หน้า ๓๕

         ๑๒. กายมุทุตาเจตสิก คือ สภาวที่ทำให้เจตสิกมีความอ่อนโยน ความอ่อนโยนของเจตสิก ทำให้เป็นไปง่าย
ดายในอารมณ์ที่เป็นกุสล
         ๑๓. จิตตมุทุตาเจตสิก คือ สภาวที่ทำให้จิตอ่อนโยน เจตสิกที่ทำให้จิตอ่อนโยน เป็นไปได้ง่ายดายในอารมณ์
ที่เป็นกุสล          
         เจตสิก ๒ ดวงนี้ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         กายจิตฺตถทฺธวูปสมลกฺขณา              มีเจตสิก และมีการทำให้จิตสงบจากความแข็ง กระด้าง เป็นลักษณะ
         กายจิตฺตถทฺธภาวนิมฺมทฺทนรสา         มีการทำลายความแข็งกระด้างของเจตสิก และของจิต เป็นกิจ
         อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา                 มีความไม่โกรธไม่อาฆาต เป็นผล
         กายจิตฺตปทฏฺฐานา                       มีเจตสิก มีจิต เป็นเหตุใกล้

         ๑๔. กายกัมมัญญตาเจตสิก คือ เจตสิกที่ควรแก่การงานอันเป็นกุสล ความควรแก่การงานของเจตสิก
         ๑๕. จิตตกัมมัญญตาเจตสิก คือเจตสิกที่ทำให้จิตควรแก่การงานอันเป็นกุสล การทำให้จิตควรแก่งาน
         เจตสิก ๒ ดวงนี้ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         กายจิตฺตากมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณา     มีการทำให้เจตสิกทำให้จิตสงบจากความไม่ควรแก่การงาน เป็นลักษณะ

         กายจิตฺตา กมฺมญฺญภาว นิมฺมทฺทนรสา            มีการทำลายความไม่ควรแก่การงานของเจตสิก ของจิต เป็นกิจ
         กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา  ทำให้เจตสิก ทำให้จิตมีอารมณ์สมควรแก่การงาน เป็นผล
         กายจิตฺตปทฏฺฐานา                                  มีเจตสิก มีจิต เป็นเหตุใกล้

         จิตที่ไม่ควรแก่การงาน จะใช้จิตทำสมาธิก็มีผลน้อย เช่นจิตที่มีร่างกายอ่อนเพลีย หรือป่วย เช่น ปวดหัว ปวดท้อง เมื่อร่างกายไม่สะบายการทำสมาธิก็ได้ผลน้อยเสียเวลาทำสมาธิ ๒ ชั่วโมง ก็ทำไม่ได้ เพราะจิตไม่มีกัมมัญญตาเจตสิกประกอบ
         จิตและเจตสิกที่ไม่ควรแก่การงาน คือจิตและเจตสิกที่ถูกนิวรณ์ครอบงำ นิวรณ์เปรียบเหมือน ตะปูตรึงจิต หรือสนิมกินเนื้อเหล็กทำให้เหล็กกร่อน นิวรณ์ทั้ง ๕ อันมี กามฉันทนิวรณ์ พยาปาทนิวรณ์ วิจิกิจฉานิวรณ์ ถีนมิทธนิวรณ์ อุทธัจจกุกกุจจนิวรณ์ เมื่อนิวรณ์ครอบงำจิตแล้วจิตก็ไม่ควรแก่การงาน ต้องละนิวรณ์ให้ได้ก่อน แล้วจึงใช้จิตทำงาน เมื่อจิตมีกัมมัญญตาเจตสิกประกอบแล้ว การทำสมาธิก็จะได้ผลในชั่วระยะเวลาเพียงเล็กน้อย

         ๑๖. กายปาคุญญตาเจตสิก คือ เจตสิกที่ทำให้เจตสิกคล่องแคล่วต่อกุสล ความคล่องแคล่วของเจตสิกในกุสล
         ๑๗. จิตตปาคุญญตาเจตสิก คือเจตสิกที่ทำให้จิตคล่องแคล่วต่อกุสล การทำให้จิตคล่องแคล่วในกุสล
         เจตสิก ๒ ดวงนี้ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         กายจิตฺตานํ อเคลญฺญภาวลกฺขณา           มีความไม่อาพาธของเจตสิก ของจิต เป็นลักษณะ
         กายจิตฺตเคลญฺญนิมฺมทฺทนรสา               มีการทำลายความอาพาธ ของเจตสิก ของจิต เป็นกิจ
         นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา                        มีความปราศจากโทษ เป็นผล
         กายจิตฺตปทฏฺฐานา                            มีเจตสิก มีจิต เป็นเหตุใกล้

         ๑๘. กายุชุกตาเจตสิก คือเจตสิกที่ทำให้เจตสิกมุ่งตรงต่อกุสล ความมุ่งตรงของเจตสิกต่อกุสล
         ๑๙. จิตตุชุกตาเจตสิก คือ เจตสิกที่ทำให้จิตมุ่งตรงต่อกุสล การทำให้จิตมุ่งตรงต่อกุสล
         เจตสิก ๒ ดวงนี้ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณา                มีความซื่อตรงของเจตสิก ของจิต เป็นลักษณะ
         กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสา       มีการทำลายความไม่ซื่อตรงของเจตสิก ของจิต เป็นกิจ
         อชิมฺหตาปปจฺจุปฏฺฐานา               มีความซื่อตรงของเจตสิก ของจิต เป็นผล
         กายจิตฺตปทฏฺฐานา                    มีเจตสิก มีจิต เป็นเหตุใกล้

         วิรตีเจตสิก มี ๓ ดวง คือ สัมมาวาจาเจตสิก สัมมากัมมันตเจตสิก และสัมมาอาชีวะเจตสิก

         ๑. สัมมาวาจาเจตสิก คือ การพูดชอบ พูดสิ่งที่เป็นกุสล เว้นจากวจีทุจริตทั้ง ๔ มี มุสาวาท พูดปด ปิสุณาวาท พูดส่อเสียด ผรุสวาท พูดหยาบคาย สัมผัปปลาป พูดเพ้อเจ้อไร้สาระ ทั้งนี้ไม่เกี่ยวกับอาชีพ

         สัมมาวาจามี ๓ ประการ
         ก. กถาสัมมาวาจา ได้แก่ การกล่าววาจาที่ดี มีศีลธรรม เพื่อหวังประโยชน์แก่ผู้ฟัง เช่น อาจารย์สอนศิษย์ เป็นต้น
         ข. เจตนาสัมมาวาจา ได้แก่ ผู้มีเจตนาสมาทานศีล ว่าจะละเว้นวจีทุจริต มีการไม่กล่าวมุสา เป็นต้น
         ค. วิรตีสัมมาวาจา ได้แก่ การเว้นจากวาจาทุจริตทั้ง ๔ มีเว้นจากมุสาวาท ปิสุณาวาท ผรุสวาท สัมผัปปลาป
ในเมื่อมีอารมณ์ที่ควรจะล่วงปรากฏอยู่เฉพาะหน้า (วิรมิตัพพวัตถุ) (ไม่มีความตั้งใจไว้ก่อนเมื่อประสบกับ
อารมณ์เฉพาะหน้าจึงต้องงดเว้น)

         ๒. สัมมากัมมันตเจตสิก คือ ประกอบการงานชอบ การงานที่ไม่ทุจริต เว้นจากกายทุจริตทั้ง ๓ มี ฆ่าสัตว์ ลักทรัพย์ และล่วงประเวณี เป็นการกระทำปกติ คือ เป็นการทำงานปกติประจำวัน ไม่เกี่ยวกับอาชีพ

         สัมมากัมมันตะ มี ๓ ประการ
         ก. ยถาพลังสัมมากัมมันตะ ได้แก่ การกระทำการงานโดยชอบ การงานที่ไม่ทุจริต มีการประกอบกุสล เป็นต้น ตามกำลังของตน
         ข. เจตนาสัมมากัมมันตะ ได้แก่เจตนาที่ตั้งใจสมาทานว่าจะละเว้นกายทุจริต มีการไม่ฆ่าสัตว์ ไม่ลักทรัพย์ ไม่ล่วงประเวณี
          ค. วิรตีสัมมากัมมันตะ ได้แก่ การเว้นจากกายทุจริตทั้ง ๓ มีเว้นการฆ่าสัตว์ การลักทรัพย์ การล่วงประเวณี ในเมื่อมีอารมณ์ที่ควรจะล่วงมาปรากฏอยู่เฉพาะหน้า (วิรมิตัพพวัตถุ) หมายความว่าไม่ได้ตั้งใจไว้ก่อนว่าจะงดเว้น แต่มาประสบกับอารมณ์จึงต้องงดเว้นเฉพาะหน้า

         ๓. สัมมาอาชีวเจตสิก คือ ความเป็นอยู่ชอบ การเลี้ยงชีพชอบ ประกอบอาชีพที่สุจริต เว้นจากทุจริตทั้ง ๗ คือ เว้นกายทุจริต ๓ และเว้นวจีทุจริต ๔ ที่เกี่ยวกับอาชีพ

         สัมมาอาชีวะ มี ๒ ประการ
         ก. วิริยสัมมาอาชีวะ ได้แก่ความเพียรในการกระทำการงานหาเลี้ยงชีพโดยชอบธรรม
         ข. วิรตีสัมมาอาชีวะ ได้แก่การงดเว้นจากกายทุจริต ๓ วจีทุจริต ๔ ที่เกี่ยวแก่อาชีพ
         เจตสิก ๓ ดวงนี้ มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         กายทุจฺจริตาทิวตฺถุนํ อวีติกฺกมลกฺขณา               มีการไม่ล่วงกายทุจริต เป็นต้น เป็นลักษณะ          กายทุจฺจริตวตฺถุโตสงฺโกจนรสา                        มีการเว้นจากกายทุจริต เป็นต้น เป็นกิจ
         อกริยปจฺจุปฏฺฐานา                                     มีการไม่ทุจริต เป็นผล
         สทฺธาหิโรตฺตปฺปาทิคุณปทฏฺฐานา                      มีคุณธรรมคือ สัทธา หิริโอตตัปป เป็นต้น เป็นเหตุใกล้

          อัปปมัญญาเจตสิก มี ๒ ดวง ได้แก่ กรุณาเจตสิก และมุทิตาเจตสิก

         ๑. กรุณาเจตสิก คือ มีความสงสาร อยากจะช่วยเหลือสัตว์ที่กำลังได้รับทุกข์อยู่ หรือที่จะได้รับทุกข์ในภายหน้า มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         ทุกฺขาปนยนาการปวตฺติลกฺขณา                  มีการได้เห็นผู้อื่นเป็นทุกข์ ย่อมมีความสงสาร เป็นลักษณะ          ปรทุกฺขาสหนรสา                                  มีการไม่ชอบเห็นทุกข์ของผู้อื่น เป็นกิจ
         อวิหึสาปจฺจุปฏฺฐานา                              มีความไม่เบียดเบียน เป็นผล
         ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสน ปทฏฺฐานา      มีการได้เห็นสัตว์อนาถา อันถูกทุกข์ ครอบงำ เป็นเหตุใกล้

         อวิหึสา = ไม่เบียดเบียนผู้อื่น
         กรุณา = ยังประสงค์ช่วยผู้อื่นให้พ้นทุกข์อีกด้วย
         โสก = เราสูญเสียของที่เรารัก ก็โศกเศร้า
         กรุณา = เห็นผู้อื่นสูญเสียสิ่งที่เขารัก เราก็ช่วยให้เขาพ้นทุกข์จากการเศร้าโศก

         ๒. มุทิตาเจตสิก คือ พลอยยินดีด้วยในเมื่อรู้ว่าเขามีความสุข มีความยินดีต่อสัตว์ที่ได้สุข มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         ปโมทนลกฺขณา                           มีความยินดีด้วยในความสุขของผู้อื่น เป็นลักษณะ
         อนิสฺสายนรสา                            มีการไม่อิสสาริษยา เป็นกิจ
         อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา                 มีความปรารถนาให้ผู้อื่นเจริญ เป็นผล
         สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานา       มีการได้เห็นสัตว์มีสมบัติ เป็นเหตุใกล้

         ปัญญาเจตสิก มีแต่ดวงเดียวไม่มีพวก มีชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า ปัญญินทรียเจตสิก
         ปัญญาเจตสิก คือความรู้ในเหตุผลแห่งความจริงของสภาวธรรมและทำลายความเห็นผิด หรือเป็นเจตสิก
ที่มีความรู้เป็นใหญ่ ปกครองซึ่งสหชาตธรรมทั้งปวง มีลักขณาทิจตุกะ ดังนี้

         ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา                 มีความรู้แจ้งซึ่งสภาวธรรม เป็นลักษณะ
         โมหนฺธการวิทฺธํสนรสา                   มีการกำจัดมืด เป็นกิจ
         อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา                    มีความไม่หลงผิด หรือไม่เห็นผิด เป็นผล
         สมาธิปทฏฺฐานา                           มีสมาธิ เป็นเหตุใกล้

         ปัญญานี้ มีอรรถาธิบายอย่างกว้างขวาง และแจกแจงได้หลายนัย หลายกระบวน เป็นจำนวนมากมาย
แต่ในที่นี้จะกล่าวย่อ ๆ พอให้รู้เค้า จึงขอแจกแจงว่า ปัญญามีเพียง ๓ นัย เท่านั้น คือ
         ก. กัมมสกตาปัญญา ปัญญาที่รู้ว่า กรรมเป็นสมบัติของตน