คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๑ หน้า 11-20

หน้า๑๑

อนึ่ง การเว้นสุดโต่งคือกามสุขัลลิกานุโยค ก็เป็นอันทรงประกาศด้วยศีล การเว้นที่สุดโต่งคือ
อัตตกิลมถานุโยค ทรงประกาศด้วยสมาธิ การเสพข้อปฏิบัติสายกลาง ทรงประกาศด้วยปัญญา

เช่นเดียวกัน อุบายเครื่องก้าวล่วงอบาย ก็ทรงประกาศด้วยศีล อุบายเครื่องก้าวล่วงกามธาตุทรงประกาศ
ด้วยสมาธิ อุบายเครื่องก้าวล่วงภพทั้งปวงทรงประกาศด้วยปัญญา

และการละกิเลสด้วยอำนาจตทังคปหานทรงประกาศด้วยศีล การละกิเลสด้วยอำนาจวิกขัมภนปหานทรง
ประกาศด้วยสมาธิ การละกิเลสด้วยอำนาจสมุจเฉทปหานทรงประกาศด้วยปัญญา

ฉันเดียวกัน ธรรมอันเป็นปฏิปักษ์ต่อวีติกกมะ ( การล่วงละเมิดออกถึงกายวาจา ) แห่งกิเลส ทรงประกาศ
ด้วยศีล ธรรมอันเป็นปฏิปักษ์ต่อปริยุฏฐาน ( การกลุ้มรุมจิต ) แห่งกิเลส ทรงประกาศด้วยสมาธิ ธรรมอัน
เป็นปฏิปักษ์ต่ออนุสัย ( การแอบแนบอยู่ในจิต ) แห่งกิเลส ทรงประกาศด้วยปัญญา อนึ่ง การชำระสังกิเลส
คือทุจริต เป็นอันทรงประกาศด้วยศีล การชำระสังกิเลสคือตัณหาทรงประกาศด้วยสมาธิ การชำระสังกิเลส
คือทิฏฐิ ทรงประกาศด้วยปัญญา

โดยนัยนั้น เหตุแห่งความเป็นพระโสดาบันและพระสกทาคามีเป็นอันทรงประกอบด้วยศีล เหตุแห่งความเป็น
พระอนาคามีทรงประกาศด้วยสมาธิ

หน้า ๑๒

เหตุแห่งความเป็นพระอรหันต์ ทรงประกาศด้วยปัญญา เพราะว่าโสดาบัน พระผู้มีพระภาคตรัสว่า
" เป็นผู้ทำให้บริบูรณ์ในศีลทั้งหลาย " พระสกทาคามีก็อย่างนั้น ส่วนพระอนาคามี ตรัสว่า " เป็นผู้ทำให้
บริบูรณ์ด้วยสมาธิ " แต่พระอรหันต์ ตรัสว่า " เป็นผู้ทำให้บริบูรณ์ด้วยปัญญา "

ดังนี้แล ด้วยพระธรรมเทศนาเพียงเท่านี้ ย่อมเป็นอันทรงประกาศคุณ ๙ อย่างนี้คือ

( ๑ ) สิกขา ๓

( ๒ ) ศาสนามีความงาม๓ อย่าง

( ๓ ) อุปนิสัยแห่งคุณวิเศษมีความเป็นผู้ได้วิชชา ๓ เป็นต้น

( ๔ ) การเว้นที่สุดโต่ง ๒ อย่างและการเสพข้อปฏิบัติสายกลาง

( ๕ ) อุบายเป็นเครื่องล่วงพ้นจากคติมีอบายเป็นต้น

( ๖ ) การละกิเลสด้วยอาการ ๓

( ๗ ) ธรรมอันเป็นปฏิปักษ์ต่อโทษมีวีติกกมะเป็นต้น

( ๘ ) การชำระสังกิเลส ๓ และ

( ๙ ) เหตุแห่งความเป็นพระอริยบุคคลมีพระโสดาบันเป็นต้น

อนึ่ง คุณที่เป็นหมวด ๓ อื่นๆ รูปเดียวกันนี้ก็เป็นอันทรงประกาศด้วย *

* มหาฎีกาว่า คุณที่เป็นหมวด ๓ อื่นๆ เช่น วิเวก ๓ กุศลมูล ๓ เป็นต้น อธิบายความเป็นนิทัสสนะต่อไปว่า
กายวิเวกเป็นอันประกาศด้วยศีล เพราะศีลในที่นี้หมายถึงเอาศีลที่อิงวิวัฏฏะ จิตตวิเวกประกาศด้วยสมาธิ
อุปธิวิเวกประกาศด้วยปัญญา นัยเดียวกัน อโทสกุศลมูลประกาศด้วยศีล เพราะศีลมีความอดกลั้นเป็นประธาน
และเพราะศีลมีสภาวะไม่ทำร้ายผู้อื่น อโลภะประกาศด้วยสมาธิ เพราะสมาธิเป็นข้าศึกต่อโลภะ และมีอโลภะ
เป็นประธาน ส่วนอโมหะประกาศด้วยปัญญาแท้

หน้า ๑๓

สีลนิเทศ

ก็วิสุทธิมรรคนี้ แม้ทรงแสดงโดยมุขคือศีลสมาธิและปัญญา อันประมวลไว้ซึ่งคุณเป็นอเนกอย่างนี้แล้ว ก็ยัง
นับว่าเป็นอันทรงแสดงโดยสังเขปอยู่นั่นเอง เพราะฉะนั้น จึงยังไม่เพียงพอที่จะช่วยเหลือแก่ชนทุกจำพวกได้
เพราะเหตุนั้น เพื่อจะแสดงความพิสดารแห่งวิสุทธิมรรคนั้น จึงมีปัญหากรรม ( การตั้งปัญหา ) นี้ ปรารภศีลก่อน
คือ

อะไรเป็นศีล ?

ที่เรียกว่าศีล เพราะอรรถว่ากระไร ?

อะไรเป็นลักษณะ เป็นรส เป็นปัจจุปัฏฐาน เป็นปทัฏฐานของศีลนั้น ?

ศีลมีอานิสงส์อย่างไร ?

ศีลนั้นมีกี่อย่าง ?

อะไรเป็นความเศร้าหมอง และอะไรเป็นความผ่องแผ้วของศีลนั้น ? ( ต่อไป ) นี้เป็นคำแก้ในปัญหากรรมนั้น

อะไรเป็นศีล

ปัญหาข้อว่า " อะไรเป็นศีล "

แก้ว่า " ธรรมทั้งหลายมีเจตนาเป็นต้นของบุคคลผู้เว้นจากโทษมีปาณาติบาตเป็นต้นก็ดี ของบุคคลผู้บำเพ็ญ
ข้อวัตรปฏิบัติก็ดี เป็นศีล " ข้อนี้ สมคำที่พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรกล่าวไว้ ในปฏิสัมภิทาว่า " ถามว่า อะไร
เป็นศีล ตอบว่า เจตนาเป็นศีล เจตสิกก็เป็นศีล สังวรก็เป็นศีล ความไม่ก้าวล่วงก็เป็นศีล "
( ขุ.ป.๓๑/๖๔ ) ดังนี้

หน้า ๑๔

ในศีลเหล่านั้นเจตนาของบุคคลผู้เว้นจากโทษมีปาณาติบาตเป็นต้นก็ดี ของบุคคลผู้บำเพ็ญวัตรปฏิบัติก็ดี
ชื่อว่าเจตนาศีล ความงดเว้นของบุคคลผู้เว้นจากโทษมีปาณาติบาตเป็นต้น ชื่อว่าเจตสิกศีล อีกอย่างหนึ่ง
เจตนาในกรรมบถ ๗ ของบุคคลผู้ละโทษมีปาณาติบาตเป็นต้น ชื่อว่าเจตนาศีล ธรรมคือ อนภิชฌา อพยาบาท
และสัมมาทิฏฐิ ที่ตรัสไว้โดยนัยว่า " ภิกษุละอภิชฌา มีใจปราศจากอภิชฌาอยู่ " ( ที.สี๙/๙๔ ) ดังนี้
เป็นต้น ชื่อว่าเจตสิกศีล

สังวร ๕

ในข้อว่า " สังวรก็เป็นศีล " นี้ พึงทราบสังวรโดยอาการ ๕ คือ ปาฏิโมกขสังวร สติสังวร ญาณสังวร
ขันติสังวร วิริยสังวร ในสังวร ๕ อย่างนั้น สังวรที่ตรัสไว้ว่า " ภิกษุเป็นผู้เข้าถึงแล้ว เป็นผู้ประกอบ
พร้อมแล้วด้วยปาฏิโมกขสังวรนี้ " ( อภิ.วิ.๓๕/๓๓๑) นี้ชื่อว่าปาฏิโมกขสังวร สังวรที่ตรัสไว้ว่า " ภิกษุ
ย่อมรักษาอินทรีย์คือจักษุ ย่อมถึงความสังวรในอินทรีย์คือจักษุ ( เป็นต้น ) " ( องฺ.ติก.๒0/๑๔๓ )
นี้ชื่อว่าสติสังวร สังวรที่กล่าวไว้ว่า

" พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสตอบว่า ดูกร อชิตะ กระแส ( แห่งตัณหา ) ทั้งหลายเหล่าใดมีอยู่ใน
โลก สติเป็นเครื่องกั้นกระแสเหล่านั้น เรากล่าวสติว่าเป็นเครื่องปิดกั้นกระแสทั้งหลาย แต่กระแสเหล่า
นั้นอันผู้ปฏิบัติจะละได้ด้วยปัญญา " ( ขุ.จู๓0/๑๖ )

หน้า ๑๕

นี้ชื่อว่าญาณสังวร แม้การเสพปัจจัยก็รวมลงในญาณสังวรนี้ด้วยเหมือนกัน ส่วนสังวรที่มาโดยนัยว่า
" ภิกษุเป็นผู้อดทนต่อความหนาว ต่อความร้อน " ( ม.มุ๑๒/๑๘ ) ดังนี้เป็นต้น นี้ชื่อว่าขันติสังวร
และสังวรที่มาโดยนัยว่า " ภิกษุย่อมไม่รับไว้ซึ่งกามวิตกที่เกิดขึ้นแล้ว " ( อง.ทสก.๒๔/๑๑๘ )
ดังนี้เป็นอาทิ นี้ชื่อว่าวิริยสังวร แม้อาชีวปาริสุทธิก็รวมลงในวิริยสังวรนี้ด้วย

สังวรทั้ง ๕ ประการนี้ที่กล่าวมาฉะนี้ก็ดี ความงดเว้นจากวัตถุที่ประจวบเข้า แห่งกุลบุตรทั้งหลายผู้
กลัวบาปก็ดี แม้ทั้งหมดนี้พึงทราบว่าชื่อสังวรศีล

ข้อว่า ความไม่ก้าวล่วงเป็นศีลนั้น ได้แก่ความไม่ล่วงละเมิดทางกายและวาจาแห่งผู้สมาทานศีลแล้ว

นี้เป็นคำแก้ปัญหาข้อว่า อะไรเป็นศีล เป็นอันดับแรก

อรรถแห่งศีล

จะแก้ในปัญหาที่เหลือ ( ต่อไป ) ปัญหาข้อว่า " ที่เรียกว่าศีลเพราะอรรถว่ากระไร ? " แก้ว่า ที่เรียกว่า
ศีลเพราะอรรถว่าเป็น สีลนะ ( คือเป็นมูลราก ) " ชื่อว่าสีลนะนี้เป็นอย่างไร ? ชื่อว่าสีลนะนี้ คือ กิริยาที่รวม
เอาไว้อย่างดี หมายถึงความที่กรรมในทวารมีกายกรรมเป็นต้น ไม่กระจัดกระจาย โดยความมีระเบียบอันดี
อย่าง ๑ คือ ความเข้าไปรับไว้ หมายถึงความเป็นที่รองรับ โดยความเป็นที่ตั้งแห่งกุศลธรรมทั้งหลาย ๑
ก็อาจารย์ผู้รู้ลักษณะแห่งศัพท์ทั้งหลาย

หน้า ๑๖

เห็นชอบด้วยอรรถ ๒ อย่างนี้เท่านั้น ในสีลศัพท์นี้

ลักษณะ รส ปัจจุปัฏฐาน ปทัฏฐาน ของศีล

บัดนี้จะแก้ในปัญหาข้อที่ว่า " อะไรเป็นลักษณะ เป็นรส เป็นปัจจุปัฏฐาน และปทัฏฐานของศีลนั้น "

สีลนะ ( ความเป็นมูลราก ) เป็นลักษณะของศีล นั้น แม้ ( มีประเภท ) ต่างกันโดยอเนก
เปรียบเหมือนความเป็นสิ่งมีวิสัยที่พึงจะเห็นได้ ( ด้วยจักษุ ) เป็นลักษณะของรูป อัน ( มีชนิด )
ต่างกันโดยอเนกฉะนั้น

จริงอยู่ ความเป็นสิ่งมีวิสัยที่จะพึงเห็นได้ ( ด้วยจักษุ ) ชื่อว่าเป็นลักษณะของรูปายตนะ แม้ ( มีชนิด )
ต่างกันโดยอเนกประการ โดยต่างกันแห่งสีเขียวและสีเหลืองเป็นต้น เพราะรูปายตนะแม้ต่างกัน โดยต่าง
แห่งสีมีสีเขียวเป็นต้น ก็ไม่ล่วงพ้นความเป็นสิ่งมีวิสัยที่จะพึงเห็น ( ด้วยจักษุ ) ไปได้ฉันใด

หน้า ๑๗

สีลนะที่กล่าวไว้โดยเป็นการรวมเอาไว้อย่างดีซึ่งกายกรรมเป็นต้น และโดยเป็นที่ตั้งอาศัยแห่งกุศลธรรม
ทั้งหลายนั่นแหละชื่อว่าเป็นลักษณะแห่งศีล แม้ ( มีประเภท ) ต่างกันโดยอเนก โดยต่างแห่งธรรมมีเจตนา
เป็นต้น เพราะศีลแม้ ( มีประเภท ) ต่างกันโดยอเนก โดยต่างแห่งเจตนาเป็นตน ก็ไม่ล่วงพ้นความเป็นที่รวม
เอาไว้อย่างดี และความเป็นที่ตั้งอาศัยไปได้ ฉันนั้น

รส ( ระสะ )

ส่วนว่า กิริยาที่กำจัดความทุศีล อีกอย่างหนึ่ง คุณคือความโทษมิได้ ท่านกล่าวชื่อว่าเป็นรส
เพราะอรรถว่า เป็นกิจและเป็นสมบัติ ของศีลนั้น

ซึ่งมีลักษณะดังกล่าวมานี้

เพราะฉะนั้น ชื่อว่าศีลนี้ พึงทราบว่ามีการกำจัดซึ่งความทุศีลเป็นรส โดยรสอันมีกิจเป็นอรรถ ( อย่าง ๑ )
มีความไม่มีโทษเป็นรส โดยรสอันมีสมบัติเป็นอรรถ ( อีกอย่าง ๑ ) แท้จริง กิจนั่นเอง หรือ ( มิฉะนั้นก็ )
สมบัติ ท่านเรียกว่ารส ในบท ( ปัญหาทั้ง ๔ ) มีลักษณะเป็นต้น *

* หมายความว่า รสในที่นี้ ไม่ใช่รสายตนะอันเป็นคู่กับชิวหายตนะ คำว่า กิจ คงหมายความเป็นไทยๆ ว่า
" หน้าที่ " ดูก็ได้ความดีว่า ศีลมีหน้าที่จำกัดความทุศีล ส่วนคำว่า สมบัติ ในที่นี้ น่าจะหมายความว่า
" ดีพร้อม " คือไม่บกพร่องต้องตำหนิ อธิบายว่า คนรักษาศีลแล้ว ย่อมปราศจากโทษทางกายวาจา แม้บัณฑิต
พิจารณาก็หาที่ตำหนิมิได้ อีกนัยหนึ่ง อธิบายว่า ศีลนั้นบุคคลอาจรักษาไม่ให้มีโทษทางกาย วาจา คือไม่ขาด
ไม่ทะลุ ไม่ด่าง ไม่พร้อย ( อขณฺฑ อจฺฉิทฺท อสพล อกมฺมาส ) แต่โทษทางใจยังมี คืออาจรักษาศีลด้วย
อำนาจตัณหา มานะทิฏฐิ ทำให้เกิดความฟุ้งซ่าน ผู้รู้ไม่สรรเสริญ ( ไม่เป็น ภุชิสฺส วิญฺญฺปสฏฺฐ อรามฏฺฐ
สมาธิสํวตฺตนิก ) ต่อเมื่อรักษาประกอบพร้อมองค์ ๘ นี้แล้ว จึงเป็นอริยกันตศีล ซึ่งจะเรียกว่า อนวัชชศีลก็ได้
เพราะดีพร้อมหาที่ติมิได้

หน้า ๑๘

ปัจจุปัฏฐาน ปทัฏฐาน

ศีลนี้นั้นผู้รู้พรรณนาไว้ว่า มีความสะอาดเป็นปัจจุปัฏฐาน โอตตัปปะและหิรินั่นแล เป็นปทัฏฐาน
แห่งศีลนั้น

แท้จริงศีลนี้นั้นมีความสะอาดที่ตรัสไว้ว่า " ( ความสะอาด ๓ คือ ) ความสะอาดทางกาย ความสะอาดทาง
วาจา ความสะอาดทางใจ " ( องฺ.ติก.๒0/๓๕0 ) ดังนี้ เป็นปัจจุปัฏฐาน หมายความว่าศีลนั้นย่อมปรากฏ
คือ ถึงความเป็นคุณที่ควรถือเอาโดยความเป็นธรรมชาติสะอาด ส่วนหิริและโอตตัปปะ นักปราชญ์ทั้งหลาย
พรรณนาว่าเป็นปทัฏฐาน อธิบายว่า เป็นอาสันนเหตุ ( เหตุใกล้ ) แห่งศีลนั้น เพราะเมื่อหิริและโอตตัปปะ
มีอยู่ ศีลจึงเกิดขึ้นและตั้งอยู่ได้ เมื่อหิริและโอตตัปปะไม่มี ศีลก็เกิดไม่ได้ ตั้งอยู่ไม่ได้

ลักษณะ รส ปัจจุปัฏฐาน และปทัฏฐานแห่งศีล สาธุชนพึงทราบ ด้วยประการดังพรรณนามาฉะนี้

อานิสงส์ของศีล

ข้อว่า ศีลมีอานิสงส์อย่างไร ? แก้ว่า มีอันได้รับคุณเป็นอเนก มีความไม่ต้องเดือดร้อนเป็นต้นเป็นอานิสงส์
สมคำที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า " ดูกรอานนท์ ก็แลศีลเป็นกุศล มีความไม่ต้องเดือดร้อนใจเป็นผล
มีความไม่ต้องเดือดร้อนใจเป็นอานิสงส์ " ( องฺ.ทสก.๒๔/๑ ) ดังนี้ ตรัสไว้อื่นอีกก็มีว่า " ดูกรคฤหบดี
ทั้งหลายอานิสงส์แห่งศีลสมบัติของผู้มีศีล ๕ ประการนี้

หน้า ๑๙

อานิสงส์ ๕ ประการเป็นไฉน ? ดูกรคฤหบดีทั้งหลาย บุคคลในโลกนี้เป็นผู้มีศีล ถึงพร้อมด้วยศีล ย่อมได้ประสบกองโภคะใหญ่ มีความไม่ประมาทเป็นเหตุ นี้เป็นอานิสงส์ที่ ๑ แห่งศีลสมบัติของผู้มีศีล
ดูกรคฤหบดีทั้งหลายข้ออื่นยังมีอยู่อีก กิตติศัพท์อันงามของผู้มีศีล ผู้ถึงพร้อมด้วยศีล ย่อมฟุ้งไป
นี้เป็นอานิสงส์ที่ ๒ แห่งศีลสมบัติของผู้มีศีล ดูกรคฤหบดีทั้งหลาย ข้ออื่นยังมีอยู่อีก ผู้มีศีล ถึง
พร้อมด้วยศีล จะเข้าไปสู่บริษัทใดๆ จะเป็นขัตติยบริษัทก็ตามพราหมณบริษัทก็ตาม คฤหบดีบริษัท
ก็ตาม สมณบริษัทก็ตาม ย่อมเป็นผู้องอาจ ไม่เคอะเขินเข้าไป นี้เป็นอานิสงส์ที่ ๓ แห่งศีลสมบัติ ของ
ผู้มีศีล ดูกรคฤหบดีทั้งหลาย ข้ออื่นยังมีอยู่อีก ผู้มีศีล ถึงพร้อมด้วยศีล เป็นผู้ไม่หลงทำกาลกิริยา
นี้เป็นอานิสงส์ที่ ๔ แห่ง ศีลสมบัติของผู้มีศีล ดูกรคฤหบดีทั้งหลาย ข้ออื่นยังมีอยู่อีกผู้มีศีลถึง
พร้อมด้วยศีล เบื้องหน้าแต่ตายเพราะกายแตก ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ นี้เป็นอานิสงส์ที่ ๕
แห่งสมบัติของผู้มีศีล " ( ที.มหา.๑0/๑0๒ )

อานิสงส์ของศีลเป็นอเนกอื่นอีกเล่า มีความเป็นที่รักที่ชอบใจเป็นเบื้องต้น มีความสิ้นอาสวะเป็นที่สุด
พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้โดยนัยว่า " ดูกรภิกษุทั้งหลาย หากภิกษุพึงหวังว่า เราพึงเป็นที่รัก เป็น
ที่ชอบใจเป็นที่เคารพ เป็นที่ยกย่อง ของสหพรหมจารีทั้งหลาย ภิกษุนั้นพึงเป็นผู้กระทำให้บริบูรณ์
ในศีลทั้งหลายเถิด " ( อากังเขยยสูตร ม.มุ.๑๒/๔๘ ) ดังนี้เป็นต้น

ศีลมีคุณเป็นอเนกมีความไม่ต้องเดือดร้อนใจเป็นต้นเป็นอานิสงส์ มีประการดังกล่าวมาฉะนี้

หน้า ๒0

อีกนัยหนึ่ง

เว้นศีลใดเสียแล้ว ที่พึ่ง ( อื่น ) ของกุลบุตรในพระศาสนาหามีไม่ ใครเล่าจะพึงกล่าว
กำหนดอานิสงส์ของศีลนั้นได้ น้ำคือศีลย่อมชำระมลทินอันใดของสัตว์มีชีวิตในโลกนี้ได้
แม่น้ำใหญ่ทั้งหลาย คือแม่น้ำคงคาก็ดี ยมุนาก็ดี สรภูก็ดี สรัสวดีก็ดี แม่น้ำอจิรวดีก็ดี มหีก็ดี
หาอาจชำระมลทินอันนั้นได้ไม่ ศีลที่บุคคลรักษาดีแล้วเป็นอริยศีลนี้ มีความเย็นอย่างยิ่ง
ย่อมระงับความเร่าร้อนอันใด ของสัตว์ทั้งหลายโลกนี้ได้ ลมเจือฝนก็ระงับความเร่าร้อนอันนั้น
ไม่ได้ และแม้แก่นจันทร์แดงก็ระงับไม่ได้ สร้อยมุกดาก็ไม่ได้ แก้วมณีก็ไม่ได้ รัศมีอ่อนๆ แห่ง
จันทร์ก็ไม่ได้ กลิ่นที่เสมอด้วยกลิ่นศีล ซึ่งฟุ้งไปได้ทั้งในที่ตามลมและทวนลมเท่าๆ กัน จักมีแต่ที่ไหน
สิ่งอื่นที่จะเป็นบันไดขึ้นสู่สวรรค์ หรือจะเป็นประตูในอันที่จะยังสัตว์ให้แจ้งพระนิพพาน อันเสมอ
ด้วยศีล จักมีแต่ที่ไหน