พระอภิธัมมัตถสังคหะ ปริจเฉทที่ 9 กัมมัฏฐานสังคหวิภาค หน้า 81-90

หน้า ๘๑

อนัตตลักษณะ ๕

๑. อนตฺตโต ไม่ใช่ตัวตน

๒. ปรโต ไม่ใช่เรา เป็นสิ่งอื่น

๓. ริตฺตโต ว่างเปล่าจากตัวเรา

๔. ตุจฺฉโต ว่างเปล่าจากแก่นสาร

๕. สุญฺญโต ว่างเปล่าจากสัตว์จากบุคคล

รวม ๕ ประการ ๕ ขันธ์ ก็เป็น ๒๕

รวมทั้งหมดเป็น ๔๐ ประการ ๕ ขันธ์ ก็เป็น ๒๐๐

ไตรลักษณ์นี้เป็นลักษณะสามัญหรืออาการตามปกติตามธรรมดาของรูปนามที่เป็นสังขาร ดังนั้นก่อนที่
จะเห็นไตรลักษณ์ จะต้องรู้จักรูปธรรมและนามธรรมเสียก่อน เพราะรูปธรรมนามธรรมนี่แหละเป็นสิ่งเริ่มต้น
แห่งการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน รูปนามที่เป็นกัมมัฏฐานในการเจริญวิปัสสนานั้น เมื่อกล่าวโดยพิสดารแล้ว
เรียกว่า วิปัสสนาภูมิ คือ พื้นเพในการเจริญวิปัสสนาภาวนา

หน้า ๘๒

วิปัสสนาภูมิ

วิปัสสนาภูมิ คือ พื้นเพในการเจริญวิปัสสนาภาวนานั้น มี ๖ ได้แก่

๑.ขันธ์ ๕ ๒.อายตนะ ๑๒ ๓.ธาตุ ๑๘

๔.อินทรีย ๒๒ ๕.ปฏิจจสมุปปาท ๑๒ ๖.อริยสัจจ ๔

แต่ข้อ๑ ถึงข้อ ๔ และข้อ ๖ รวม ๕ ข้อนี้ ได้แสดงไว้แล้วในคู่มือปริจเฉทที่ ๗ ส่วนข้อ ๕ ปฏิจจสมุปปาทนั้น ก็ได้กล่าวไว้ในคู่มือปริจเฉทที่ ๘ แล้ว จึงไม่ต้องกล่าวซ้ำในที่นี้อีก

วิปัสสนาภูมิ ๖ นี้ เมื่อย่อลงก็ได้แก่ รูปนาม เท่านี้เอง ชั้นต้นต้องพิจารณาให้เห็นรูปนามก่อน แล้วกำหนดดู
จนเห็นปัจจัยที่ให้เกิดรูปนาม ต่อจากนั้นจึงเพ่งให้เห็นแจ้งไตรลักษณ์ว่า รูปนามมีลักษณะที่ไม่เที่ยง ทนอยู่ไม่ได้ บังคับบัญชาว่ากล่าวให้เป็นไปตามใจชอบก็ไม่ได้ เมื่อเพ่งจนเห็นไตรลักษณ์ ก็จะได้ละความเห็นผิด เข้าใจผิด จำผิด ว่ารูปนามเป็นของเที่ยง เป็นสุข เป็นตัวตน ที่พึงบังคับบัญชาได้ ตลอดจนว่าเป็นสิ่งที่สวยงาม การเห็นผิด เข้าใจผิด จำผิดนี้เรียกว่า วิปัลลาสธรรม คือเป็นสิ่งที่วิปลาสคลาดเคลื่อนไปจากความเป็นจริง

วิปัลลาสธรรม

วิปัลลาสธรรม หรือ วิปลาสธรรม คือ เห็นวิปลาสคลาดเคลื่อนไปจากสภาพแห่งความเป็นจริง ซึ่งสภาพ
แห่งความเป็นจริงนั้น สิ่งทั้งหลาย เป็นอสุภะ ไม่สวยไม่งาม เป็นทุกขะ ไม่สุขไม่สบาย เป็นอนิจจะ ไม่เที่ยง ไม่ยั่งยืน เป็นอนัตตา ไม่ใช่ตัวตนที่จะพึงบังคับบัญชาว่ากล่าวให้เป็นไปตามใจชอบได้

แต่ที่ทำให้เกิดวิปลาสไปโดย

ทิฏฐิวิปลาส วิปลาสไปเพราะเห็นผิด

จิตตวิปลาส วิปลาสไปเพราะเข้าใจผิด

สัญญาวิปลาส วิปลาสเพราะจำผิด

ทิฏฐิวิปลาส วิปลาสไปเพราะเห็นผิด ๔ ประการ คือ เห็นผิดว่าเป็นของสวยของงาม ว่าเป็นสุขสบาย ว่า
เป็นของเที่ยงยั่งยืน ว่าเป็นตัวเป็นตน

จิตตวิปลาส วิปลาสไปเพราะเข้าใจผิด ๔ ประการ คือ เข้าใจผิดว่าสวยว่างาม ว่าสุขสบาย ว่าเที่ยงยั่งยืน
ว่าเป็นตัวเป็นตน

หน้า ๘๓

สัญญาวิปลาส วิปลาสไปเพราะจำผิด ๔ ประการ คือ จำผิดว่าสวยว่างาม ว่าสุขสบาย ว่าเที่ยงยั่งยืน
ว่าเป็นตัวเป็นตน

ดังนั้น จึงเป็นวิปลาสธรรม ๑๒ ประการด้วยกัน

ความกระทำในใจโดยแยบคายว่า สิ่งทั้งหลาย เป็นอสุภะ ล้วนแต่ไม่สวยไม่งาม สิ่งทั้งหลาย เป็นทุกข์
ล้วนแต่ไม่สุขไม่สบาย สิ่งทั้งหลาย เป็นอนิจจัง ล้วนแต่ไม่เที่ยงไม่ยั่งยืน สิ่งทั้งหลาย เป็นอนัตตา ล้วนแต่ไม่ใช่
ตัวตนที่จะพึงบังคับบัญชาว่ากล่าวให้เป็นไปตามใจชอบได้ การทำใจโดยแยบคาย เช่นนี้เรียกว่า โยนิโสมนสิการ

โยนิโสมนสิการ ๔ อย่างนี้ เป็นธรรมที่ตัด ทิฏฐิวิปัลลาส จิตตวิปัลลาส และสัญญาวิปัลลาส เมื่อตัด วิปัลลาสธรรมเหล่านี้ได้ ก็เป็นประโยชน์อันยิ่งใหญ่ เป็นไปเพื่อพระนิพพาน เหตุนี้ พระพุทธองค์จึงได้ตรัสแก่
ภิกษุทั้งหลายว่า โยนิโสมนสิกาโร ภิกฺขเว มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ความกระทำในใจ
โดยแยบคาย ย่อมเป็นไปเพื่อประโยชน์อันใหญ่หลวง

และทรงแสดงว่า เป็นไปเพื่อปราบวิจิกิจฉา ความสงสัยที่ยังไม่เกิดขึ้น ก็ไม่ให้เกิดขึ้น ที่เกิดขึ้นแล้วย่อม
อันตรธานไป

ว่าเป็นธรรมที่สกัดกั้นอกุสลธรรมที่ยังไม่เกิดขึ้น ไม่ให้มีโอกาสเกิดขึ้นได้ ส่วนที่เกิดแล้วก็ย่อมอันตรธานไป

ว่าเป็นธรรมที่ยังกุสลธรรมทั้งหลายที่ยังไม่เกิดขึ้น ให้ได้เกิดขึ้น กุสลธรรมที่เกิดขึ้นแล้ว ก็ให้ตั้งมั่นและ
เจริญยิ่งขึ้น

ว่าเป็นไปเพื่อทำ สัมมาทิฏฐิที่ยังไม่เกิดขึ้น ให้เกิดขึ้น ที่เกิดขึ้นแล้ว ก็ให้เจริญมั่นคงยิ่งขึ้น ว่าเป็นธรรม
ที่ยังโพชฌงค์ อันเป็นองค์เครื่องตรัสรู้ ที่ยังไม่เกิดขึ้นให้ได้เกิดขึ้น ที่เกิดขึ้นแล้ว ก็ให้ได้ถึงซึ่งความบริบูรณ์

ว่าเป็นไปเพื่อความตั้งมั่นแห่งพระสัทธรรม เพื่อความไม่ลืมเลือน เพื่อความไม่เสื่อมสูญอันตรธานไป

ถ้าหากมีความประมาท ขาดโยนิโสมนสิการ เป็นอโยนิโสมนสิการ ก็ยังให้ วิปัลลาสธรรม ๑๒ ประการนี้
เกิดขึ้น เป็นเหตุให้ไม่รู้ความจริงของรูปของนามว่า เป็นสิ่งที่ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตน ลักษณะที่ไม่เที่ยง
เป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตน ๓ อย่างนี้แหละที่เรียกว่า ไตรลักษณ์ แต่บุคคลทั่ว ๆ ไปไม่ใคร่แจ้งในไตรลักษณ์ เพราะว่า มีสิ่งที่ปิดบังไตรลักษณ์อยู่ มัวแต่เพลิดเพลินในสิ่งที่ปิดบังนั้นเสีย จึงทำให้ไม่ได้มองและมองไม่เห็นไตรลักษณ์

หน้า ๘๔

สิ่งที่ปิดบังไตรลักษณ์

ที่เกิดวิปลาส คือ มีความเห็นผิด เข้าใจผิด จำผิดขึ้นก็เพราะไม่แจ้งในไตรลักษณ์ ที่ไม่แจ้งในไตรลักษณ์ ก็เพราะมีสิ่งที่ปิดบังไตรลักษณ์อยู่ สิ่งที่ปิดบังไตรลักษณ์ คือ

๑. สันตติ ปิดบัง อนิจจัง สันตติ คือ ความสืบต่อของรูปนามที่เกิดขึ้นติดต่อกันอย่างรวดเร็วเหลือเกิน จึงทำให้ไม่เห็นความเกิดขึ้นและความดับไปของนามและของรูป ทำนองเดียวกับที่เห็นแสงไฟที่ธูป ซึ่งแกว่งหมุน
เป็นวงกลมอย่างเร็ว ๆ ในที่มืด ๆ จึงทำให้เห็นไปว่าแสงไฟนั้นติดกันเป็นพืด เป็นวงกลมไปเลย ฉะนั้น เมื่อไม่เห็น
ความเกิดดับ ก็ทำให้เข้าใจผิดไปว่ารูปนามนี้ไม่มีการเกิดดับ เป็นของเที่ยง เป็นสุข เป็นตัวตนเราเขา เป็นของสวย
งามน่าชื่นชมยินดี ต่อเมื่อได้กำหนดจนเกิดปัญญาเห็นความดับไปของนามของรูปอย่างชัดเจนแจ่มแจ้งแล้ว จึงจะทำลายความวิปลาสที่เห็นว่าเที่ยงว่ายั่งยืน และประหาณ มานะได้

๒. อิริยาบถ ปิดบังทุกข์ อันความทุกขเวทนาทั้งหลาย ตามปกติเป็นส่วนมากนั้นเกิดจากอิริยาบถ เช่น นั่งมากก็เมื่อยเกิดทุกขเวทนาขึ้นมาแล้วทนอยู่ไม่ได้ เดินมากก็เมื่อยทนไม่ได้ ยืนมากก็ทนไม่ไหว แม้แต่นอน
มากก็ลำบากทนอยู่ไม่ได้นานเหมือนกัน อิริยาบถเก่าเป็นทุกข์นั้นย่อมรู้เห็นกันทั่วไปได้โดยง่าย เมื่อนั่งนานก็
เมื่อยทนไม่ได้จึงลุกเดิน ก็นึกว่าการเดินนั้นเป็นสุขสบายเพราะหายเมื่อย เดินนานหน่อยก็เหนื่อยทนไม่ได้อีก
จึงนอน ก็นึกว่าการนอนนั้นเป็นสุขสบายเพราะหายเหนื่อย คือเห็นว่าอิริยาบถที่เปลี่ยนใหม่นั้นเป็นสุข เพราะ
ขณะที่เปลี่ยนใหม่ ๆ นี้ ทุกขเวทนายังไม่ทันเกิด แท้จริงอิริยาบถเก่าเป็นทุกข์ อิริยาบถที่เปลี่ยนใหม่ก็จะเป็น
ทุกข์อีกเหมือนกัน รวมความว่า หนีทุกข์เก่าไปสู่ทุกข์ใหม่นั้นเอง อิริยาบถเก่านั้นเห็นทุกข์ได้ง่าย เพราะ
ทุกขเวทนากำลังมีอยู่ แต่อิริยาบถใหม่ก็ไม่สามารถพ้นทุกข์ไปได้ จะต้องสำแดงให้ทุกข์ปรากฏขึ้นมาอย่าง
แน่นอนไม่เร็วก็ช้า

อิริยาบถเก่าที่กำลังมีทุกข์เวทนาอยู่ เป็นที่ตั้งแห่ง โทมนัส อิริยาบถใหม่ที่นึกว่าเป็นสุขนั้นก็เป็นที่ตั้งแห่ง
ตัณหา คือ อภิชฌา แต่ว่าการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานนั้น เพื่อกำจัดอภิชฌา และโทมนัส ทั้งสองอย่าง

ที่กล่าวมานี้ เป็นการกล่าวถึงการเห็นทุกขเวทนา ซึ่งผู้ที่เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานย่อมจะเห็นทุกขเวทนา
ก่อนเป็นเบื้องต้น เพราะทุกขเวทนาเป็นของหยาบ เห็นได้ง่าย ขั้นที่สอง จึงจะเห็นสังขารทุกข์ที่จะต้องถูกเบียด
เบียนโดยความเกิดดับอยู่เป็นนิจ ต่อไปก็เห็น ทุกขลักษณะ คือ ความเกิดดับเป็นขั้นที่สาม และจะปรากฏทุกขสัจจ
เป็นขั้นสุดท้าย

หน้า ๘๕

ทุกขเวทนา เห็นได้ในอิริยาบถเก่า เห็นสังขารทุกขได้ในอิริยาบถใหม่ เห็นทุกขลักษณะได้เมื่อกำหนดนามรูป
จนสันตติขาด และจะเห็นทุกขสัจจ ได้ในสังขารุ เบกขาญาณที่แก่กล้า มีกำลังพอที่จะอนุโลมให้เห็น อริยสัจจ ทั้ง ๔ ได้

เมื่อเห็นทุกข์ ก็ทำลายวิปัลลาสธรรมที่เห็นว่าสุขว่าสบายนั้นได้ และประหาณตัณหาลงได้

๓. ฆนสัญญา ปิดบังอนัตตา ฆนสัญญา คือ ความสำคัญว่าเป็นก้อน เป็นแท่ง ความสำคัญว่าเป็นก้อนเป็น
แท่งนั้น เป็นสิ่งที่ทำให้เห็นว่าเป็นตัวเป็นตน เป็นคนเป็นสัตว์ ที่ว่าเป็นคนก็สำคัญเอาหมดทั้งก้อนหมดทั้งแท่งนี้ว่า
เป็นคน ถ้าย่อยก้อนนี้แท่งนี้ออกไปแล้ว ก็จะมีแต่ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ เท่านั้นเอง หาสิ่งที่เป็นคน
เป็นตนเป็นตัวนั้นไม่มีเลย ถ้ายังถือทั้งก้อนทั้งแท่งว่าเป็นคนอยู่ ก็ย่อมจะเข้าใจผิดไปว่าเป็นของเที่ยง เพราะยั่งยืน
อยู่นับสิบ ๆ ปี เป็นสุข เป็นสาระ สวยงามน่ารักน่าใคร่

เมื่อเห็นอนัตตา ก็ทำลายวิปลาสว่า เป็นตัวเป็นตนบังคับบัญชานั้นได้ และประหาณทิฏฐิลงได้

การทำลายสิ่งที่ปกปิดไตรลักษณ์ เพื่อให้เห็นไตรลักษณ์นั้น มีวิธีเดียว คือ การกำหนดเพ่งรูปนามตาม
วิธีที่เรียกว่า เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน ที่กำลังศึกษาอยู่บัดนี้

อนุปัสสนา

อนุปัสสนา แปลว่า ตามเห็น ตามดูให้เห็นแจ้ง หรือดูบ่อย ๆ ซึ่งก็มี ๓ อย่างเหมือนกัน ดังมีคาถาที่ ๑๖
แสดงว่า

๑๖. อนิจฺจานุปสฺสนา จ ตโต ทุกฺขานุปสฺสนา
อนตฺตานุปสฺสนา ติ ติสฺโส อนุปสฺสนา ฯ

แต่นั้นพึงทราบ อนุปัสสนา ๓ คือ อนิจจานุปัสสนา ทุกขานุปัสสนา อนัตตานุปัสสนา

มีความหมายว่า พระโยคาวจร ผู้เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน มีความเพียร หมั่นตั้งสติ มีสมาธิมั่นคง ไม่เผลอ
บังเกิดปัญญา เห็นแจ้งรูปธรรม นามธรรม มีความเกิดดับเป็นลักษณะ ปรากฏให้เห็นตามความเป็นจริงแห่ง
สภาวธรรมว่า

เป็น อนิจจัง ไม่เที่ยง จึงต้องดับไป ๆ

เป็น ทุกขัง ทนอยู่ไม่ได้ จึงต้องดับไป ๆ

เป็น อนัตตา บังคับบัญชาไม่ได้ จึงต้องดับไป ๆ

อยู่ทุกขณะ ต่อแต่นี้ไปพระโยคาวจรพึงพิจารณาด้วยปัญญา ตามเห็นอย่างใดอย่างหนึ่งใน ๓ อย่าง คือ

หน้า ๘๖

๑. อนิจจานุปัสสนา ตามเห็นรูปธรรมนามธรรมที่เกิดดับอยู่ทุกขณะ ว่าไม่เที่ยง เหมาะใจในการดูอนิจจัง เพราะบุญญาธิการแต่ปางก่อนแรงด้วย สีล

๒. ทุกขานุปัสสนา ตามเห็นรูปธรรมนามธรรม ที่เกิดดับอยู่ทุกขณะ ว่าทนอยู่ไม่ได้ เหมาะใจในการดูทุกขัง เพราะบุญญาธิการแต่ปางก่อนแรงด้วย สมาธิ

๓. อนัตตานุปัสสนา ตามเห็นรูปธรรมนามธรรม ที่เกิดดับอยู่ทุกขณะว่า บังคับบัญชาไม่ได้ เหมาะใจใน
การดูอนัตตา เพราะบุญญาธิการแต่ปางก่อนแรงด้วย ปัญญา

การกำหนดจนเห็นไตรลักษณ์นี้ ย่อมเห็นแต่อย่างใดอย่างหนึ่ง เพียงอย่างเดียวเท่านั้น ไม่ใช่ว่าจะเห็นทั้ง
๓ อย่าง เมื่อเห็นอย่างใดก็ได้ชื่อว่า เห็นแจ้งทั้ง ๓ อย่าง เพราะทั้ง ๓ อย่างนี้มีลักษณะที่สมคล้อยกัน กล่าวคือ

เพราะไม่เที่ยง จึงทนอยู่ไม่ได้ ที่ทนอยู่ไม่ได้ก็เพราะไม่เที่ยง ถ้าเที่ยงก็ทนอยู่ได้ ถ้าทนอยู่ได้ก็ถือว่าเที่ยงได้ ที่ไม่เที่ยงทนอยู่ไม่ได้ ก็เพราะบังคับบัญชาว่ากล่าวไม่ได้ ถ้าบังคับบัญชาว่ากล่าวได้ ก็จะบังคับบัญชาให้เที่ยงให้
ทนอยู่ได้

เมื่อเห็นลักษณะใด ก็ตามดูลักษณะนั้นเรื่อยไป และนับตั้งแต่ได้เห็น ไตรลักษณ์ แห่งรูปนามเป็นต้นไป ได้ชื่อว่ามีปัญญาถึงขั้น วิปัสสนาญาณ แล้ว

วิปัสสนาญาณ

วิปัสสนาญาณ คือ ปัญญาที่กำหนดดูจนรู้แจ้ง ไตรลักษณ์ มีจำนวน ๑๐ ญาณ (ในจำนวนญาณทั้งหมด
๑๖ ญาณ) ดังมีคาถาที่ ๑๗ ที่ ๑๘ แสดงว่า

๑๗. กลาปโต สมฺมสน อุทยพฺพยทสฺสนํ
ภงฺคญฺญาณํ ภยญฺญาณํ ตถาทีน วนิพฺพิทา ฯ

๑๘. มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ                  ปฏิสงฺขา นุปสฺสนา
           สงฺขารุเปกฺขานุโลม                  มิจฺจานุกฺกมโต ฐิตา
           ทเสมานิ วิปสฺสนา                   ญาณานีติ ปเวทิยา ฯ

หน้า ๘๗

สัมมสนญาณ อุทยัพพยญาณ ภังคญาณ ภยญาณ อาทีนวญาณ นิพพิทาญาณ มุญจิตุกมยตาญาณ
ปฏิสังขาญาณ สังขารุเบกขาญาณ และ อนุโลมญาณ ตั้งอยู่แล้วโดยลำดับกันดังนี้ พึงทราบว่าทั้ง ๑๐ ญาณนี้
ชื่อว่า วิปัสสนาญาณ

มีความหมายว่า พระโยคีผู้เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน จนมีวิปัสสนาญาณเกิดขึ้น ย่อมเป็นไปตามลำดับ
แห่งวิปัสสนาญาณ มีจำนวน ๑๐ ญาณ มีรายชื่อของแต่ละญาณดังที่กล่าวข้างบนนี้

แต่อีกนัยหนึ่ง ก็แสดงว่า วิปัสสนาญาณ มีเพียง ๙ โดยไม่นับสัมมสนญาณด้วย หากนับตั้งแต่อุทยัพพยญาณ
เป็นต้นไป จนถึงอนุโลมญาณ ดังจะเห็นได้ในคาถาที่ ๒๗ ต่อไปข้างหน้า

วิโมกข และวิโมกขมุข

วิโมกข มีวิเคราะห์ศัพท์ว่า ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข ได้รอดพ้นจากกิเลส ซึ่งเป็นปฏิปักษ์
ฉะนั้นจึงเรียกว่า วิโมกข เลยแปลกันให้เข้าใจง่าย ๆ ว่า หลุดพ้น ขาดจากความพัวพันแห่งโลก วิโมกข ก็มี
๓ เช่นเดียวกัน ดังมีคาถาที่ ๑๙ แสดงว่า

๑๙. สุญฺญโต อนิมิตฺโต จ                      ตถาปฺปณิหิโตปิ จ
           ตโย เม วิโมกฺเข วตฺตา                   ติสฺโส จ อนุปสฺสนา
           วิโมกฺขตฺตยวิโมกฺข                       มุกฺขตฺเตย หิ สญฺฐิตา ฯ

วิโมกข ๓ ประการเหล่านี้ คือ สุญญตวิโมกข อนิมิตตวิโมกข อัปปณิหิตวิโมกข อันพระพุทธองค์ทรง
ตรัสแล้ว ส่วนอนุปัสสนา ๓ อย่างนั้น ตั้งอยู่แล้วใน วิโมกขมุข ๓ คือ วิโมกข ๓ นั้นแล

มีความหมายว่า เมื่อกำหนดจนเกิดปัญญารู้เห็นว่า รูปนามนี้เป็น อนิจจัง ก็ให้ตามเห็นอนิจจัง นั้น
การตามเห็น อนิจจัง นี้เรียกว่า อนิจจานุปัสสนา อนิจจานุปัสสนานี้แหละ ที่ได้ชื่อว่า วิโมกขมุข คือ บ่ายโฉมหน้าในการหลุดพ้นด้วยการตามเห็น อนิจจัง และเพราะว่าได้บ่ายโฉมหน้า เพื่อให้หลุดพ้นด้วยการ
ตามเห็น อนิจจัง อันไม่มีนิมิตเครื่องหมาย จึงได้ชื่อว่า อนิมิตตวิโมกขมุข เมื่อบ่ายโฉมหน้าตามเห็น อนิจจัง จนถึงซึ่งความหลุดพ้นก็ได้ชื่อว่า อนิมิตตวิโมกข คือ พ้นด้วยการดับอนิจจัง ปราศจากนิมิตเครื่องหมายใด ๆ

หน้า ๘๘

เมื่อกำหนดจนเกิดปัญญา รู้เห็นว่ารูปนามนี้เป็นทุกขัง ก็ให้ตามเห็นทุกขังนั้น การตามเห็นทุกขังนี้เรียกว่า
ทุกขานุปัสสนา ทุกขานุปัสสนานี้แหละที่ได้ชื่อว่า วิโมกขมุข คือบ่ายโฉมหน้าในการหลุดพ้นด้วยการตามเห็นทุกขัง และเพราะว่าได้บ่ายโฉมหน้าเพื่อให้หลุดพ้นด้วยการตามเห็น ทุกขัง อันหาเป็นปณิธิที่ตั้งแห่งตัณหาไม่ได้ จึงได้ชื่อว่า อัปปณิหิตวิโมกขมุข ครั้นถึงซึ่งความหลุดพ้นก็ได้ชื่อว่า อัปปณิหิตวิโมกข คือพ้นด้วยการดับทุกข์ ว่างจากกิเลส

ในทำนองเดียวกัน เมื่อกำหนดจนเกิดปัญญารู้เห็นว่า รูปนามนี้เป็น อนัตตา ก็ให้ตามเห็นอนัตตานั้น การตามเห็น
อนัตตา นี้เรียกว่า อนัตตานุปัสสนา อนัตตานุปัสสนานี่แหละที่ได้ชื่อว่าวิโมกขมุข คือ บ่ายโฉมหน้าในการหลุดพ้น
ด้วยการตามเห็น อนัตตา การบ่ายโฉมหน้าเพื่อให้หลุดพ้น ด้วยการตามเห็น อนัตตา อันเป็นความว่างเปล่าจากตัวตน จึงได้ชื่อว่า สุญญตวิโมกขมุข ครั้นถึงซึ่งความหลุดพ้น ก็ได้ชื่อว่า สุญญตวิโมกข เป็นการพ้นด้วยการดับสูญแห่งอัตตา

การเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน

ได้กล่าวความที่ควรทราบเป็นเบื้องต้น สำหรับการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน หรือการเจริญวิปัสสนาภาวนา
มาพอควรแล้ว บัดนี้จะได้ กล่าวถึงหลักการ ในการเจริญวิปัสสนา อย่างกว้างๆ แต่โดยย่อ ตามนัยแห่งปริยัติ ไม่ใช่เป็นการกล่าวโดยละเอียด เหมือนกับการ กล่าวถึงวิธีการ อย่างถ้วนถี่ ตามนัยแห่งการปฏิบัติ โดยตรง ผู้ประสงค์จะทราบวิธีการปฏิบัติอย่างพิสดาร จะต้องหาความรู้เป็นพิเศษอีกต่างหาก จากคู่มือเล่มนี้ เพราะหนังสือคู่มือเล่มนี้จะกล่าวถึงหลักการแต่โดยย่อเท่านั้น การเจริญวิปัสสนาภาวนา ต้องเริ่มต้นตั้งแต่
สีลวิสุทธิ อันเป็นวิสุทธิมัคค ลำดับที่ ๑ เป็นต้นไป

สีลวิสุทธิ และ จิตตวิสุทธิ

๒๐. ปริสุทฺธิมฺหิ สีลสฺมิ                       ฐิโต การกปุคฺคโล
           สมถ วิปสฺสนํ วา                        ภาวยนฺโต ยถารหํ
           อุปจารํ อปฺปนํ วา                       อุปฺปา เทตฺวา สมาหิโต ฯ

หน้า ๘๙

การกะบุคคล ผู้ตั้งอยู่ในสีลอันบริสุทธิแล้ว เจริญอยู่ซึ่ง สมถะ และ วิปัสสนากัมมัฏฐาน ตามสมควรยัง
อุปจารสมาธิ หรืออัปปนาสมาธิให้บังเกิดขึ้นแล้ว เป็นผู้มีจิตมั่นคง (จิตตวิสุทธิ)

มีความหมายว่า การกะ แปลว่า ผู้กระทำ บุคคลผู้กระทำความเพียรเพื่อ บริสุทธิหมดจดจากกิเลส คือ
พระโยคี หรือ พระโยคาวจร ไปสู่สปายสถาน ที่ปฏิบัติอันเป็นที่สบาย มีอุตุดินฟ้าอากาศเหมาะสม เป็นอาราม
ที่รื่นรมย์ บริบูรณ์ด้วยพืชพันธ์ธัญญาหาร ไม่ฝืดเคือง มีกัลยาณมิตร และผู้อุปถัมภ์ ตลอดธรรมอันเป็น สปายะ เหมาะแก่การปฏิบัติอันเป็นไปด้วย กถาวัตถุ สิ่งที่ควรพูด

เมื่อเข้าสู่สปายสถานแล้ว น้อมตนหาอาจารย์ผู้เป็นกัลยาณมิตร มอบกายถวายอัตตภาพให้เป็นผู้ควรแก่การ
อบรมสั่งสอน ต่อจากนั้นก็เป็นหน้าที่ของกัลยาณมิตร จะพึงให้การอบรม โดยมุ่งหวังให้ถึงความบริสุทธิหมดจด
จากกิเลส และดับทุกข์โดยสิ้นเชิงเป็นประการสำคัญ

เบื้องต้น พระโยคี พึงตั้งอยู่ในวิสุทธิมัคค ลำดับที่ ๑ คือ สีลวิสุทธิ ความบริสุทธิแห่งสีล

สีลสมฺปนฺโนติ จาตุปาริสุทฺธิสีล สมฺปทายสมฺปนฺโน (วิสุทธิมัคค มหาฎีกา) บุคคลที่สมบูรณ์ด้วย
จตุปาริสุทธิสีลนั้น ชื่อว่าถึงพร้อมด้วยสีล

จตุปาริสุทธิสีล สีลที่บริสุทธิ ๔ ประการนั้น ได้แก่

๑. ปาฏิโมกฺขสํวรสีล การระวังรักษา กาย วาจา ตามปาฏิโมกข โดยการสมาทาน แล้วตั้งอยู่ในวิรัติ
เจตนางดเว้น ไม่ล่วงสีล ๕ สีล ๘ สำหรับฆราวาส ถ้าเป็นบรรพชิต ก็ให้ตั้งอยู่ในสีล ๑๐ หรือ สีล ๒๒๗ ตาม
ควรแก่ฐานะ

๒. อินฺทริยสํวรสีล พึงสำรวมระวังอินทรียทั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เว้นกั้นไม่ให้ บาป อกุสล
เกิดขึ้นได้

๓. อาชีวปาริสุทฺธิสีล รักษากาย วาจา เว้นจากการทำการพูดเนื่องด้วยมิจฉาชีพ เลี้ยงชีวิต
มีความเป็นอยู่ ด้วยความบริสุทธิ

ขณะพูดให้มีสติรู้ทันทุกคำพูด ขณะทำการงานมี เดิน ยืน นั่ง นอน คู้ เหยียด เคลื่อนไหวกายให้มีสติรู้ทัน
ทุกอิริยาบถน้อยใหญ่ ขณะเลี้ยงชีพมีความเป็นอยู่ด้วย การรับประทานอาหาร สวมเครื่องนุ่งห่ม เป็นต้น ก็ให้มี
สติรู้ทันทุกขณะ

๔. ปจฺจยนิสฺสิตสีล บ้างก็เรียกว่า ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีล เว้นจากการอาศัยปัจจัยที่ผิด คือ ไม่ได้พิจารณา
ก่อนบริโภคปัจจัย ๔ ที่ตนอาศัย มี อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค เป็นการเว้นจากการ
บริโภคด้วย ตัณหา และอวิชชา

หน้า ๙0

ในการสำรวมระวังรักษาสีลให้บริสุทธินี้ ในวิสุทธิมัคคท่านได้กล่าว เตือนสติผู้รักษาสีลให้ระวังสีล ประดุจ

กิกี ว อณฺฑํ เหมือน นกกระต้อยตีวิต ระวังไข่

จมรี ว พาลธิ เหมือน จามรี ระวังขนหาง

ปิยํ ว ปุตฺตํ เหมือน มารดา ระวังบุตรสุดสวาท

นยนํ ว เอกํ เหมือน คนตาบอดข้างเดียว ระวังนัยน์ตาอีกข้างหนึ่ง

เมื่อมีสีลบริสุทธิบริบูรณ์ดีแล้ว ชื่อว่ามีรากฐานมั่นคงที่จะทำสมาธิเพื่อชำระใจให้บริสุทธิอีกต่อไป
แต่ถ้าสีลยังไม่บริสุทธิ มีขาด ด่างพร้อย ทะลุอยู่ ก็ยากที่จะทำให้บังเกิดมีสมาธิขึ้นมาได้

อนึ่ง สมาธิที่เกิดจากสีลบริสุทธินี้ มีกำลังมาก ดังปรากฏในปรินิพพานสูตร แสดงว่า พระบรมศาสดา
ได้ตรัสไว้ว่า

สีลปริภาวิโต สมาธิ มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส

สมาธิปริภาวิตา ปญฺญา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา

ปญฺญาปริภาวิตํ จิตฺตํ สมฺมเทว อาสเวหิ วิมุจฺจติ

สมาธิที่เจริญไว้ด้วยสีล ย่อมมีกำลังมากและมีผลานิสงส์มาก ปัญญาที่ได้เจริญไว้ด้วยสมาธินั้น ย่อม
มีกำลังมาก มีอานิสงส์มาก จิตใจที่ได้เจริญไว้ด้วยปัญญานั้น ย่อมหลุดพ้นจาก อาสวะ ทั้ง ๔ ได้โดยตนเอง

สีลวิสุทธิ นี้เป็นวิสุทธิมัคคลำดับต้นแห่ง วิสุทธิ ๗ ต่อไปก็เป็นจิตตวิสุทธิ ดังมีบาลีว่า

อุปจารสมาธิ อปฺปนาสมาธิ เจติ ทุวิโธปิสมาธิ จิตฺตวิสุทฺธินาม สมาธิ ทั้ง ๒ อย่าง คือ อุปจารสมาธิ
อัปปนาสมาธิ นี้ชื่อว่า จิตตวิสุทธิ

มีความหมายว่า จิตตวิสุทธิในทางสมถภาวนา หมายถึง อุปจารสมาธิ คือ สมาธิที่แน่วแน่จวนจะ
หรือใกล้จะได้ฌานเข้าไปแล้ว ตลอดจนถึง อัปปนาสมาธิ คือ สมาธิที่แนบแน่นอย่างแน่วแน่จนได้ฌานนั้นด้วย

ส่วนในทาง วิปัสสนาภาวนา นับตั้งแต่ ขณิกสมาธิ ที่เป็นบาทของวิปัสสนา คือ มีสติรู้ทันปัจจุบันแห่งรูปนาม ไม่เผลอไปจากปัจจุบันธรรม ดังนั้น โลภ โกรธ หลง ก็ไม่สามารถเกิดขึ้นได้ เมื่อรู้ทันปัจจุบันอยู่ทุกขณะอย่างมั่นคง
เช่นนี้เรียกว่า ขณิกสมาธิ ขณะนี้จิตใจก็บริสุทธิจากกิเลส จึงได้ชื่อว่า จิตตวิสุทธิ เช่นเดียวกัน

จิตตวิสุทธิ นี้เป็นวิสุทธิมัคคลำดับที่ ๒