คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 181-190

หน้า ๑๘๑

ครั้นเมื่อพระโยคาวจรนั้นออกจากตติยฌานแล้ว มีสติสัมปชัญญะปัจจเวกขณ์องค์ฌานทั้งหลายอยู่ สุขกล่าว
คือ โสมนัสเวทนา ปรากฏโดยความเป็นองค์หยาบ อุเบกขาเวทนาและเอกัคคตาปรากฏโดยความเป็นองค์
ละเอียดในกาลใด ในกาลนั้นเมื่อเธอทำในใจแล้วๆ เล่าๆ ซึ่งนิมิตนั้นนั่นแล โดยบริกรรมว่า ปฐวี ปฐวี ดังนี้
เพื่อละองค์หยาบและเพื่อได้องค์ละเอียดอยู่ ขณะที่ปรากฏว่าจตุตถฌานจักเกิด มโนทวาราวัชชนะย่อมตัดภวังค์
ทำปฐวีกสิณนั่นเองให้เป็นอารมณ์เกิดขึ้น ต่อนั้น ชวนะ ๔ หรือ ๕ ดวงย่อมเกิดในอารมณ์นั้นแล ซึ่งดวงหนึ่งใน
ที่สุดเป็นรูปาวจรจิตมีจตุตถฌาน ดวงที่เหลือเป็นกามาวจรจิตมีประการดังกล่าวแล้ว ( ในตอนแก้ปฐมฌาน )
แล แต่ความ ( ต่อไป ) นี้เป็นข้อแปลก ( จากความที่กล่าวๆ มาแล้ว ) คือเพราะเหตุที่สุขเวทนาหาเป็นปัจจัย
โดยเป็นอาเสวนปัจจัยแห่งอทุกขมสุขเวทนาไม่ อันอทุกขมสุขเวทนาพึงเกิดขึ้นในจตุตถฌานนั่นเอง เพราะเหตุนั้น
ชวนะ ( ในอัปปนาวิถี ) เหล่านั้น จึงเป็นจิตสัมปยุต ( ประกอบด้วย ) อุเบกขาเวทนา ก็เพราะสัมปยุตด้วย
อุเบกขานั่นแล แม้ปีติในฌานนี้ก็เสื่อมไปสิ้น

ก็ด้วยภาวนานุกรมเพียงเท่านี้ พระโยคาวจรนั้น เพราะละสุขด้วย เพราะละทุกข์ด้วย เพราะโสมนัสและโทมนัส
ดับหายไปก่อนเทียว ชื่อว่าเข้าถึงฌานที่ ๔ อันไม่มีทุกข์ไม่มีสุข มีความบริสุทธิ์แห่งสติอันเกิดแต่อุเบกขาอยู่
ด้วยประการดังนี้ จตุตถฌานปฐวีกสิณอันละองค์ ๑ กอบด้วยองค์ ๒ งาม ๓ ประการ พร้อมไปด้วยลักษณะ ๑0
ก็เป็นอันพระโยคาวจรนั้นได้บรรลุแล้ว

หน้า ๑๘๒

แก้อรรถแห่ง จตุตถฌานปาฐะ

แก้ สุขสฺส จ ปหานา ฯ เป ฯ อตฺถงฺคมา

ในปาฐะเหล่านั้น ปาฐะว่า " เพราะละสุขด้วย เพราะละทุกข์ด้วย " นั้น คือเพราะละกายิกสุข และกายิกทุกข์
ด้วย บทว่า " ก่อนเทียว " หมายความว่า การละนั้นแลได้มีมาก่อนแล้ว มิใช่เพิ่งมามีในขณะแห่งจตุตถฌาน
คำว่า " เพราะโสมนัสและโทมนัสดับหายไป " นั้น ความว่า เพราะธรรมทั้ง ๒ นี้ คือ โสมนัสเวทนาเจตสิก และ
โทมนัสเวทนาเจตสิกด้วยดับหายไป ( ซึ่งก็ ) อธิบายว่า ละไปนั่นเองเสียแต่ในขณะก่อนนั้นแล้ว ถามว่า " ก็การ
ละไปแห่งธรรมเหล่านั้นน่ะ มีในขณะไหน ? " แก้ว่า " มีในอุปจารขณะแห่งฌานทั้ง ๔ " แท้จริง โสมนัส ละได้
ในอุปจารขณะแห่งจตุตถฌานนี่แหละ ทุกข์ โทมนัส และสุข ละได้ ในอุปจารขณะแห่งปฐมฌาน ทุติยฌาน
และตติยฌาน ( ตามลำดับ ) การะลสุขทุกข์โสมนัสโทมนัส ซึ่งแม้ในจตุตถฌานปาฐะนี้ มิได้ตรัสไว้ตามลำดับ
แห่งการละมันเลยก็ดี แต่ก็ได้ตรัสไว้ตามลำดับอุเทศแห่งอินทรีย์ในอินทรีย์วิภังค์โดยแท้ บัณฑิตพึงทราบโดยนัย
ดังกล่าวมาฉะนี้

ถามว่า " ก็ถ้าองค์เหล่านั้นละได้เสียแต่ในอุปจารขณะแห่งฌานนั้นๆ เมื่อเป็นเช่นนั้น ไฉนพระผู้มีพระภาคเจ้า
จึงตรัสความดับในตัวฌานทีเดียวอย่างนี้ว่า

หน้า ๑๘๓

" ก็ทุกขินทรีย์อันเกิดขึ้นแล้ว ย่อมดับไม่เหลือในที่ไหน ? ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้สงัดจากกามทั้งหลาย
ฯลฯ เข้าถึงฌานที่ ๑ อยู่ ทุกขินทรีย์อันเกิดขึ้นแล้วย่อมดับไปไม่เหลือในที่นี้ ก็โทมนัสสินทรีย์ ... สุขินทรีย์ ... โสมนัส
สินทรีย์อันเกิดขึ้นแล้ว ย่อมดับไปไม่เหลือในที่ไหน ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เพราะละสุขด้วย ฯลฯ เข้าถึง
ฌานที่ ๔ อยู่ โสมนัสสินทรีย์อันเกิดขึ้นแล้วย่อมดับไปไม่เหลือในที่นี้ " ดังนี้เล่า แก้ว่า " เพราะความดับในตัวฌาน
นั้นๆ เป็นความดับสนิท แท้จริง ความดับแห่งองค์เหล่านั้นในตัวฌานมีปฐมฌานเป็นต้น เป็นความดับสนิท หาใช่
ความดับสามัญไม่ ส่วนความดับในอุปจารขณะเป็นความดับสามัญ ไม่เป็นความดับสนิท จริงอย่างนั้น ความเกิดขึ้น
แห่งทุกขินทรีย์ ซึ่งแม้ดับไปในอุปจารแห่งปฐมฌานอันเป็นนานาวัชชนะแล้ว ^* ก็พึงมีได้ เพราะสัมผัสมีเหลือบและ
ยุงเป็นต้นบ้าง เพราะความเดือดร้อน ( เมื่อยขบ ) อันเกิดแต่ที่นั่งไม่เรียบ ( เพราะไม่มีอาสนะ ) บ้าง แต่ว่าภาย
ในอัปปนาไม่พึงมีเลย อีกนัยหนึ่งทุกขินทรีย์นั้น แม้ดับไปในอุปจารแล้ว ก็ชื่อว่ายังไม่ดับด้วยดี เพราะทุกข์นั้นอัน
ปฏิปักขธรรม ( คือ สุข ) ยังมิได้กำจัด ( ให้สิ้น ) ไป แต่ว่าภายในอัปปนา สรรพางค์กาย ( ของพระโยคาวจร )
เป็นสภาพก้าวลงสู่ความสุขแล้ว เพราะความซาบซ่านแห่งปีติ อันทุกขินทรีย์ของผู้ที่มีกายหยั่งลงสู่ความสุขแล้ว
ย่อมเป็นอันดับด้วยดี เพราะทุกข์นั้นถูกปฏิปักขธรรม ( คือสุข ) กำจัดไปแล้ว

* นานาวัชชนะ มหาฎีกาว่า อาวัชชนะอันแตกต่างจากอาวัชชนะทางอัปปนา หรือว่าเป็นอาวัชชนะอเนก
เพราะว่าในทางอัปปนานั้น อุปจารเป็นเอกาวัชชนะ ( มีอาวัชนนะเดียว ) อุปจารนอกนั้น ( คือมิใช่ในทางอัปปนา )
เป็นอเนกาวัชชนะ ( มีอาวัชชนะหลายดวง ) เพราะเป็นไปหลายครั้ง

หน้า ๑๘๔

อนึ่ง ความเกิดแห่งโทมนัสสินทรีย์ ซึ่งแม้ดับไปแล้วในอุปจารแห่งทุติยฌานอันเป็นนานาวัชชนะเหมือนกัน
ก็พึงมีได้ เพราะเหตุที่โทมนัสสินทรีย์นั้น เมื่อความเหนื่อยกายและความเหนื่อยใจอันมีวิตกวิจารเป็นปัจจัยมีอยู่ ก็ย่อม
เกิดขึ้น และเพราะไม่มีวิตกวิจาร มันจะไม่เกิดขึ้นแลย อนึ่งเล่า วิตกวิจารใน ( ขั้น ) อุปจารแห่งทุติยฌานนับว่า
ยังมิได้ละแท้ เพราะความที่โทมนัสสินทรีย์เกิดขึ้นในที่ใด ก็มีวิตกวิจารในที่นั้น เพราะเหตุนั้น ความเกิดขึ้นแห่ง
โทมนัสสินทรีย์ จึงพึงมีได้ในอุปจารแห่งทุติยฌานนั้น แต่ว่าใน ( อัปปนา ) ทุติยฌานหามีไม่ เพราะละปัจจัย
( คือ วิตกวิจาร ) เสียได้แล้ว

เช่นเดียวกันนั้น ความเกิดขึ้นแห่งสุขินทรีย์ซึ่งแม้ละไปแล้วในอุปจารแห่งตติยฌาน ก็พึงมีได้แก่พระโยคาวจรผู้มี
กายอันปณีตรูปที่มีปีติเป็นสมุฏฐานสัมผัสแล้ว แต่ใน ( อัปปนา ) ตติยฌานหามีไม่ เพราะใน ( อัปปนา ) ตติยฌาน
ปีติอันเป็นปัจจัยแห่งสุขดับไปแล้วโดยประการทั้งปวงแล

นัยเดียวกันนั้น ความเกิดขึ้นแห่งโสมนัสสินทรีย์ ซึ่งแม้ละไปแล้วในอุปจารแห่งจตุตถฌาน ก็พึงมีได้ เพราะโสม
นัสสินทรีย์นั้นยังอยู่ใกล้ประการหนึ่ง เพราะยังไม่ล่วงไปดี เหตุว่าอุเบกขาที่ไม่ถึงอัปปนาไม่มีประการหนึ่ง แต่ใน
( อัปปนา ) จตุตถฌานหามีไม่

หน้า ๑๘๕

" ถามว่า เมื่อเป็นเช่นนั้นเวทนาเหล่านี้ แม้นว่าละไปแล้วในอุปจารแห่งฌานนั้นๆ ไฉนพระผู้มีพระภาคเจ้าจึง
ทรงประมวลมา ( ตรัส ) ในจตุตถฌานนี้ ( อีกเล่า ) " ตอบว่า " เพื่อ ( ให้กำหนด ) จับได้โดยง่าย เพราะอทุกขมสุข
เวทนานี้ใด ที่ตรัสไว้ในปาฐะว่า อทุกฺขมสุขํ นั้น อทุกขสุขเวทนานั้นเป็นธรรมชาติสุขุม รู้ได้ยากไม่อาจ ( กำหนด )
จับเอาโดยง่าย เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงประมวลเวทนาทั้งหมดนั้นมา ( ตรัสไว้ในจตุตถฌาน )
เพื่อ ( ให้กำหนด ) จับ ( อทุกขมสุขเวทนา ) ได้โดยง่าย เปรียบประดุจนายโคบาลต้อนโคทั้งหมดเข้าไว้ในคอกเดียว
เพื่อจะจับโค ( ตัวหนึ่งซึ่งเป็นโค ) พยส ใครๆ ไม่อาจเข้าจับ ( มัน ) ท่าไรได้ ให้ได้โดยง่าย ครั้นแล้วปล่อยออกทีละตัว
ก็จะชี้ให้คนจับมันนั่นแหละซึ่ง ( ออก ) มาตามลำดับได้ว่า นี่โคตัวนั้น พวกท่านจงจับมันเถิด ดังนี้ฉะนั้น ด้วยว่าครั้น
ทรงแสดงเวทนาเหล่านั้น อันประมวลไว้อย่างนั้นแล้ว ก็ทรงอาจยังพระโยคาวจรให้ ( กำหนด ) จับอทุกขมสุขเวทนา
นั้นได้ว่า " อันใดไม่ใช่สุข ไม่ใช่ทุกข์ ไม่ใช่โสมนัส ไม่ใช่โทมนัส นี่คือ อทุกขมสุขเวทนา "

หน้า ๑๘๖

อีกนัยหนึ่ง พึงทราบว่าเวทนาเหล่านั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้เพื่อแสดงปัจจัยแห่งเจโตวิมุติที่เป็นอุทุกขมสุข
ด้วยก็ได้ แท้จริง อาการทั้งหลายมีการละทุกข์เป็นอาทิ เป็นปัจจัยแห่งเจโตวิมุตติที่เป็นอทุกขมสุขนั้น ดังพระธรรม
ทินนาเถรีกล่าว ( กะวิสาขอุบาสก ) ว่า " ดูกรอาวุโส ปัจจัยแห่งเจโตวิมุติสมาบัติที่เป็นอุทกขมสุขมี ๔ ประการแล
ดูกรอาวุโส ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้ เพราะละสุขด้วย ฯลฯ เข้าถึงฌานที่๔ อยู่ นี้แล อาวุโส ปัจจัย ๔ แห่งเจโตวิมุตติ
สมาบัติที่เป็นอทุกขมสุข " ( มหาฎีกาว่า ปัจจัยแห่งอทุกขมสุขเจโตวิมุตติก็คือ จตุตถฌาน นั่นเอง ปัจจัย ๔ ก็คือ
ละสุข ๑ ละทุกข์ ๑ ละโสมนัส ๑ ละโทมนัส ๑ ; เพียงลำพังจตุตถฌานไม่ใช่ เจโตวิมุตติ เป็นเพียงสมถะ ต้องมีวิปัสสนา
เข้ามาพิจารณารูปนามที่เกิดดับในจตุตถฌานด้วย จตุตถฌานจึงเป็นเพียงปัจจัยแห่ง เจโตวิมุตติ เท่านั้น ) ดังนี้

หรือนัยหนึ่ง พึงทราบว่าเวทนาเหล่านั้น ตรัสเพื่อแสดงความที่ ราคะ โทสะ ในฌานนั้นอยู่ไกลยิ่ง เพราะ
( ฌานนั้น ) ขจัดเสียได้ซึ่งปัจจัย ( ของมัน ) ก็ได้ แท้จริง ในเวทนาเหล่านั้น สุขเป็นปัจจัยแห่งโสมนัส โสมนัสเป็น
ปัจจัยแห่งราคะ ทุกข์เป็นปัจจัยแห่งโทมนัส โทมนัสเป็นปัจจัยแห่งโทสะ ก็เพราะฌานนั้นขจัดเวทนา มีสุขเป็นต้นเสียได้
ราคะ โทสะ พร้อมทั้งปัจจัย ก็เป็นอันถูกขจัดไป เพราะฉะนั้น ราคะ โทสะ จึงชื่อว่าอยู่ไกลยิ่งแล

หน้า ๑๘๗

แก้ อทุกฺขมสุขํ

ปาฐะว่า อทุกฺขมสุขํ มีวินิจฉัยว่า ฌานนี้ชื่อว่าอทุกข เพราะไม่มีทุกข์ ชื่อว่าอสุข เพราะไม่มีสุข พระผู้มี
พระภาคเจ้าทรงแสดงเวทนาที่ ๓ อันเป็นปฏิปักษ์แห่งทุกข์และสุขในฌานนี้ อันเวทนาที่ ๓ ท่านเรียกว่าอทุกขมสุข
เวทนา บ้าง ว่า อุเบกขาเวทนาบ้าง อันมี สุขดับไปเป็นเหตุใกล้

แก้ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ

ปาฐะว่า อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ แปลว่า มีความบริสุทธิแห่งสติที่อุเบกขาให้เกิด เพราะว่าสติในฌานนี้
บริสุทธิ์ดี ก็แลความบริสุทธิ์แห่งสตินั้นอันใด ความบริสุทธิ์อันนั้น อุเบกขาทำขึ้น มิใช่สิ่งอื่นทำขึ้น เพราะเหตุนั้น
ฌานนี้พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ ( มีความบริสุทธิ์แห่งสติที่อุเบกขาให้เกิด ) ในวิภังค์
กล่าวไว้ว่า " สตินี้เป็นธรรมชาติเปิดเผย บริสุทธิ์ผุดผ่อง เพราะอุเบกขานี้ เพราะเหตุนั้น จึงตรัสว่า อุเปกฺขาสติ
ปาริสุทฺธึ ( มีความบริสุทธิ์แห่งสติเพราะอุเบกขา ) ก็ความบริสุทธิ์แห่งสติในฌานนี้ ย่อมมีเพราะอุเบกขาใด
อุเบกขานั้นบัณฑิตพึงทราบว่า โดยความก็คือ ตัตรมัชฌัตตตา

หน้า ๑๘๘

อนึ่ง มิใช่ว่าสติอย่างเดียวเท่านั้นที่บริสุทธิ์เพราะอุเบกขานั้นในฌานนี้ ที่แท้แม้สัมปยุตธรรม ( ธรรมที่ประกอบ
กับสติ ) ทั้งปวงก็บริสุทธิ์ไปด้วย เป็นแต่ตรัสเทศนาโดย ( ยก ) สติเป็นประธาน ในฌานเหล่านั้น อุเบกขานี้ย่อม
มีแม้ในฌาน ๓ เบื้องต่ำด้วยก็จริงแล แต่ทว่าเปรียบเหมือนจันทรเลขา ถึงว่ามีอยู่ในกลางวัน ก็ย่อมไม่แจ่มไม่
กระจ่าง เพราะถูกแสงอาทิตย์ในกลางวันข่มประการหนึ่ง เพราะไม่ได้ราตรี ( กาล ) โดยความเป็นโสม ( คือแสง
อ่อนด้วยกัน ) หรือโดยความที่ราตรีเป็นสภาพที่สนับสนุนแสงจันทร์ ประการหนึ่ง ฉันใด แม้จันทรเลขาคือ
ตัตรมัชฌัตตุเบกขานี้ก็ฉันนั้น ถึงว่ามีอยู่ก็ไม่บริสุทธิ์ในฌานต่างประเภทมีปฐมฌานเป็นต้น เพราะถูกเดชแห่ง
ปัจจนีกธรรม ( ธรรมอันเป็นข้าศึก ) มีวิตกเป็นอาทิข่มอยู่ประการหนึ่ง เพราะไม่ได้ราตรีคือ อุเบกขาเวทนา
สนับสนุนประการหนึ่ง และเมื่ออุเบกขาไม่บริสุทธิ์แล้ว แม้สหชาตธรรมทั้งหลายมีสติเป็นอาทิ ก็ไม่บริสุทธิ์ไปตามกัน
ดุจแสงของจันทรเลขาไม่กระจ่างในกลางวันก็ย่อมไม่แจ่มฉะนั้น เพราะเหตุนั้น ในฌานเบื้องต่ำทั้ง ๓ นั้น จึงไม่ตรัสว่า
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ แม้ฌานเดียว แต่ในจตุตถฌานนี้จันทรเลขาคือตัตรมัชฌัตตุเบกขานี้ บริสุทธิ์ยิ่งนัก เพราะ
ไม่มีเดชแห่งปัจจนีกธรรมมีวิตกเป็นต้นข่ม และเพราะได้ราตรีคืออุเบกขาเวทนาสนับสนุนด้วย เพราะความที่
อุเบกขานั้นบริสุทธิ์แล้ว แม้สหชาตธรรมทั้งหลายมีสติเป็นอาทิ ก็เป็นบริสุทธิ์ผุดผ่องไปด้วย ดุจแสงจันทร์เลขาที่
กระจ่าง ( ก็ย่อมแจ่ม ) ฉะนั้น เพราะเหตุนั้น บัณฑิตพึงทราบเถิดว่า จตุตถฌานนี้เท่านั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า
ตรัสว่า อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ

หน้า ๑๘๙

บทว่า จตุตฺถํ คือฌานนี้เป็นที่ ๔ เพราะมีลำดับแห่งจำนวนบ้างว่าชื่อ จตุตถะ เพราะพระโยคาวจรเข้าถึงฌาน
นี้เป็นที่ ๔

ส่วนคำใดที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ว่า จตุตถฌานละองค์ ๑ ประกอบด้วยองค์ ๒ บัณฑิตพึงทราบอรรถาธิบายในคำ
นั้นต่อไป ความที่จตุตถฌานละองค์ ๑ พึงทราบโดยการละโสมนัส ก็แลโสมนัสนั้นละได้แต่ในชวนะต้นๆ ในวิถีอันเดียว
เพราะฉะนั้น โสมนัสนั้นจึงเรียกว่า ปหานังคะ ( องค์ที่พึงละ ) ส่วนความที่จตุตถฌานประกอบด้วยองค์ ๒ พึง
ทราบโดยความเกิดขึ้นแห่งองค์ ๒ นี้ คือ อุเบกขาเวทนา เอกัคคตา คำที่เหลือมีนัยดังกล่าวแล้วในปฐมฌาน
นี่เป็นนัยในจตุกฌาน ( ฌานหมวด ๔ ) ก่อน

ปัญจกฌาน ฌานหมวด ๕

ส่วนว่าพระโยคาวจรผู้จะยังปัญจกฌานให้เกิด ออกจากปฐมฌานอันช่ำชองแล้ว ( พิจารณา )
เห็นโทษในปฐมฌานนั้นว่า " สมาบัตินี้มีข้าศึกคือนิวรณ์อยู่ใกล้ " และว่า " สมาบัตินี้นับว่ามีองค์ทราม เพราะ
ความที่วิตกเป็นองค์หยาบ " ดังนี้แล้ว พึงทำในใจถึงทุติยฌานโดยว่าเป็นธรรมละเอียด ปล่อยวางความพอใจ
ในปฐมฌานเสีย ทำโยคะ ( ความเพียร ) เพื่อบรรลุทุติยฌาน ( ต่อไป ) ครั้นเมื่อพระโยคาวจรนั้นออกจากปฐม
ฌานแล้ว มีสติสัมปชัญญะปัจจเวกขณ์องค์ฌานทั้งหลายอยู่ วิตกอย่างเดียวปรากฏโดยความเป็นองค์หยาบ
องค์ ๔ มีวิจารเป็นต้น ปรากฏโดยความเป็นองค์ละเอียดในกาลใด

หน้า ๑๙0

ในกาลนั้น เมื่อเธอทำในใจแล้วๆ เล่าๆ ซึ่งนิมิตนั้นแหละ โดยบริกรรมว่า ปฐวี ปฐวี ดังนี้ เพื่อละองค์หยาบและ
เพื่อได้องค์ละเอียดอยู่ ทุติยฌานย่อมเกิดขึ้นโดยนัยที่กล่าวมาแล้วนั่นแล วิตกอย่างเดียวเท่านั้นเป็นองค์สำหรับละ
แห่งทุติยฌานนั้น องค์ ๔ มีวิจารเป็นอาทิเป็นองค์ประกอบ คำที่เหลือมีประการดังกล่าวแล้ว

ก็แลครั้นทุติยฌานแม้นั้น อันเธอได้บรรลุอย่างนี้แล้ว พึงประพฤติให้เป็นวสีโดยอาการ ๕ ตามนัยที่กล่าวแล้วนั้น
ออกจากทุติยฌานอันช่ำชองแล้ว ( พิจารณา ) เห็นโทษในทุติยฌานนั้นว่า " สมาบัตินี้มีข้าศึกคือวิตกอยู่ใกล้ "
และว่า " สมาบัตินี้นับว่ายังมีองค์ทรามเพราะความที่วิจารยังเป็นองค์หยาบ " ดังนี้แล้ว ทำในใจถึงตติยฌานโดย
ว่าเป็นธรรมละเอียด ปล่อยวางความพอใจในทุติยฌานนั้นเสีย ทำโยคะ ( ความเพียร ) เพื่อบรรลุตติยฌาน ( ต่อไป )
ครั้นเมื่อพระโยคาวจรนั้นออกจากทุติยฌานแล้ว มีสติสัมปชัญญะปัจจเวกขณ์องค์ฌานทั้งหลายอยู่ วิจารอย่างเดียว
ปรากฏโดยความเป็นองค์หยาบ องค์ ๓ มีปีติเป็นต้นปรากฏโดยความเป็นองค์ละเอียดในกาลใด ในกาลนั้น เมื่อเธอ
ทำในใจแล้วๆ เล่าๆ ซึ่งนิมิตนั้นแล โดยบริกรรมว่า ปฐวี ปฐวี ดังนี้ เพื่อละองค์หยาบ และเพื่อได้องค์ละเอียดอยู่
ตติยฌานย่อมเกิดขึ้นโดยนัยที่กล่าวมาแล้วนั่น วิจารอย่างเดียวเท่านั้นเป็นองค์สำหรับละแห่งตตยิฌานนั้น องค์ ๓
มีปีติเป็นต้นเป็นองค์ประกอบดุจในทุติยฌานแห่งจตุกนัย คำที่เหลือมีนัยดังกล่าวแล้ว