TARNOBRZEG


Synagoga
Pierwsza synagoga, prawdopodobnie drewniana, powstała na początku XIX wieku. Spłonęła w pożarze miasta w 1862.

Synagoga, ul. Szeroka 15
Zbudowana w latach 1862-70, remontowana w 1936 roku. Budowla orientowana, na planie prostokąta, pierwotnie o typowym układzie sali głównej od wschodu i babińca nad przedsionkiem od zachodu. We wnętrzu sali głównej polichromie pokrywały sklepienie i ściany. Po wojnie przez długi czas mieścił się tu magazyn zbożowy, w latach siedemdziesiątych wyremontowana i przebudowana na bibliotekę.

Cmentarz, znajdował się przy synagodze
Założony w XVIII wieku, nie ogrodzony, całkowicie zniszczony w czasie II wojny, nie ma nagrobków, obecnie - plac targowy.

Cmentarz, ul. Sienkiewicza
Nowy cmentarz żydowski założony w latach 1930-31, powierzchnia 0,8 hektara, przed kilku laty ogrodzony i uporządkowany; zachowały się 4 nagrobki i ohel z grobami cadyków z dynastii zwanej dzikowską.

* * *

Osiedli tu Żydzi wygnani z miast królewskich. W 1655 miała tu miejsce masakra, dokonana przez wojska Czarnieckiego, o której wspomina modlitwa o spokój dusz męczenników, odmawiana jeszcze na początku XX wieku w synagogach w Sandomierzu. Na stałe osiedlali się tu od drugiej połowy XVII wieku, w tym np. w 1712 - Żydzi wypędzeni z Sandomierza. Około 1765 roku w Tarnobrzegu mieszkało 569 Żydów płacących podatki (głów rodzin). W drugiej połowie XIX wieku znaczne wpływy zdobył tu chasydyzm. Swoją siedzibę miał tu cadyk Eliezer Horowic (zm.1860), syn Naftalego Cwi z Ropczyc. W 1880 roku - 2768 Żydów (80% ludności miasteczka), a w 1921 roku - 2146 (67,7%). Baron Hirsz założył w Tarnobrzegu hebrajską szkołę. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 3800 Żydów.
     W dniu zajęcia miasta Niemcy (Wehrmacht) dokonali na rynku egzekucji wielu Żydów. W czerwcu 1941 hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim oprócz miejscowych także Żydów z Jarosławia, Niska, Rozwadowa. 19 lipca 1942 wszystkich wywieźli do getta w Baranowie Sandomierskim, następnie do Dębicy i stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu.
 

OKOLICE TARNOBRZEGU

ANNOPOL
Synagogi
Istniały tu dwie synagogi, jedna murowana a druga drewniana.

Cmentarz, ul. Radomska
Zdewastowany, zachowanych 12 nagrobków.

Cmentarz, ul. Świecichowska
Powierzchnia 0,42 hektara, zdewastowany i zniszczony, obecnie na terenie cmentarza znajduje się ośrodek zdrowia.

* * *
Przed wojną mieszkało tutaj około 1200 Żydów.

BARANÓW SANDOMIERSKI     
Cmentarz
Powierzchnia 2,7 hektara, całkowicie zdewastowany i zniszczony, brak śladu grobów.

Pomnik, na cmentarzu żydowskim
Wzniesiony na zbiorowej mogile około tysiąca osób rozstrzelanych przez Niemców w 1942 roku podczas likwidacji getta. Zwłoki zamordowanych Żydów spalono. Po wojnie prochy złożono we wspólnej mogile na cmentarzu żydowskim.

Tablica, na cmentarzu żydowskim
Płyta z tablicą pamiątkową, położona na mogile 60 Żydów rozstrzelanych na cmentarzu żydowskim w dwóch egzekucjach w 1941 i 1942 roku.

BOGORIA
Synagoga
Drewniana bóżnica, nie zachowała się do dzisiejszych czasów.

Cmentarz
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 0,4 hektara, zdewastowany i zniszczony. Byłe władze lokalne oddały cmentarz na teren budowlany. Obecnie znajdują się tu budynki straży pożarnej i apteki.

IWANISKA
Cmentarz
Założony w XIX wieku, powierzchnia l hektar, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

JANÓW LUBELSKI
Cmentarz, ul. l Maja (?) (dawniej ul. Księża)
Zdewastowany i zniszczony; byłe władze lokalne oddały cmentarz pod budowę domków jednorodzinnych.

Cmentarz, ul. Wojska Polskiego
Założony w XIX wieku, powierzchnia 1,5 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowane 3 nagrobki; w roku 1987 znaleziono przy ul. 22 Lipca jeden nagrobek (macewę) i umieszczono na cmentarzu katolickim.

* * *

W XVI wieku w Janowie Lubelskim żył znany uczony Jakow ben Izaak Aszkenazy. W 1765 roku mieszkało tu 390 rodzin żydowskich, w 1860 roku 1520 Żydów, a w 1921 roku - 2881. W marcu 1941 roku Niemcy przywieźli do Janowa transport Żydów z Wiednia. W sierpniu 1942 roku skierowali grupę Żydów z Janowa do obozu pracy w Łysakowie, a większość - deportowali do obozu zagłady w Bełżcu.

JAROCIN
Pomnik, w lesie za cmentarzem katolickim
Na zbiorowej mogile 90 Żydów zamordowanych przez Niemców w latach 1942-43 umieszczono po wojnie pomnik - płytę z tablicą upamiętniającą.

Tablica, w lesie (Katy-Kutyły)
Na zbiorowej mogile 11 Żydów zamordowanych przez Niemców płyta z tablicą.

KLIMONTÓW     
Synagoga
Bóżnica drewniana wzmiankowana w 1727 roku.

Synagoga, ul. Szkolna (blisko rynku)
Gmina żydowska po 1846 r. przystąpiła do budowy nowej, murowanej synagogi. Ukończono ją w 1851 roku. Powstała we wschodniej części miasta, tworzącej dzielnicę żydowską, przy niewielkim placu tuż obok rynku. Orientowana budowla została wzniesiona z cegły w formie prostopadłościanu, przykryto ją niskim dachem namiotowym. Elewację frontową poprzedzono czterokolumnowym jońskim portykiem zwieńczonym drewnianym szczytem. Pozostałe elewacje miały opilastrowanie, z zamkniętymi półkoliście otworami dużych okien. Wewnątrz świątynia ozdobiona była polichromią.
    Obok stał dom rabina i łaźnia, drewniany szpital oraz dwie szkoły: drewniana i murowana. Po wschodniej stronie synagogi mieścił się stary cmentarz. Stała też jeszcze zapewne stara, drewniana bożnica, wiadomo bowiem, że remontowano ją na początku lat czterdziestych. Do dziś zachowała się jedynie nowa synagoga, po wojnie długo używana jako magazyn i stopniowo dewastowana. W latach 80-tych rozpoczęto remont synagogi.

Cmentarz
Sąsiadował kiedyś z synagogą. W 1962 roku na jego miejscu urządzono boisko szkolne.

* * *

Żydzi w Klimontowie zaczęli osiedlać się po 1611 roku, kiedy to król Zygmunt III nadał miastu przywilej na targi w poniedziałki i piątki oraz trzy jarmarki w roku: na św. Wojciecha. św. Bartłomieja i św. Katarzynę. W 1656 roku miejscowi Żydzi padli ofiarą oddziałów Czarnieckiego. W roku 1663 miasto zostało zniszczone przez Szwedów, miało wówczas tylko 24 domy oraz 530 mieszkańców, w tym 129 Żydów. Jeszcze tegoż roku "powietrze grasujące w Polsce do tego stopnia wyniszczyło ludność Klimontowa, że tylko 22 dusz chrześcijańskich, a jedenaście żydowskich przy życiu się ostało". W latach 1764-1766 mieszkało 336 katolików i 340 Żydów. Trzykrotny nawrót cholery w 1831, 1837 i 1848 r. znaczną liczbą mieszkańców, a najwięcej Żydów "rzucił do grobu". W 1862 r. było tu 1920 mieszkańców, w tym 1318 Żydów. W miasteczku nie było żadnych fabryk, prócz garbarni i browaru, z którego rozwożono "na całą okolicę zachwalane piwo". Ludność żydowska trudniła się głównie handlem i rzemiosłem. Na początku 1909 r. było 5213 dusz, w tym 3813 Żydów. Ludność żydowską i katolicką, współżyjącą w miarę poprawnie, łączyła wspólna bieda. Żydzi w większości wegetowali "w nędzy i ciemnocie", trudniąc się drobnym handlem i rzemiosłem. Wielu było wśród nich stolarzy, szewców, krawców, kuśnierzy, blacharzy itp. fachowców, którzy swoje wyroby zbywali na miejscu lub rozwozili po innych miasteczkach. Handlarze sprzedawali w sklepikach żelazo, towary łokciowe i produkty rolne. W niektórych domach miała miejsce pokątna sprzedaż wódki i hazardowe gry w karty. Katolicy, w przeważającej części umiejący czytać i pisać, w podobnej żyli nędzy. W roku 1921 w 400 domach zamieszkiwało około 6 tys. osób, w tym 80 proc. stanowili Żydzi. Taki układ stosunków narodowościowych przetrwał do II wojny światowej.
     Getto klimontowskie powstało w czerwcu 1940 r., gromadząc miejscową ludność żydowską oraz z Radomia i Łodzi. Wiosną 1941 r przyszły tu transporty wiedeńczyków z getta w Ostrowcu oraz bezpośrednio z Wiednia. Razem z tutejszymi było ich ponad 4 tys. Teren getta wyznaczały umieszczone na jego obrzeżach tablice. Przekraczanie jego granic groziło śmiercią. Nieliczni Żydzi uciekali z getta. Niektórzy z nich znaleźli schronienie w okolicznych wioskach, między innymi w pobliskiej Byszówce. 29 października 1942 roku nadszedł najtragiczniejszy dzień w historii klimontowskich Żydów. Niemcy ogłosili wcześniej, że tego dnia wszyscy Żydzi mają się zgromadzić na rynku. Już w trakcie zbiórki zaczęły padać pierwsze ofiary. Wkrótce uformowano osiem kolumn, a w każdej po około 500-600 osób. Ledwie pochód ruszył padły nowe strzały. "Droga do Sandomierza z Klimontowa była usiana trupami". W Sandomierzu część pozostawiono w getcie, część zapakowano do pociągu towarowego i powieziono do obozu w Treblince. W Klimontowie pozostała komenda policji żydowskiej dla pilnowania dobytku byłych mieszkańców getta. Wkrótce zaczęło się "przeczesywanie" żydowskich domów w poszukiwaniu złota i wszelkiego dobra. Czynili to policjanci żydowscy pod kontrolą Niemców. Żydzi sami wskazywali bogatsze domy i ewentualne kryjówki, chcąc być może w ten sposób wykupić własne życie. Odnalezione dobra znoszono do synagogi, zamierzając je następnie wywieźć do Sandomierza, a następnie do Rzeszy. Niemców uprzedził oddział dywersyjno-bojowy "Jędrusie", opróżniając magazyny. Część zdobytych materiałów przeznaczono dla partyzantów, część - na cele charytatywne. Zniknęli też Żydzi - policjanci, prawdopodobnie wywiezieni do obozu. Drogą wskazaną przez Niemców i Żydów ruszyły teraz grupki młodych klimontowian żądnych "łatwej zdobyczy". Ogół mieszkańców nie akceptował tej działalności, nie sposób było jednakże jej zapobiec. Po blisko trzech i pół wieku współżycia obydwu narodowości w Klimontowie pozostali już tylko sami Polacy.

*

W Klimontowie urodził się Moryc Terkeltejb, osiadły w USA pisarz i dziennikarz, przyjaciel B. Singera.

KOPRZYWNICA
Cmentarz
Powierzchnia 1,5 hektara, nie ogrodzony, poważnie zdewastowany, widoczne jeszcze ślady mogił.

KRZESZÓW     
Cmentarz
Założony w XIX wieku, powierzchnia 0,5 hektara, nie ogrodzony, zachowanych około 50 nagrobków, najstarszy z 1852 roku.

Pomnik, w lesie Chojnik
Tablice z napisami w języku polskim i hebrajskim na zbiorowych mogiłach Żydów pomordowanych tu przez Niemców. W listopadzie 1942 roku Niemcy przywieźli tu znaczną liczbę Żydów, z których część rozstrzelali na miejscu, część - wywieźli dalej do obozu zagłady w Bełżcu, część zaś (młodzież) zmuszono do pracy. W listopadzie 1942 roku rozstrzelano i także pochowano ostatnich 600 pozostałych do tej pory przy życiu.

* * *
Żydzi zamieszkiwali w Krzeszowie co najmniej od XVIII wieku.

MODLIBORZYCE     
Synagoga, ul. Zamkowa 1
Zbudowana około 1760 roku, murowana z kamienia, otynkowana. Orientowana, na planie prostokąta o zaokrąglonych narożach; od wschodu z dwukondygnacyjną dobudówką i salą główną; od zachodu - w pierwszym przęśle z trójosiową loggią na wysokim cokole, kryjącym schody babińca, w drugim przęśle - z babińcem nad przedsionkiem. Dach półszczytowy, kryty gontem. Remontowana w latach 1957- 65, obecnie gminny ośrodek kultury.

Cmentarz
Powierzchnia 0,39 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

W 1765 mieszkało tu około 350 Żydów. W latach 1823 - 1862 istniał zakaz osadnictwa dla Żydów z innych miejscowości ze względu na przygraniczne położenie miasta. W 1921 roku mieszkało tu 957 Żydów. Hitlerowcy urządzili tu getto, w którym zamknęli około 2200 osób, w tym ponad 1035 Żydów z Wiednia. 19 października 1942 roku wszystkich wywieźli do getta w Kraśniku.

NISKO
Synagoga, ul. Rzeszowska
Zbudowana prawdopodobnie pod koniec XIX wieku. Usytuowana na południe od rynku. Na planie prostokąta, z przybudówką od frontu. Po 1945 mieścił się tu zakład usługowy i kawiarnia.

Cmentarz
Powierzchnia l hektar, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

Pierwsi Żydzi osiedli tu pod koniec XVIII wieku, gmina powstała w latach 80 XIX wieku. W 1880 roku mieszkało tu 273 Żydów (9% ludności), a w 1921 - 499 (10,5%).
     18 października 1939 hitlerowcy przywieźli tu 1 tys. Żydów z Czechosłowacji i Austrii. Uwięziono ich w obozie na Zarzeczu.

OPATÓW     
Synagoga, przy rynku (ul. Szeroka)
Zbudowana prawdopodobnie w XVII wieku. Murowana z kamienia, na planie prostokąta, obudowana przybudówkami od południa i zachodu, wnętrze przykrywało sklepienie kolebkowe z lunetami. Zrujnowana w czasie II wojny światowej, po wojnie przebudowana na magazyn (zatarte zostały cechy architektury synagogalnej).

Cmentarz, obok placu targowego
Założony w XVII wieku, częściowo zniszczony (teren zajęty pod zabudowę), zachowało się około 30 fragmentów potłuczonych nagrobków, najstarszy z początku XVIII wieku. W roku 1989 na małym, wydzielonym z dawnego cmentarza terenie, wybudowano lapidarium z odzyskanych kamieni nagrobnych użytych w latach 50-tych do brukowania ulic, podwórek i umacniania brzegów rzeki.

* * *

   Osadnictwo żydowskie w Opatowie istniało już w XVI wieku, miasto podzielone było na dwie części, jedna z nich wydzielona była dla Żydów. Stąd pochodził zmarły w 1623 roku słynny drukarz lubelski Jaffe Kalonymus. Gmina żydowska istniała tu już w 1643 roku. W 1856 roku mieszkało w Opatowie 2517 Żydów. W XIX wieku zaznaczył się silny wpływ chasydyzmu, sławnym cadykiem był Abraham Joszua Heszel (Szyja Heszl, 1765-1825, uczeń Elimelecha z Leżajska). W Opatowie urodził się i wychował Jakub Reifman (1818-1895), autor znanych dzieł religijnych, stąd pochodzili również matematyk Jehuda Lichtenfeld i reb Akiba Muszka, sławny kantor piotrkowski. W 1897 roku było tutaj 4138 Żydów.
      W latach 1924 - 1926 jednym z przejawów życia umysłowego miasteczka był "ruch prasowy" - dzieło miejscowego nauczyciela języka hebrajskiego i religii - Naftuty Jakubowicza. W 1924 roku wydał on na hektografię rocznicową ulotkę, poświęconą pamięci Teodora Herzla - "Opatower Herzlblat". Duże zainteresowanie ulotką sprawiło, że Jakubowicz wydał kolejno kilka numerów pisemek: "Opatower Cajtung" (1924), "Opatower Wochenblat" (1924) i "Chow Tamuz (1924). Najdłużej, bo przez dwa lata: 1925 i 1926 udało się wydawać "Opter Sztyme". Deklarowane jako dwutygodnik "Opter Sztyme" ukazywało się nieregularnie. W ciągu dwu lat Jakubowicz zredagował około 30 numerów pisemka, które rozprowadzał w nakładzie od 20 do 50 egzemplarzy.
     Tuż przed wybuchem wojny było tu około 5200 Żydów. Na wiosnę 1941 roku Niemcy utworzyli getto, na czele Judenratu stał Mordechaj Weisslub. Wiele ofiar pochłonęła epidemia tyfusu. Kilkakrotne wywózki do obozów pracy. W październiku 1942 roku nastąpiła likwidacja getta i deportacja Żydów do obozu zagłady w Treblince, zaś 600 osób - do obozu pracy w Sandomierzu.

OSIEK
Cmentarz
Założony w XIX wieku, powierzchnia 1,8 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków; obecnie częściowo pole orne, częściowo obszar porośnięty dzikimi krzakami.

OŻARÓW     
Synagoga, ul. Kochanowskiego 2
Zbudowana w końcu XVIII wieku. Po 1945 roku przebudowana na kino. Przebudowa ta zatarła cechy stylowe budynku. Z pierwotnego wystroju zapewne pozostały tylko podziały elewacji lizenami oraz półkoliście zamknięte okna w ścianie szczytowej.

Cmentarz, na południowy wschód od miasteczka (ul. Morze)
Założony w XVII wieku, zachowanych około 300 nagrobków, z których wiele pięknie zdobionych. Najstarsze macewy pochodzą z 1750 roku. Cmentarz odrestaurowano w 2001 roku.

* * *

Pierwsza pisana wzmianka o zamieszkałych tu Żydach pochodzi z 1616 roku i świadczy o istnieniu dużego ich skupiska. Ludność żydowska osiedlała się w północnej części miasta zwanej "Tarłowszczyzną". W połowie XVII wieku był tu przykahałek gminy opatowskiej, samodzielna gmina powstała około połowy XVIII wieku. Pod koniec tegoż wieku należeli do niej Żydzi z 36 okolicznych miejscowości. W latach 1823-62 ograniczenie osadnictwa ze względu na przygraniczne położenie miejscowości. W 1787 mieszkało tu 193 Żydów, w 1897 - 2557 (76% ludności), a w 1931 - około 3500. W styczniu 1942 roku hitlerowcy utworzyli getto, w którym uwięzili około 4500 osób z Ożarowa, Radomia, Włocławka oraz Wiednia. W październiku 1942 wywieźli wszystkich do obozu zagłady w Treblince.

POŁANIEC     
Synagoga
Wzmiankowana w 1727 roku. Prawdopodobnie zastąpiona około roku 1744 inną bóżnicą, drewnianą, wzniesioną w konstrukcji przysłupowej, z polichromiami we wnętrzu. Naprawiana w 1757 roku i pokryta gontem. Był to jeden z najcenniejszych obiektów tego typu w Polsce. W 1943 roku bóżnicę rozebrano.

Synagoga, ul. Mielecka 7
Bejt ha-midrasz wzniesiony w końcu XVIII lub na początku XIX wieku w sąsiedztwie bóżnicy drewnianej. Orientowany, na planie prostokąta. Sala główna kwadratowa, podzielona wtórnym stropem. Od frontu podcień na czterech czworobocznych filarach. Dach kryty blachą. Po wojnie mieściła się tu szkoła, a potem magazyn GS i wytwórnia opakowań kartonowych.

Cmentarz, ul. Partyzantów
Założony w XVIII wieku, nie ogrodzony, zdewastowany, zarośnięty, fragmenty porozbijanych nagrobków.

Cheder, na północny wschód od rynku, przy synagodze
Zbudowany w XVIII wieku.

* * *

   Pierwsza wzmianka o Żydach, na pewno już wcześniej osiadłych pochodzi z 1578 roku. W 1647 otrzymali przywilej królewski dotyczący zamieszkiwania, bezpieczeństwa, posiadania nieruchomości, wolności handlu oraz budowy cmentarza i synagogi. W latach 1823-62 ograniczenie w osadnictwie ze względu na przygraniczne położenie miejscowości. W 1827 roku mieszkało tu 602 Żydów (34,5% mieszkańców), a w 1921 - 1025 (40%).
   Latem 1942 hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim około 2 tys. osób, w tym także z Radomia. W październiku 1942 Niemcy zgromadzili wszystkich Żydów na rynku, gdzie dokonano selekcji. Zdolnych do transportu wysłano do obozów zagłady, pozostałych - starców, dzieci i kaleki rozstrzelano. Ich zwłoki przewieziono na cmentarz żydowski.

PYSZNICA
Tablica
Znajduje się na trzech zbiorowych mogiłach 259 Żydów pomordowanych przez Niemców w tym miejscu w latach 1942-44 i tu pogrzebanych.

RADOMYŚL
Cmentarz
Powierzchnia 2 hektary, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków.

ROZWADÓW
Synagoga, ul. Jagiellońska 11
Zachowany budynek wzniesiono w 1910 roku. Po 1945 piekarnia, później sklep i biblioteka.

Cmentarz
Powstał wg. danych jakie posiada Urząd Konserwatora Zabytków w Tarnobrzegu, w XVIII w. Zachowała sie mapa: F.von Mieg, karte des Konigsreiches Galizien und Lodomerien (1779 - 1783), Wien, Kriegsarchiv, sygn. B.IX a 390, col.XII,sek. 81/82, na niej jest zaznaczony cmentarz. Mieścił się on dokładnie tam gdzie dziś znajdują się tory kolejowe na stacji PKP, mniej więcej na wysokości końca budynku dworca od strony Sandomierza, w samym środku między torami. Zniszczony w czasie II wojny przez Niemców - żyją jeszcze świadkowie.

* * *

W XIX wieku wzrasta tu liczba ludności żydowskiej w związku z budową linii kolejowej Kraków - Lwów. Miejscowi rabini wywodzili się z dynastii cadyków - następców Naftalego Cwi Hurwica z Ropczyc. W latach 1900-1914 istniała tu szkoła fundacji barona Hirsza. W 1880 roku mieszkało tu 1628 Żydów (76% ludności), a w 1939 roku ponad 2 tys. 24 września Żydzi zostali wysiedleni do radzieckiej strefy okupacyjnej. W 1940 roku wróciło około 400. W lipcu 1942 roku część z nich hitlerowcy zabili, część wywieźli do getta w Dębicy i do okolicznych obozów pracy. We wrześniu 1942 hitlerowcy założyli tu obóz pracy do którego zwieźli Żydów z Wieliczki, Wolbromia, Przemyśla i Rzeszowa. W obozie zmarło ponad 1 tys. osób.

RUDNIK
Cmentarz, ul. Mickiewicza 6/10
Całkowicie zdewastowany i zniszczony, przez dawne władze lokalne oddany pod budownictwo mieszkaniowe.

Cmentarz, ul. Kończycka
Powierzchnia l hektar, zdewastowany, nie ma nagrobków. Na cmentarzu za zezwoleniem dawnych władz uruchomiono wydobycie piasku.

SANDOMIERZ     
Synagoga
Pierwsza miejscowa synagoga, wzniesiona na początku XVII wieku (może 1611);
spłonęła w 1757.

Synagoga, ul. Basztowa
Zbudowana w roku 1758 (na miejscu starej spalonej synagogi). Jak głosi legenda była to jedna z trzech synagog (pozostałe w Opatowie i Szydłowcu) ufundowanych przez Esterkę, żydowską kochankę Kazimierza Wielkiego. Restaurowana w latach 1870 i 1911. Przed 1939 w synagodze znajdowały się ciekawe zbiory i wyposażenie; jeden z drążków Tory nosił datę 1543. W czasie wojny zdewastowana, w latach siedemdziesiątych poddana odbudowie i konserwacji, obecnie - Archiwum Państwowe. Murowana z cegły i otynkowana, nakryta wysokim dachem łamanym, pobitym gontem. Zachowały się częściowo malowidła ścienne (freski) z kaligrafią i znakami Zodiaku.

Dom kahalny, ul. Basztowa, przy synagodze
Zbudowany w I połowie XIX wieku, odrestaurowany.

Cmentarz, ul. Basztowa
Był to tzw. stary cmentarz przy synagodze, obecnie całkowicie zniszczony; nagrobki uratowane z tego cmentarza zabrano i zbudowano z nich pomnik-lapidarium na "nowym" cmentarzu przy ul. Suchej.

Cmentarz, ul. Sucha
Jest to "nowy" cmentarz (rok założenia nie znany, prawdopodobnie XIX wiek), powierzchnia 0,12 hektara. Mimo pewnej dewastacji zachowało się kilkadziesiąt nagrobków; z nagrobków (macew) zabranych ze "starego" cmentarza zbudowano lapidarium.

Pomnik, na cmentarzu żydowskim przy ul. Suchej
Pomnik na zbiorowej mogile około 1000 Żydów z sandomierskiego getta, rozstrzelanych przez Niemców w kilku egzekucjach, zwłoki ofiar zostały przez żandarmerię niemiecką spalone; po wojnie prochy ekshumowano i pogrzebano na cmentarzu żydowskim.

* * *

Żydzi mieszkali w Sandomierzu prawdopodobnie już w XIV wieku. Miejscowa gmina była w 1367 roku adresatką przywileju generalnego Kazimierza Wielkiego. Już w XV wieku istniał cmentarz żydowski w niedalekiej miejscowości Kawiory. W 1550 roku było tu 40 Żydów (głów rodzin). W okresie wojen szwedzkich część Żydów została wybita przez szwedzkie wojsko, część wypędzona. W roku 1689 oskarżono Aarona Berka o rzekome zamordowanie dziecka chrześcijańskiego. Inny proces o mord rytualny miał miejsce w 1710 roku. Zdarzenia te upamiętniają "osobliwe judaika" jakimi są malowidła zachowane w miejscowej katedrze. Treści antyjudaistyczne zawarte są w jednym z obrazów ściany zachodniej, zatytułowanym "Rzeź niewiniątek". Przedstawia on scenę żydowskiego mordu rytualnego. W rezultacie procesów sądowych aż do roku 1862 obowiązywał zakaz osadnictwa żydowskiego, jednak nie przestrzegano go rygorystycznie, skoro np. w 1827 roku mieszkało w Sandomierzu 799 Żydów (23% ludności miasteczka). W roku 1897 było już 2163 Żydów (33%), w 1921 roku 2641, a w 1939 około 2500. Dzielnica żydowska zajmowała kwartał wzdłuż muru w zachodniej części miasta.
     W kwietniu 1942 roku hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim 5200 osób z Sandomierza i okolic. W końcu 1942 roku nastąpiła deportacja większości Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. 10 stycznia 1943 ponad 1 tys. pozostałych rozstrzelali na miejscu.

STALOWA WOLA
Synagoga, Rozwadów
Obecnie piekarnia.

Cmentarz, Rozwadów, przy torach kolejowych
Brak bliższych danych.

* * *

W czasie II wojny światowej funkcjonował tu obóz koncentracyjny. W 1942 roku uwięzionych tu było około 2 tysiące Żydów. Obóz ewakuowano w lipcu 1944 roku do KL Płaszów.

STASZÓW     
Cmentarz
Zdewastowany i zniszczony, obecnie na terenie dawnego cmentarza znajduje się zbudowane po wojnie przedszkole.

Cmentarz, ul. Kościuszki
Powierzchnia 1,4 hektara, zachowały się fragmenty ogrodzenia (muru kamiennego), zdewastowany, nie ma nagrobków.

* * *

W roku 1526 Zygmunt I wezwał Żydów w swym przywileju do osadnictwa w Staszowie. W 1718 roku właścicielka miasta, Elżbieta Szaniawska, zezwoliła Żydom na założenie cmentarza i wybudowanie synagogi. W 1765 roku w mieście było 609 Żydów płacących podatki. Zajmowali się oni rzemiosłem, głównie krawiectwem, czapnictwem i złotnictwem. W roku 1819 cmentarz przeniesiono za miasto, na nowy teren. W 1827 roku mieszkało tu 2026 Żydów (52% ludności miasteczka). Hrabia Potocki ufundował w roku 1846 kolonię rolniczą dla Żydów "Palestynka", która jednak po kilku latach upadła. Ze Staszowa pochodził znany malarz Dawid Jeheskiel Kirszenbaum. W roku 1897 mieszkało 4885 Żydów (62%), a w 1921 roku - 4704 (56%). Gmina prócz synagogi miała trzy betmidrasze, dwa cmentarze, dwie jesziwy, dwa szpitale i mykwę. W Staszowie urodził się Józef Rozenblat. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 5000 Żydów (50% ludności).
     W czerwcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto, które zlikwidowali w listopadzie, dokonując masowej deportacji do obozu zagłady w Bełżcu.

TARŁÓW     
Synagoga
Pierwsza bóżnica wzniesiona na mocy przywileju w 1617 roku, spłonęła w 1770 roku.

Synagoga, opodal rynku (ul. Ostrowiecka)
Murowana z wapiennego kamienia łamanego, zbudowana przed 1786 rokiem, zrujnowana w 1914 w czasie działań wojennych. Jej odbudowę rozpoczęto prawdopodobnie po 1935 roku, nie wiadomo w jakim stanie dotrwała do II wojny światowej. W 1928 dobudowano do niej salę modlitwy o wymiarach 12m x 5m; została rozebrana w czasie II wojny. Obecnie istnieją tylko kamienne mury obwodowe głównej sali modlitwy.

Cmentarz, usytuowany przy bocznej drodze, łączącej się z ul. Ostrowiecką, poza zwartą zabudową miejscowości. Założony w XVI wieku, powierzchnia 0,75 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków, zarośnięty gąszczem drzew i krzewów.

*

   W dobie istnienia gminy żydowskiej znajdowały się tu również inne obiekty: szkoła żydowska (cheder), łaźnia (mykwa), koszernia, dom stróża cmentarnego, będący prawdopodobnie domem przedpogrzebowym, dom lekarza żydowskiego mieszkającego w Tarłowie w końcu XVIII wieku oraz dom rabina. Wymienione obiekty usytuowane były w zachodniej części miasta.

* * *

   Żydzi osiedli tu wkrótce po lokacji miasta w 1550 roku. Samodzielna gmina powstała na początku XVII wieku. Posiadała ona cmentarz grzebalny, o którym zachowała się wiadomość z 1609 roku. Przywileje udzielane przez właścicieli miasta w 1617 i 1665 gwarantowały Żydom m.in. zwolnienie od opłat budowli gminnych i cmentarza, nie stawiały przeszkód w kupnie i sprzedaży domów oraz zezwalały na budowę "nowej" synagogi. Ludność żydowska utrzymywała się głównie z rzemiosła, drobnego handlu oraz ze sprzedaży trunków. W 1765 mieszkało tu 610 Żydów, w 1857 - 658 (53,2% ludności), a w 1921 - 1052 (53,4%).
   W grudniu 1941 hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim około 10 tys. osób, oprócz miejscowych także Żydów m.in. z Solca n.Wisłą, Kazanowa, Ciepielowa, Lipska n.Wisłą. 29 października 1942 wszystkich popędzono do stacji kolejowej w Jasicach, a stamtąd wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

ULANÓW
Cmentarz
Założony w 1700 roku, powierzchnia l hektar, ogrodzony parkanem, zachowało się około 500 nagrobków, najstarszy z 1881 roku.

ZAKLIKÓW     
Synagoga
Po 1945 urządzono tu kino.

Cmentarz, ul. Św.Anny
Powierzchnia 0,7 hektara, zachowały się ślady dawnego ogrodzenia i nieliczne nagrobki.

* * *
Żydzi mieszkali tu już w XVI wieku.

ZAWICHOST
Cmentarz
Nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. W roku 1989 na cmentarzu odsłonięto pomnik (symboliczna rzeźba na dwumetrowym cokole) ku czci Żydów, mieszkańców Zawichostu, którzy zginęli w czasie wojny.

* * *

W Zawichoście urodził się w 1866 r. wybitny historyk oraz dyplomata Szymon Askenazy (zm. 1935 w Warszawie). Stąd pochodziła również Regina Lilientalowa, pisarka i tłumaczka, autorka prac z zakresu folkloru żydowskiego i ludowej sztuki żydowskiej.

UWAGA !!!
Część zamieszczonych tu informacji może być nieaktualna !
Jeśli uznasz, że czegoś tu brakuje - Napisz !

          Źródła:

  • Eleonora Bergman, Jan Jagielski "Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce" Warszawa 1996
  • Przemysław Burchard "Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce" 1990
  • Jan Jagielski "Cmentarze żydowskie w Polsce" Studia z dziejów Żydów w Polsce T.1, ŻIH Warszawa 1995
  • Jan Jagielski "Kości suche..." Kalendarz Żydowski 5748
  • Jan Jagielski "... Kamieniom powierzamy pamięć męki i unicestwienia ..." Kalendarz Żydowski-Almanach 5751
  • Eugeniusz Niebelski "Klimontów miasto prywatne rodu Ossolińskich 1240-1990
  • Marta Pawlina-Meducka"Kultura Żydów województwa kieleckiego 1918-1939
  • Adam Penkalla "Zespół synagogalny w Tarłowie" Biuletyn ŻIH nr 2 kwiecień-czerwiec 1989

*
Podziękowania dla Pani Grażyny Lewandowskiej
za informacje o cmentarzu żydowskim w Rozwadowie