THE YELLOW SHARK
MEETS
THE PURPLE CUCUMBER
AND OTHER HISTORIC COLOURFUL PEOPLE
Op de vraag of het nu afgelopen is met zijn bijdrage aan de rock-bizz schijnt Zappa gezegd te hebben "I hope so". In ieder geval lijkt hij die uitspraak te willen onderstrepen door het - inmiddels weer verleden tijd zijnde - avondvullend klassiek programma: The Yellow Shark.
Ik had er graag bij willen zijn in Frankfurt, maar er zijn toch nog belangrijker zaken dan Zappa, dus moest ik het hebben van de oude Radio-4 (met heel veel dank aan Co de Kloet & Supplement). Mijn oren zijn er in ieder geval geweest en daar gaat het bij muziek nog steeds om (al gelooft dat bijna niemand meer).
Vier uur (en in de 2e uitzending nog 1 uur extra) heb ik genoten van fascinerende muziek, met als bonus enkele interessante interviews. Door de makers was er bewust voor gekozen de Gele Haai te plaatsen in een klassiek Zappa-perspectief. Dat wil ik met dit artikel ook doen, maar dan wat uitgebreider in het kader van de 20e eeuwse klassieke muziek. Voor veel mensen is die muziek erg ontoegankelijk, maar als achtergrond voor heel wat Zappa-werk, zelfs binnen het rock-idioom, bijna een verplichte studie.
* Short Shark
Zoals gezegd was het genieten, koptelefoon op, mijn oren in de Alte Oper. Van tevoren had ik al berichten gehoord als zou de muziek totaal anders klinken dan wat we gewend zijn, dus het was spannend. Jammer genoeg (of moet ik zeggen gelukkig?) was het overduidelijk Zappa wat ik gehoord heb, zelfs in de meest zweverige stukken, zoals de ouverture of het outro. De ouverture bouwde de spanning op voor wat komen ging: schitterend bewerkte uitvoeringen van klassiekers als Uncle Meat, The Bebop Tango, A Pound en G-Spot Tornado; nieuwere stukken als Times Beach (eerder op Radio-4 uitgezonden in een uitvoering van het Aspen-Windquintet), Ruth is Sleeping (bekend van Zappa's eigen band), The Girl in the Magnesium Dress (van The Perfect Stranger), None of the Above (eerder uitgevoerd door het Kronos Quartet) en geheel nieuwe stukken als Food Gathering in Post Industrial America 1992, Anmerica (?), Pentagon Afternoon en Get Weighty (?). Stukken voor klein en groot ensemble, blaaskwintet, strijkkwartet, Synclavier. Veel wisselingen, niet alleen in bezetting, maar ook in tempi met vooral nadruk op percussie/slagwerk en houten blaasinstrumenten (woodwinds): beiden Zappa's voorkeuren. In een woord: prachtig!
* Film
Vaker had ik het gevoel naar een film te luisteren, maar dat is bij Zappa niet zo vreemd, immers op de binnenhoes van Hot Rats (1969) schreef hij al: "This Music Is A Film For Your Ears". In die zin is zijn muziek zoals vaker een combinatie van modern klassiek, filmmuziek en jazz. Met name Uncle Meat heb ik daar altijd een van de mooiste voorbeelden van gevonden. Het is dan ook niet zo vreemd dat juist van die cd/lp meerdere stukken zijn bewerkt voor The Yellow Shark. Andere verwijzingen naar de Shark zijn vooral te vinden op Lumpy Gravy, Zappa's eerste volledig 'klassieke' werk, dat daarmee opnieuw op een voetstuk komt te staan en, zoals telkens weer blijkt, indertijd schromelijk onderschat is. Het wordt wel steeds duidelijker wat de sleutelwerken in Zappa's oeuvre zijn (zeker ben ik al van Lumpy Gravy, Uncle Meat en 200 Motels). Meer referenties komen natuurlijk van zijn andere klassieke cd/lp's, met een nadruk op 200 Motels en Jazz from Hell - ondanks de titel meer klassiek. Allen in het zo typische en unieke muziekidioom van Zappa - een collage van geluiden, klanken en diverse muziekstijlen.
* Eigen geluid met gevolgen
Dat unieke geluid is ook dirigent Kent Nagano niet ontgaan; hij merkte in ieder geval op dat het geluid van Zappa zeer eigen is en er niet iets vergelijkbaars is. Daarbij bleef het. Er werd door Nagano niet ingegaan op Zappa's kwaliteit. Ook Pierre Boulez liet zich in het verleden niet echt specifiek uit over de plaats van Zappa's klassiek werk. Dat is volgens mij op dit moment ook nog niet definitief te zeggen, maar zeker is wel dat hij niet bij de meest populaire klassieke componisten zal gaan behoren. Op zich niets nieuws, iemand als Varese, waarvan door iedereen het belang voor de 20e eeuwse muziek onderkend wordt, is nog altijd een randverschijnsel, zelfs in de hedendaagse moderne klassiek. Desondanks is Zappa in zekere zin populair en wordt zijn klassiek werk regelmatig uitgevoerd of zijn er in ieder geval plannen om het uit te voeren.
Een voor Zappa nadelig feit is dat hij zich niet alleen bezig houdt met klassiek, zodat de produktie daarvan vrij miniem is en hij zich niet zo sterk op die 'markt' kan profileren (als hij dat al zou willen, immers de overeenkomst tussen rock en klassiek is dat beide gebieden weinig lovende woorden van Zappa mogen ontvangen). Gezien Zappa's huidige mening kan het zijn dat hij in de toekomst meer klassiek werk gaat 'componeren'. Tenminste als zijn gezondheid het toelaat; halverwege de konsertreeks van The Yellow Shark schijnt hij weer met ernstige gezondheidsklachten naar huis te zijn teruggekeerd. I'm hoping for the best, but their is no way to delay that trouble comin' every day...
* The Purple Cucumber...
Kent Nagano verwees in hetzelfde interview (zie hierboven) naar een andere Amerikaanse componist, Charles Ives, om een vergelijking te trekken met Zappa's 'stijl'. De meeste verwijzingen gaan al snel richting Varese (meer vanwege het gebruik van slagwerk/percussie) of Strawinsky. Zappa doet daar ruimschoots in mee. Op de klaphoes van de Freak Out-lp kom je er al een aantal tegen. Ook noemt Zappa vaker, al dan niet grappig bedoeld, de naam John Cage en in oude interviews (jaren '60) liet hij het niet na componisten als Varese, Webern, Stockhausen en Boulez te noemen met de vermelding er eens naar te luisteren of er lp's van te kopen: "Jongeren kennen klassiek alleen van de tv, een orkest op 50x45 cm. Ze zouden eens echt moeten gaan luisteren, er zal een wereld voor hen opengaan."
* ... other historic colourful people
Oftewel, een sterk gesimplificeerde kennismaking met enkele componisten (in alfabetische volgorde) van de 20e eeuw, enkele bekende werken (luistertips) en de link naar Frank Zappa.
- Pierre Boulez (1925 -
Fransman. Zet zich als dirigent/componist in voor vernieuwingen en vergaande verkenningen in hedendaagse klassieke muziek. Alles kan van nut zijn bij de schepping van een compositie, vooral 'exotische' muziek. Boulez staat voor analytische uitvoeringen en componeert virtuose, bijna mathematische muziekstukken.
Luister: Le Marteau Sans Maitre; Pli Selon Pli; Structures en Répons.
Zappa-relatie: herkenbaarheid is het grootst bij The Perfect Stranger, vooral de elektro-akoestische delen, die - grappig genoeg - niet door Boulez en het EI uitgevoerd zijn; Greggery.
- John Cage (1912 - 1992)
Amerikaan. Vooral geinteresseerd in toeval en het toepassen van 'externe' geluiden in muziek. Gebruikt de 'I Ching' (Chinees: Boek van Veranderingen) bij zijn composities om de menselijke factor uit te sluiten. Door subtiele stiltes en afwijkende klanken heeft zijn muziek vaak een Oosters karakter.
Luister: Music of Changes; Sonatas & Interludes for Prepared Piano; Variations en 4'33" (vier minuten en 33 seconden stilte - om de luisteraars de muziek van de omgeving te laten horen).
Zappa-relatie: net als Varese een invloed die overal in Zappa's werk opduikt: veel pianowerk met geluidseffecten en het gebruik van dagelijkse geluiden in FZ's muziek.
- Charles Ives (1874 - 1954)
Amerikaan. Brak de banden met de heersende tradities; paste ongebruikelijke instrumentbezettingen toe, plaatste musici op diverse plaatsen en gebruikte klanken van alledag in zijn muziek. Zijn muziek is vaak een filmische expressie van zijn leven.
Luister: Three Places in New England; Symfonie No. 1 t/m 4.
Zappa-relatie: gebruik van allerlei geluiden komt in Zappa's werk in het algemeen veel voor, net als het gebruik van fanfares en marsmuziek (populair bij Ives).
- Mauricio Kagel (1932 -
Duits/Argentijn. Politiek betrokken. Zijn werken zijn een mengeling van politiek, theater en muziek, met vreemde bezettingen en bizarre, humoristische effecten. Heeft veel kritiek op klassieke 'westerse' muziek als belangrijkste maatstaf in de muziekgeschiedenis.
Luister: Sur Scene; Der Schall.
Zappa-relatie: duidelijk een kolfje naar Zappa's hand en doorlopend aanwezig dus; sterk in bv. Thingfish.
- Olivier Messiaen (1908-1992)
Fransman. Veel verwerkingen van Oosterse thematiek. Bekend als groot vogeldeskundige, wiens geluiden hij omzette naar muziek. Zijn meeste werken hebben een sterk religieuze inslag.
Luister: La Nativité du Seigner; Trois Petites Liturgies; Chronochromie; Turangalila Symfonie.
Zappa-relatie: de wat vreemde mengeling van Hollywood-(film)muziek en complexe structuren kom je in veel Zappa stukken tegen, m.n. op Uncle Meat, B.W.S.; 200 Motels en later klassiek werk.
- Conlan Nancarrow (1912-
Amerikaan. Nauwelijks bekend componist, leeft afgezonderd in Mexico. Maakt 'mechanische' muziek dmv met gaatjes geponste rollen en uitgevoerd door pianola's. Sterk ritmisch en niet echt door mensen te spelen.
Luister: Studies 1 t/m ...
Zappa-relatie: veel snel repeterende stukken, door Zappa's hele werk te vinden. Specifiek: Uncle Meat; Jazz from Hell; Envelopes (rock-versie); Synclavier-stukken.
- Luigi Nono (1924 - 1990)
Italiaan. Politiek actief. Expressieve muziek met heftige (Italiaanse?) lyriek. Veel werken met elektronika. Getrouwd met de dochter van Schönberg.
Luister: Il Canto Sospeso; Polifonica; La Lontananza.
Zappa-relatie: een goed voorbeeld zou kunnen zijn Porn Wars en ander gemengd gebruik van elektronika en stemmen op diverse momenten.
- Maurice Ravel (1875 - 1937)
Fransman. Behoort eigenlijk tot de voorlopers van genoemde componisten. Sterke voorliefde voor beeldende, maar intellectuele muziek en gebruik volksthema's.
Luister: Bolero; Daphnes et Chloé; Pavane Pour Une Infante Défunte.
Zappa-relatie: natuurlijk de Bolero, op andere punten de wellicht wat toegankelijkere klassieke stukken.
- Arnold Schönberg (1874 - 1951)
Oostenrijker. 'Bedenker' van de dodecafonie of het zgn. 'twaalftoonssysteem'. Door toepassing van dit notensysteem ontstaat 'atonale muziek'. Daarmee een van de belangrijkste vernieuwers van de 20e eeuwse klassiek.
Luister: Klavierstücke; Pierrot Lunaire; Orchesterstücke; Ode an Napoleon.
Zappa-relatie: directe verwijzingen in de pianostukken op Burnt Weenie Sandwich (waarvan sommige delen geciteerd zijn); het 'sprechgesang' op Man from Utopia; 200 Motels.
- Karlheinz Stockhausen (1928 -
Duitser. Vooral bekend door toepassing elektronika en spelen met akoestiek in muziek. Regelmatig afwijkende orkestopstelling. Onderzoek van klankwereld.
Luister: Gesang der Jünglinge; Kontrapunkte; Klavierstücke; Mikrophonie; Gruppen.
Zappa-relatie: Lumpy Gravy; elektronisch werk op Money; Uncle Meat.
- Igor Strawinsky (1882 - 1971)
Rus. Wellicht meest bekende uit de rij. Dynamische muziek, met bronnen uit de Russische folklore. Zijn continue aanpassingen aan nieuwe stromingen zorgden ervoor dat hij steeds in de voorhoede te vinden was. Dit 'zwalken' wordt (ten onrechte) regelmatig negatief uitgelegd.
Luister: Le Sacre du Printemps; Les Noces; e.v.a.
Zappa-relatie: veel 'klassieke' stukken op Absolutely Free; heel specifiek het begin van Bebop Tango in Yellow Shark uitvoering; Burnt Weenie Sandwich; 200 Motels
- Edgard Varese (1883 - 1965)
Fransman. Streefde vooral naar de bevrijding van de klank en vernieuwingen in muziek, uitgevoerd door nieuwe of uit te vinden instrumenten. Voor complete info: zie BP's 26 & 27.
Luister: Ionisation; Poeme Electronique; Deserts; Integrales.
Zappa-relatie: veel. Zappa is behoorlijk beinvloed door Varese, maar dat is niets nieuws. Specifieke herkenbare stukken zijn Lumpy Gravy; Return of the Son of Monster Magnet; overmatig gebruik van percussie/slagwerk.
- Anton Webern (1883 - 1945)
Oostenrijker. Leerling van Schönberg. Voerde diens nieuwe theorie consequent door met als resultaat verstilde miniaturen. Belangrijk elementen in zijn werk is de door stilte opgeroepen spanning.
Luister: Orchesterstücke; Lieder (of koop meteen de doos: Complete works/dirigent-Pierre Boulez/Sony Music).
Zappa-relatie: veel korte instrumentale stukjes op 200 Motels.
- Iannis Xenakis (1922 -
Griek. Gebruikt 'blokken' van tonen, zgn. toonclusters om zich uit te drukken. Muziek balanceert op de grens van wetenschap en kunst. Een van de belangrijkere componisten van deze tijd. Werkte met Varese aan het paviljoen van de Wereldtentoonstelling.
Luister: Eonta; Metastasis; Echange.
Zappa-relatie: 200 Motels; later Synclavier-werk en regelmatig opduikend in stukken uit The Yellow Shark.
Voor alle genoemde componisten geldt dat ze stuk voor stuk roldoorbrekend zijn/geweest met daarbij een voorkeur voor sterk ritmische structuren, al dan niet door gebruik te maken van slagwerk/percussie. Bovendien zijn allen beinvloed door andere dan Westerse culturen en met name Oosterse. Voor ook bijna alle componisten geldt dat ze in meer of mindere mate terug te horen zijn in al Zappa's klassieke werkstukken en ook, als je het al klassiek mag noemen: Uncle Meat.
N.B. De lijst is natuurlijk niet volledig, net zo min als de luistertips en de verwijzingen. Ik zou hele BP's daarmee kunnen vullen en nog niet volledig zijn. Deze beperkte opsomming is meer bedoeld om eens verder te luisteren dan een gitaar lang is. Veel plezier ermee!
Paul Lemmens
Voor diegenen die meer willen weten:
* Er zijn nauwelijks goede en goedkope boeken over 20e eeuwse klassieke muziek. Een leuk, handig, interessant en ook nog gemakkelijk te lezen boek, met veel muziekvoorbeelden, is Moderne Muziek (van Debussy tot Boulez), geschreven door Paul Griffiths. Uitgeverij Spectrum/Aula, paperback, 1988, ISBN 90-274-1991-4. Prijs: ongeveer een cd.
* cd's zijn er genoeg, maar het is vaak luisteren en proberen, of ervaring opdoen via muziekabonnementen (bv de Nieuwe Series).
Deutsche Grammophon heeft een mooie cd-serie: 20th Century Classics. Informatie in de DGG-catalogus (bij betere cd-zaken gratis verkrijgbaar).