcików
Założony w XVII wieku, powierzchnia 3,6 hektara, poważnie zdewastowany; zachowanych około 100 fragmentów porozbijanych nagrobków (na jednym data 1821, na innym - 1921). Po wojnie rozpoczęto budowę pomnika, której nie dokończono. W roku 1984 cmentarz ogrodzono siatką, teren uporządkowano i wybudowano ohel na grobie cadyka Jisroela Hapsteina oraz pomnik pomordowanych w czasie II wojny.

Synagoga
Brak danych.

* * *

Osadnictwo żydowskie w Kozienicach zaczęło się w XVII wieku. Wkrótce po osiedleniu się Żydów powstała samodzielna gmina, w 1661 roku było w Kozienicach 5 domów żydowskich. W XVIII wieku Żydzi płacili początkowo 354 złp podatku, pod koniec stulecia - 630 złp. W 1765 roku mieszkało tu 1365 Żydów, zajmowali się głównie rzemiosłem i drobnym handlem; w 1780 roku z inicjatywy Żydów założono fabrykę mydła. W 1827 było tu 1185 Żydów (59% ludności miasteczka). W 1827 roku było tu 1185 Żydów (59% ludności miasteczka). Gmina stała się silnym i promieniującym szeroko ośrodkiem chasydyzmu. Na początku XIX wieku żył tu i nauczał słynny magid Jisroel ben Sabatai Habstein (1733-1814), jeden z najwybitniejszych krzewicieli chasydyzmu, znany jako Kaznodzieja z Kozienic, uczeń Wielkiego Magida. Założyciel dynastii cadyków. Nauki chasydzkie pobierał u Samuela Szmelkego z Nikolsburga, Magida Dow Bera z Międzyrzecza, Elimelecha z Leżajska oraz Lewiego Izaaka z Berdyczowa. Urodzony w Opatowie, po śmierci ojca przeniósł się do Przysuchy, gdzie został nauczycielem w chederze. Wykazywał skłonności do ascezy. Następnie osiedlił się w Kozienicach, gdzie rozpoczął działalność cudotwórczą, uzdrawiając przede wszystkim bezpłodne kobiety. Następcą w Kozienicach został jego syn Mojżesz. Kozienice uważa się za najstarsze z wielkich centrów chasydyzmu w Królestwie Polskim. W roku 1897 było tu 3764 Żydów, w 1921 roku - 3811.
     W 1942 roku Niemcy deportowali wszystkich Żydów do Treblinki.

LIPSKO
Cmentarz, opodal drogi do Iłży na wzgórku, przy ul. Czachowskiego
Założony w XVII wieku, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

Żydzi mieszkali w Lipsku prawdopodobnie od 1613 roku, to jest od założenia miasta. Ale samodzielna gmina powstała dopiero w XIX wieku, przedtem funkcjonował jedynie przykahałek. Prócz synagogi gmina miała. cmentarz, mykwę, cheder i 6 sztybłech.
     W październiku 1942 roku Niemcy wysiedlili Żydów do Tarłowa, a stamtąd deportowali do obozu zagłady w Treblince.

MAGNUSZEW
Cmentarz, przy ul. Bohaterów Września, (za cmentarzem katolickim)
Założony w XIX wieku, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

Żydzi osiedlili się tutaj pod koniec XVIII wieku, w następnym, stuleciu powstała samodzielna gmina, podlegająca silnym wpływom chasydyzmu.
     We wrześniu 1942 roku Niemcy wysiedlili Żydów do Kozienic, stamtąd deportowali do obozu zagłady w Treblince.

MOGIELNICA     
Cmentarz, po lewej stronie drogi do Grójca, opodal ulicy Przylesie
Założony w XVIII wieku, porośnięty drzewami, zachowały się tylko fragmenty rozbitych nagrobków ze śladami napisów i dekoracji. W ostatnim czasie wybudowano dwa ohele lokalnych cadyków, a miasto zajęło się ogrodzeniem cmentarza.

* * *

Osadnictwo żydowskie zaczęło się tutaj w końcu XVIII wieku, w tym samym jeszcze stuleciu zawiązała się samodzielna gmina; silny ośrodek chasydyzmu, m. in. za sprawą znanego cadyka Chaima Mejera Jechiela (wnuka Jisroela z Kozienic) zmarłego w 1849 roku.
     W roku 1941 Niemcy wysiedlili Żydów do Nowego Miasta nad Pilicą, a stamtąd po pewnym czasie deportowali do obozu zagłady w Treblince.

NOWE MIASTO NAD PILICĄ      
Synagoga
Wzniesiona około 1780 roku, drewniana, kilkakrotnie przebudowywana w XIX i XX wieku. Zburzona w czasie II wojny światowej.

Cmentarz, ul. 11 Listopada (między dwoma placami targowymi)
Założony w XVIII wieku, nie ogrodzony, całkowicie zdewastowany, brak śladu grobów.

* * *

W połowie XVIII wieku istniała już gmina żydowska, około 1780 roku wybudowano synagogę i być może wtedy właśnie założono cmentarz.
     W 1942 roku Niemcy deportowali Żydów do obozu zagłady w Treblince.

PIONKI
W 1921 roku mieszkało tu 37 Żydów, a w 1939 roku około 500. Nie mieli tu swojej dzielnicy, gminy, bóżnicy czy szkoły. Mieszkali rozproszeni po osadzie. Byli właścicielami sklepów, hurtowni i składów handlowych.
     W czasie wojny Niemcy utworzyli getto na terenie tzw. Cegielni przy ulicy Lipowej. Większość z 285 Żydów z getta wyprowadzono do Zwolenia a stamtąd, razem z mieszkańcami zwoleńskiego getta, w 1942 roku pognano do stacji kolejowej w Garbatce, a później do Treblinki. Pozostałych zdolnych do pracy przewieziono na teren wytwórni prochu "Pronit". Pracowali w niej także Żydzi z getta radomskiego, a nawet z Austrii. W 1941 roku zatrudnionych tu było około 2 tys. Żydów. Według relacji ocalonych - w getcie i w obozie pracy istniała Żydowska Organizacja Bojowa. Na początku sierpnia 1944 większość Żydów z Pionek wysłano do Oświęcimia.

PRZYSUCHA     
Synagoga, ul. Stefana Żeromskiego
Zbudowana miedzy 1764 a 1777. Murowana z wapienia. Główna sala prostokątna, ze sklepieniem spływającym w centrum na wydrążoną podporę, której cztery filary tworzyły oprawę bimy. Zachowała się oprawa aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory) z kolumnami i stiukami, w sali modlitw - fragmenty malowideł. We wnęce zewnętrznej przy wejściu zachowała się kuna. Po wojnie opuszczona i zaniedbana, mimo doraźnych zabezpieczeń stopniowo niszczejąca.

*

Oprócz głównej synagogi istniał tu jeszcze gminny dom modlitwy, a także sztibłech chasydów z Aleksandrowa, Warki i Mszczonowa.

Dom cadyka, w pobliżu rynku, w bocznej uliczce
Dom, w którym mieszkał przed wojną ostatni cadyk przysuski; wedle tradycji miał w tym samym domu mieszkać niegdyś sam "Święty Żyd", co jest mało prawdopodobne, gdyż cechy budynku wskazują, że został on zbudowany w II połowie XIX wieku. W ciągu ostatnich lat zabytek poddany został renowacji.

Cmentarz, w północnej części miasteczka, przy ul. Wiejskiej
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 1,3 hektara, ogrodzony metalowym płotem, zdewastowany, zachowały się fragmenty odłupanych przy ziemi nagrobków, jeden z uszkodzonych nagrobków ma datę 1771; w roku 1987 cmentarz ogrodzono i wybudowano ohel, w którego wnętrzu tablica upamiętnia cadyków przysuskich.

* * *

Osadnictwo żydowskie rozpoczęło się wkrótce po uzyskaniu praw miejskich przez Przysuchę w 1713 roku, koncentrowało się ono wokół Rynku Żydowskiego. Wówczas powstała synagoga i cmentarz. Rozkwit gminy nastąpił w I połowie XIX wieku (75% Żydów w miasteczku). Na przełomie XVIII i XIX wieku stała się Przysucha głównym ośrodkiem chasydyzmu na zachód od Wisły, do czego przyczynili się dwaj rabini: Jakow Icchak Rabinowicz ("Święty Żyd") i od 1813 roku jego następca, Symcha Bunin Bunchard. "Świętego Żyda" legenda otoczyła już za życia, miał wielu sławnych później uczniów, stworzył centrum myśli chasydzkiej, które następnie przeniosło się do Aleksandrowa, Kocka i Góry Kalwarii. Do mauzoleum (ohelu) "Świętego Żyda" kładziono niezliczone kwitłech z prośbami, a rabin Szejn (ur. 1870) z Kalisza błogosławił pielgrzymów w imieniu "Świętego Żyda".
     W roku 1939 żyło w Przysusze około 2500 Żydów. 15 sierpnia 1942 roku Niemcy utworzyli getto. Uwięzili w nim około 5 tys. osób z Przysuchy, a także z Przytyku i Płocka. 27-31 października wszystkich wywieźli do obozu zagłady w Treblince.

PRZYTYK     
Cmentarz, po lewej stronie drogi do Radomia, na prawym brzegu rzeczki Radomki
Założony w XVII wieku, powierzchnia 0,2 hektara, nie ogrodzony (w 1882 roku wybudowano symboliczną bramę), zachowanych 30 nagrobków, niektóre pięknie dekorowane, najstarszy z 1770 roku.

*
Oprócz cmentarza gmina żydowska posiadała synagogę, bejt ha-midrasz (dom nauki i modlitwy), łaźnię rytualną.


* * *

   Żydzi mieszkali w Przytyku już w II połowie XVIII wieku, w tym samym czasie powstała samodzielna gmina. Ludność żydowska trudniła się niemal wyłącznie handlem i rzemiosłem. W 1921 roku Żydzi stanowili 81% ogółu mieszkańców. Działał klub sportowy "Makabi", liczący 30 członków, Stowarzyszenie Opieki nad Chorymi, Bractwo Pogrzebowe, Kasa Pożyczkowa "Gemilas Chased", ugrupowania polityczne: ortodoksyjne, syjonistyczne i komunistyczne. Od połowy 1935 roku Przytyk był miejscem wystąpień antyżydowskich. 9 marca 1936 roku miał miejsce pogrom. Zginął Polak i dwoje Żydów.
     W roku 1942 Niemcy urządzili na tym terenie poligon wojskowy i całą ludność, tak Polaków jak Żydów, wysiedlili.

RYCZYWÓŁ
Cmentarz, w polu, blisko drogi do Wilczkowic
Założony w 1677 roku, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków (w czasie wojny nagrobki wywożono do utwardzania dróg gruntowych).

* * *

Żydzi mieszkali tutaj już w I połowie XVII wieku. W 1634 roku gmina otrzymała zezwolenie na budowę synagogi. W XVIII wieku zaczęły się wpływy, później dominacja chasydów. Przez pewien czas funkcję rabina pełnił tu podobno Szmelke z Nikolsburga (Samuel Horowitz, 1726-78) uczeń Dow Bera z Międzyrzeca, natomiast z pewnością gościł tu Lewi Jicchak z Berdyczowa (1740-1809).
     W 1942 roku Niemcy deportowali część Żydów do obozu zagłady w Sobiborze, część wysiedlili do Kozienic, skąd wraz z innymi deportowano ich do obozu zagłady w Treblince.

SIENNO
Cmentarz, przy ul. Partyzantów (przecznica na prawo od drogi w kierunku Ostrowca)
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 0,8 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. W 1982 roku wybudowano pomnik w postaci "bramy cmentarnej", ani nie podobnej do dawnej bramy, ani nie w tym miejscu, co dawna.

* * *

Żydzi w Siennie mieszkali już w połowie XVI wieku, od XVII wieku datuje się liczniejsze osadnictwo. Gmina powstała w XVIII stuleciu.
     W październiku 1942 roku Niemcy deportowali wszystkich Żydów do obozu zagłady w Treblince.

SKARYSZEW
Cmentarz, na terenie zwanym Za Górki, przy drodze do Bogusławic
Założony w XIX wieku, nie ogrodzony, całkowicie zdewastowany, obecnie - pole orne.

* * *

Mimo zakazu Żydzi mieszkali w Skaryszewie już w XVIII wieku, dopiero po zniesieniu zakazu w 1862 roku zaczęło się liczniejsze osadnictwo i powstała gmina żydowska.
     Niemcy wysiedlili wszystkich Żydów do Szydłowca, stamtąd - wraz z innymi - deportowali ich do obozu zagładyyy w Treblince.

SOLEC NAD WISŁĄ
Cmentarz, w polu, opodal ul. Leśnej
Założony w 1889 roku, nie ogrodzony, silnie zdewastowany, zachował się tylko jeden uszkodzony nagrobek.

* * *

Jan III Sobieski pozwolił Żydom na zamieszkanie w Solcu, jednak liczniejsze osadnictwo datuje się dopiero od końca XVIII wieku. Organizacja gminy - w XIX wieku.
     W 1942 roku Niemcy wysiedlili wszystkich Żydów do Tarłowa, stamtąd zaś - wraz z innymi - deportowali ich do obozu zagłady w Treblince.

SZYDŁOWIEC     
Synagoga
Bóżnica gminna, wybudowana po otrzymaniu zgody w 1711 roku. Zniszczona w czasie II wojny.

Synagoga, ul. Garbarska 3
Był to dom modlitwy wzniesiony w okresie międzywojennym przez Ajzenbergów, właścicieli garbarni dla własnej rodziny i dla robotników żydowskich pracujących w garbarni (właściwa, nie istniejąca już synagoga znajdowała się przy ul. Żydowskiej). Po 1945 roku podzielono budynek na salę konferencyjną i korytarz. Od zachodu dobudowano obiekt mieszczący scenę.

Kuczka
Jedna z czterech, jakie zachowały się w Polsce. Znajduje się przy domu stojącym w sąsiedztwie synagogi garbarzy. Na jej wewnętrznych ścianach można rozpoznać jeszcze charakterystyczne malunki: paterę z owocami, winne grono, kielich. Kuczkę z Szydłowca planuje się przenieść w przyszłości do powstającego Muzeum Historii Żydów w Polsce.

Cmentarz, ul. Wschodnia
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 2,7 hektara, ogrodzony murem i siatką, zachowanych około 3500 nagrobków, w tym wiele cennych i szczególnie pięknie zdobionych, najstarszy nagrobek pochodzi z 1831 roku. Po wojnie cmentarz ogrodzono, założono także bramę.

Tablica, ul. Wschodnia, na cmentarzu żydowskim
Umieszczona w 1971 roku na terenie cmentarza żydowskiego ku czci 16 tys. Żydów z szydłowieckiego getta, bądź rozstrzelanych przez Niemców, bądź pomordowanych w obozach zagłady.

* * *

Napływ Żydów do Szydłowca nastąpił po roku 1696, kiedy właściciel miasta, Dominik Mikołaj Radziwiłł, wydał uniwersał zachęcający do osiedlania się, wkrótce powstała gmina. W XVIII wieku zbudowano synagogę i założono cmentarz. W 1827 roku mieszkało tu 2049 Żydów (64,8% ludności), a w 1857 roku - 2780 (73,2%). Poza tradycyjnymi zawodami opanowanymi przez ludność żydowską, opanowali tu przemysł garbarski oraz znaczną część produkcji miejscowych kamieniołomów. W 1921 roku było 5501 Żydów (77% ludności). Wielu żydowskich mieszkańców Szydłowca angażowało się aktywnie w życie polityczne. W Radzie Miejskiej Szydłowca w 1927 r. na 24 radnych było 13 Żydów, a wśród nich: 5 ortodoksów, 2 syjonistów, 2 członków partii Mizrachi, 2 bundowców, l socjalista z Poalej Syjon i l działacz z Listy Lewicy Robotniczej skupiającej osoby związane z KPP. Tuż przed wojną mieszkało tu około 7200 Żydów.
     W mieście przez długi czas nie było typowego getta. Dzielnica zamknięta powstała w sierpniu 1942 roku. Znalazło się tam 16 tys. osób z różnych miejscowości. Likwidację getta przeprowadzono 23 września tego samego roku wywożąc Żydów do Treblinki. Półtora miesiąca później Niemcy utworzyli na obszarze dystryktu radomskiego żydowskie enklawy, tzw. getta wtórne. Wśród czterech miejscowości, w których zezwolono przebywać Żydom, znalazł się również Szydłowiec. Część uciekinierów uwierzyła hitlerowcom, inni przybyli do Szydłowca, nie mogąc znieść warunków ukrywania się w lasach w czasie mroźnej zimy. W krótkim czasie zgromadziło się około 5 tys. Żydów, których skupiono w jednej części miasta. Getta wtórne okazały się jednak pułapkami stworzonymi w celu dokonania ostatecznej eksterminacji ludności żydowskiej. Getto wtórne w Szydłowcu zostało zlikwidowane 13 stycznia 1943 r. Po wojnie powróciło do Szydłowca niewielu ponad 100 Żydów. Latem 1945 roku Żydzi pospiesznie opuścili miasto, gdyż zostali ostrzeżeni, że dalszy ich pobyt może być dla nich niebezpieczny. Z dokumentów wynika, że w sierpniu we wsiach i miasteczkach powiatu radomskiego pojawiły się ulotki antyżydowskie. Na początku roku 1946 w Szydłowcu mieszkali już sami Polacy.
     Coś jeszcze pozostało po Żydach żyjących kiedyś w tej okolicy. Gdzieś pomiędzy Szydłowcem a Radomiem płynie rzeczka o nazwie Szabasówka. Kto wie skąd wzięła się jej nazwa ?

WARKA     
Cmentarz, nad rzeką w pobliżu mostu kolejowego, opodal ul. Bielańskiej
Założony w XVIII wieku, całkowicie zdewastowany i zniszczony, nie ogrodzony. Na grobie cadyka Kalisza postawiono nowy ohel.

Synagoga
Brak danych.

* * *

Osadnictwo żydowskie datuje się od XVIII wieku, gmina żydowska powstała w początkach XIX wieku. Zdecydowanie dominowali tu chasydzi, wpływy zapewnili im głównie dwaj znani cadycy: Jicchak Kalisz (1799-1848, uczeń Jakuba Jicchaka z Lublina) i Menachem Mendel (1818-1868).W roku 1990 wybudowano na cmentarzu nowy ohel. Pochowany tam jest Jicchak Kalisz z Warki (1779 - 1848), cadyk i założyciel wareckkkiej dynastii cadyków.

WIERZBICA
Cmentarz, po lewej stronie drogi do Radomia
Założony w XIX wieku jako epidemiczny, zdewastowany, zachowały się tylko resztki murowanego ogrodzenia, nie ma nagrobków. W 1982 roku wybudowano pomnik w kształcie bramy cmentarnej nie związanej ani z tradycją, ani z dawanym wjazdem na cmentarz.

* * *

Żydzi osiedlili się tutaj dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, nigdy nie mieli samodzielnej gminy.
     W sierpniu 1942 roku Niemcy wywieźli wszystkich do Kozienic, stamtąd zaś -wraz z innymi - do obozu zagłady w Treblince.

WOLANÓW
Cmentarz, przy drodze do Chronówka
Założony w XVIII wieku, nie ogrodzony, zdewastowany i zniszczony, nie ma nagrobków ani ogrodzenia, obecnie - pole uprawne.

* * *

Samodzielna gmina powstała w XVIII wieku.
     W maju 1942 roku Niemcy wysiedlili Żydów do getta w Szydłowcu, a stamtąd - wraz z innymi - deportowali do ooobozu zagłady w Treblince.

ZWOLEŃ     
Cmentarz, na wzgórzu na lewym brzegu rzeczki, opodal ul. Gwardii Ludowej
Założony w XVI wieku, nie ogrodzony, całkowicie zdewastowany i zniszczony, od 1964 roku przekształcony w park.

Synagoga
Brak danych.

* * *

W 1554 roku mieszkało w Zwoleniu tylko dwóch Żydów, od 1578 roku Żydzi mieli przywilej zezwalający na osadnictwo, a w 1578 roku otrzymali pozwolenie na budowę synagogi. Wówczas zapewne powstała gmina żydowska. W roku 1827 mieszkało tu 629 Żydów (33% ludności), w 1897 roku - 3242 (56%) i w 1921 roku - 3787 Żydów (51% ludności).
     W roku 1941 Niemcy wysłali transport Żydów do obozu pracy przymusowej w Pustkowie, a do końca 1942 roku -wywieźli pozostałych Żydów do obozu zagłady w Treblince.

UWAGA !!!
Część zamieszczonych tu informacji może być nieaktualna !
Jeśli uznasz, że czegoś tu brakuje - Napisz !

          Źródła:

  • Eleonora Bergman, Jan Jagielski "Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce" Warszawa 1996
  • Przemysław Burchard "Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce" 1990
  • Józef Pinkiert "Problemy cmentarza żydowskiego w Radomiu" Słowo Żydowskie 6.09.1996
  • Marcin Wodziński "Groby cadyków w Polsce" Wrocław 1998
  • Jan Jagielski "Cmentarze żydowskie w Polsce" Studia z dziejów Żydów w Polsce T.1, ŻIH Warszawa 1995
  • Adam Penkalla "Zespół synagogalny w Ciepielowie" Biuletyn ŻIH nr 1-2 styczeń-czerwiec 1988
  • Adam Penkalla "Problematyka konserwatorska cmentarzy żydowskich w Kieleckiem i Radomskiem" red. Jerzy Woronczak Wrocław 1995
  • Maria Wiśniewska "Obrazki z Szydłowca" Słowo Żydowskie 4.04.1997
  • Stanisław Zieliński "Holocaust w przemysłowych Pionkach" Słowo Żydowskie 17.11.2000
  • Krystyna Borkiewicz "Po raz drugi obchodzono w Radomiu Dni Izraela" Słowo Żydowskie 14-28.12.2001
  • Regina Renz "Ludność żydowska w Przytyku" Biuletyn ŻIH nr 3-4 lipiec-grudzień 1988