คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๒ ตอน ๑ หน้า 21-30

หน้า ๒๑

ตรัสไว้อีกสูตรหนึ่งว่า " ดูกรภิกษุทั้งหลาย ภิกษุผู้ที่เจริญมรณสติอย่างนี้ว่า " โอหนอ เราพึงเป็นอยู่
ได้ชั่วคืน ๑ กับวัน ๑ ( เพราะฉะนั้น ) เรา ( รีบ ) ทำในใจถึงคำสอนของพระผู้มีพระภาคเจ้าเถิด ข้อ
นั้นจะพึงเป็นอุปการะแก่เรามากหนอ " ดังนี้ก็ดี ภิกษุผู้ที่เจริญมรณสติอย่างนี้ว่า " โอหนอ เราพึงเป็น
อยู่ได้ชั่วกลางวัน ( เพราะฉะนั้น ) เราพึง ( รีบ ) ทำในใจถึงคำสอนของพระผู้มีพระภาคเจ้าเถิด ข้อนั้น
จะพึงเป็นอุปการะแก่เรามากหนอ " ดังนี้ก็ดี ภิกษุที่เจริญมรณสติอย่างนี้ว่า " โอหนอ เราพึงเป็นอยู่ได้
ชั่วเวลาฉันบิณฑบาต ( อิ่ม ) มื้อ ๑ ( เพราะฉะนั้น ) เราพึง ( รีบ ) ทำในใจถึงคำสอนของพระผู้มีพระ
ภาคเจ้าเถิด ข้อนั้นจะพึงเป็นอุปการะแก่เรามากหนอ " ดังนี้ก็ดี ภิกษุผู้ที่เจริญมรณสติอย่างนี้ว่า "
โอหนอ เราพึงเป็นอยู่ได้ชั่วเวลาเคี้ยว ( อาหาร ) กลืนลงไปได้ ๔-๕ คำ ( เพราะฉะนั้น ) เราพึง
( รีบ ) ทำในใจถึงคำสอนของพระผู้มีพระภาคเจ้าเถิด ข้อนั้นจะพึงเป็นอุปการะแก่เรามากหนอ "
ดังนี้ก็ดี ดูกรภิกษุทั้งหลาย ภิกษุเหล่านี้เรากล่าวว่ายังเป็นผู้ประมาทอยู่ เจริญมรณสติยังช้าต่อการ
จะสิ้นอาสวะ ภิกษุทั้งหลาย ส่วนภิกษุผู้ที่เจริญมรณสติอย่างนี้ว่า " โอหนอ เราพึงเป็นอยู่ได้ชั่วเวลา
เคี้ยว ( อาหาร ) กลืนลงไปได้คำเดียว ( เพราะฉะนั้น ) เราพึง ( รีบ ) ทำในใจถึงคำสอนของ
พระผู้มีพระภาคเจ้าเถิด ข้อนั้นจะพึงเป็นอุปการะแก่เรามากหนอ " ดังนี้ก็ดี ภิกษุผู้ที่เจริญมรณสติ
อย่างนี้ว่า " โอหนอ เราพึงเป็นอยู่ได้ชั่วขณะหายใจเข้าแล้วหายใจออก หรือหายใจออกแล้วหายใจเข้า
( เพราะฉะนั้น ) เราพึง ( รีบ ) ทำในใจถึงคำสอนของพระผู้มีพระภาคเจ้าเถิด ข้อนั้นจะพึงเป็นอุปการะ
แก่เรามากหนอ " ดังนี้ก็ดี ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุเหล่านี้เรากล่าวว่าเป็นผู้ไม่ประมาทอยู่ เจริญมรณสติ
เฉียบพลันที่จะสิ้นอาสวะ "

หน้า ๒๒

( ระยะ ) กาลแห่งชีวิตสั้น ( จน ) ไม่น่าวางใจ ชั่วขณะเคี้ยว ( อาหารกลืนลงไป ) ๔-๕ คำ ดังนี้แล พระโยคา
วจรพึงระลึกถึงความตาย โดยชีวิตมีกาลกำหนด โดยนัยดังกล่าวมาฉะนี้

อธิบายอาการที่ ๘ ขณปริตฺตโต

บทว่า ขณปริตฺตโต ความว่า ว่าโดยปรมัตถ์ ขณะแห่งชีวิตของสัตว์ทั้งหลายสั้นเต็มที ชั่วความเป็นไปแห่ง
จิตดวงหนึ่งเท่านั้นเองอุปมาดังล้อรถ แม้เมื่อหมุนไป ก็หมุนด้วยชิ้นส่วนที่เป็นกงอันเดียวนั้นแล เมื่อหยุดเล่า
ก็หยุดด้วยชิ้นส่วนที่เป็นกงอันเดียวกันนั่นแหละฉันใด ชีวิตของสัตว์ทั้งหลายก็เป็นสิ่งที่เป็นไปชั่วขณะจิตเดียวฉันนั้น
เหมือนกัน พอจิตดวงนั้นดับ สัตว์ก็ได้ชื่อว่าดับ ( คือตาย ) ดังพระบาลีว่า ในขณะจิตที่เป็นอดีต สัตว์ก็ได้ชื่อว่า
เป็นแล้ว มิใช่เป็นอยู่ มิใช่จักเป็น ในขณะจิตที่เป็นอนาคต สัตว์มิใช่เป็นแล้ว มิใช่เป็นอยู่ ( แต่ ) ชื่อว่าจักเป็น
ในขณะจิตอันเป็นปัจจุบัน สัตว์ก็มิใช่เป็นแล้ว ( แต่ ) ชื่อว่าเป็นอยู่ ( และ ) มิใช่จักเป็น

ชีวิต อัตภาพ และสุขทุกข์ ทั้งมวล ประกอบอยู่ด้วยจิตดวงเดียว ขณะ ( แห่งชีวิตเป็นต้นนั้น )
ย่อมเป็นไปเร็ว ขันธ์เหล่าใดของคนที่ตายไป หรือของคนที่ยังตั้งอยู่ในปวัตติกาลนี้ก็ตาม ที่ดับแล้ว
ขันธ์เหล่านั้นทั้งปวงก็เป็นเช่นเดียวกัน คือ ( ดับ ) ไปโดยไม่ต่อกัน โลก ( คือสัตว์ ) ชื่อว่าไม่เกิด
เพราะจิตไม่เกิด ชื่อว่าเป็นอยู่ เพราะจิตเกิดขึ้นจำเพาะหน้า ชื่อว่าตายเพราะจิตดับ ( นี้ )
บัญญัติทางปรมัตถ ์ ( ขุ.มหา. ๒๙/๔๘ )

พระโยคาวจร พึงระลึกถึงความตาย โดยชีวิตมีขณะสั้น โดยนัยดังกล่าวมาฉะนี้

หน้า ๒๓

มรณสติฌาน

เมื่อพระโยคาวจรแม้ระลึกอยู่ด้วยอาการ ๘ นี้ อย่างใดอย่างหนึ่งดังนี้ ด้วยอำนาจการทำในใจแล้วๆ เล่าๆ
จิตย่อมจะได้อาเสวนา ( ความคล่อง ) สติอันมีความตายเป็นอารมณ์ย่อมจะตั้งมั่น นิวรณ์ทั้งหลายย่อมระงับ
องค์ฌานทั้งหลายย่อมจะปรากฏขึ้น แต่เพราะอารมณ์ ( ของฌานนี้ ) เป็นสภาวธรรม ( ชีวิตรูป และ ชีวิตินทรีย์
เจตสิก ) และเพราะอารมณ์เป็นที่ตั้งแห่งความสังเวช ฌานนี้จึงเป็นฌานไม่ถึงอัปปนา ถึงเพียงอุปจารเท่านั้น
ส่วนโลกุตตรฌานและอรูปฌานที่ ๒ ที่ ๔ ถึงอัปปนาได้ แม้เป็นสภาวธรรม เพราะเป็นภาวนาพิเศษ จริงอยู่
โลกุตตรฌานถึงอัปปนาได้ด้วยอำนาจ ( การดำเนินไปโดย ) ลำดับแห่งวิสุทธิภาวนา ( การเจริญวิสุทธิ )
อรูปฌานถึงอัปปนาได้โดยที่เป็นภาวนาที่ก้าวล่วงอารมณ์ เพราะว่าในอรูปฌานนั้นมีแต่ความก้าวล่วงอารมณ์
แห่งฌานที่ถึงอัปปนาแล้วเท่านั้น แต่ในมรณสตินี้ ( วิสุทธิภาวนานุกรมและอารมณสมติกกมะ ) ทั้ง ๒ นั้นหามีไม่
เพราะฉะนั้น จึงเป็นฌาน ถึงเพียงอุปจาร ฌานนี้นั้นก็ถึงซึ่งความนับ ( คือได้ชื่อ ) ว่ามรณสตินั้นเอง เพราะ
เกิดขึ้นด้วยกำลังแห่งความระลึกถึงความตาย

หน้า ๒๔

อานิสงส์เจริญมรณสติ

ก็แลภิกษุผู้ประกอบเนืองๆ ซึ่งมรณสตินี้ ย่อมเป็นผู้ไม่ประมาทเนืองนิตย์ ได้อนภิรติสัญญา ( ความหมาย
ว่าไม่น่ายินดี ) ในภพทั้งปวง ละความไยดีในชีวิตเสียได้ เป็นผู้ติการทำบาป ไม่มากไปด้วยการสะสม ปราศจาก
มลทิน คือ ความตระหนี่ในบริขารทั้งหลาย แม้อนิจจสัญญาก็ย่อมถึงความช่ำชองแก่เธอ อนึ่ง ทุกขสัญญา
และอนัตตสัญญาก็ย่อมปรากฏ ( แก่เธอ ) ไปตามแนวอนิจจสัญญานั้น สัตว์ทั้งหลายผู้มิได้อบรมเรื่องตาย
เวลาจะตายย่อมถึงความกลัว ความสะดุ้ง ความหลง ดุจคนถูกสัตว์ร้าย ยักษ์ งู โจร และผู้ร้ายฆ่าคนจู่โจมเอา
( ไม่ทันรู้ตัว ) ฉันใด เธอมิได้ถึงความเป็นฉันนั้น เป็นผู้ไม่กลัว ไม่หลงทำกาลกิริยา ถ้าเธอมิได้ชมพระอมตะใน
ทิฏฐธรรมนี้ไซร้ เพราะกายแตก ( ตายไป ) ย่อมเป็นผู้มีสุคติเป็นที่ไปในเบื้องหน้า

เพราะเหตุนั้นแล ผู้มีปัญญาดีพึงทำความไม่ประมาทในมรณสติ อันมีอานุภาพมากอย่างนี้
ทุกเมื่อเทอญ.

นี่เป็นกถามุข ( คำแก้ข้อที่สำคัญ ) อย่างพิสดารในมรณสติ

หน้า ๒๕

กายคตาสติ

กายคตาสติกรรมฐานนั้นใด ไม่เคยเป็นไปนอกพุทธุบาทกาล ไม่เป็นวิสัยแห่งเดียรถีย์ทั้งปวง อันพระผู้มี
พระภาคเจ้าทรงสรรเสริญไว้ในพระสูตรนั้นๆ ด้วยอาการเป็นอเนกอย่างนี้ว่า " ดูกรภิกษุทั้งหลายธรรมเอก
บุคคลเจริญทำให้มากแล้ว ย่อมเป็นไปเพื่อความสังเวชใหญ่ เป็นไปเพื่อประโยชน์ใหญ่ เป็นไปเพื่อความ
เกษมจากโยคะใหญ่ เป็นไปเพื่อสติสัมปชัญญะใหญ่ เป็นไปเพื่อได้ญาณทัสสนะ เป็นไปเพื่อความอยู่สำราญ
ในทิฏฐธรรม เป็นไปเพื่อทำให้แจ้งซึ่งวิชชา วิมุติและผล ธรรมเอกคืออะไร ธรรมเอกคือกายคตาสติ
ดูกรภิกษุทั้งหลาย บุคคลเหล่าใดบริโภคกายคตาสติอยู่ บุคคลเหล่านั้นชื่อว่าบริโภคอมฤตอยู่ บุคคลเหล่า
ใดไม่บริโภคกายคตาสติอยู่ บุคคลเหล่านั้นก็ชื่อว่าไม่บริโภคอมฤตอยู่ กายคตาสติอันบุคคลเหล่าใดได้
บริโภคแล้ว อมฤตก็เป็นอันบุคคลเหล่านั้นได้บริโภคแล้ว กายคตาสติอันบุคคลเหล่าใดไม่ได้บริโภคแล้ว
อมฤตก็เป็นอันบุคคลเหล่านั้นไม่ได้บริโภคแล้ว กายคตาสติของบุคคลเหล่าใดเสื่อมแล้ว อมฤตของ
บุคคลเหล่านั้นก็เป็นอันเสื่อม กายคตาสติของบุคคลใดไม่เสื่อม อมฤตของบุคคลเหล่านั้นก็เป็นอันไม่
เสื่อม กายคตาสติของบุคคลเหล่าใดพลาดไป อมฤตของบุคคลเหล่านั้นก็เป็นอันพลาด กายคตาสติของ
บุคคลเหล่าใดสำเร็จ อมฤตของบุคคลเหล่านั้นก็เป็นอันสำเร็จ " ( อง.เอก. ๒0/๒๓๕ )

หน้า ๒๖

ดังนี้เป็นต้นแล้ว ทรงนิเทศ ( ขยายความ ) ไว้โดย ( จัดเป็น ) ๑๔ บรรพ ( ดัง) นี้คือ อานาปานบรรพ
อิริยาบถบรรพ จตุสัมปชัญญบรรพ ปฏิกูลมนสิการบรรพ ธาตุมนสิการบรรพ สิวัฏฐิกบรรพ ๙ โดยนัยว่า
" ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็กายคตาสติบุคคลเจริญอย่างไร ทำให้มากอย่างไร จึงมีผลใหญ่มีอานิสงส์มาก
ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้ไปสู่ป่าก็ดี " ( ม.อุ. ๑๔/๒๙๒ ) ดังนี้เป็นอาทิ บัดนี้ นิเทศแห่งการเจริญ
กายคตาสตินั้น ถึงแล้วโดยลำดับ

กายคตาสติที่ประสงค์ในที่นี้

ใน ๑๔ บรรพนั้น เพราะเหตุที่ ๓ บรรพนี้คือ อิริยบถบรรพ จตุสัมปชัญญบรรพ ธาตุมนสิการบรรพ
พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสโดยวิปัสสนา ^๑ สิวัฏฐิกบรรพ ๙ ตรัสโดยเป็นอาทีนวานุปัสสนา ^๒ ( คืออาทีนวญาณ )
ในวิปัสสนาญาณทั้งหลายนั้นแล อนึ่ง แม้สมาธิภาวนาใด พึงสำเร็จได้ ( คือนับเข้าได้ ) ในอสุภกรรมฐานทั้งหลาย
มีอุทธุมาตกอสุภเป็นต้น ( อันมา ) ในสิวัฏฐิกบรรพเหล่านั้น สมาธิภาวนานั้นก็เป็นอันแจ้งแล้วในอสุภนิเทศ
ส่วน ๒ บรรพนี้เท่านั้น คือ อานาปานบรรพ และ ปฏิกูลมนสิการบรรพ ตรัสโดยเป็นสมาธิ ( ภาวนา )
ในอนุสสตินิเทศนี้

๑. มหาฎีกาช่วยอธิบายว่า ธาตุมนสิการกรรมฐาน ให้สำเร็จได้เพียงชั้นอุปจารสมาธิก็จริงแล แต่ทว่า
สัมมสนวาร ในกรรมฐานนั้นมีกำลังยิ่งนัก เพราะฉะนั้นจึงว่าธาตุมนสิการบรรพ ตรัสโดยเป็นวิปัสสนา

๒. เพราะนวสิวัฏฐิกบรรพนั้นล้วนแต่แสดงโทษในร่างกาย พร้อมทั้งลักษณะมีความไม่งามและความไม่เที่ยง
เป็นต้น

หน้า ๒๗

ใน ๒ บรรพนั้น อานาปานบรรพเป็นกรรมฐานบทหนึ่งต่างหาก โดยเป็นอานาปานสติ ( กรรมฐาน )
ส่วนว่า ทวดึงสาการกรรมฐาน^* นั้นใด ที่ทรงแสดงไว้โดยเป็นปฏิกูลมนสิการ สงเคราะห์เอามันสมองเข้ากับ
เยื่อในกระดูกอย่างนี้ว่า " ดูกรภิกษุทั้งหลาย ก็แลข้ออื่นยังมีอีก ภิกษุพิจารณาเห็นกายนี้นี่แล แต่พื้นเท้า
ขึ้นไป แต่ปลายผมลงมา มีหนังหุ้ม เต็มไปด้วยของไม่สะอาดมีประการต่างๆ คือ ผมทั้งหลายมีอยู่ใน
กายนี้ ขนทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ เล็บทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ ฟันทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ หนังมีอยู่ในกายนี้
เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก ไต หัวใจ ตับ พังผืด ม้าม ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า
น้ำดี เสมหะ น้ำเหลือง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ำตา มันเหลว น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูตร มีอยู่ในกายนี้ "
( ที.มหา. ๑0/๒๗๗ ) ดังนี้ ทวดึงสาการกรรมฐานนี้ประสงค์เอาว่ากายคตาสติ ในอนุสสตินิเทศนี้

อธิบายบาลีกายคตาสติ

( ต่อไป ) นี้เป็นตอนแสดงการบำเพ็ญในกายคตาสติกรรมฐานนั้น อันมีคำแก้บาลีนำหน้า

ปาฐะว่า อิมเมว กายํ ความว่า ซึ่งกายเน่าอันเป็นที่อาศัยแห่งมหาภูต ๔ นี้ ปาฐะว่า อุทฺธํ ปาทตลา
แปลว่า แต่พื้นเท้าขึ้นไป

* ทวดึงสาการ = อาการ ๓๒, ส่วนประกอบที่มีลักษณะต่าง ๆ กัน ๓๒ อย่างในร่างกาย คือ ผม ขน เล็บ ฟัน
หนัง เนื้อ เอ็น กระดู เยื่อในกระดูก ม้าม หัวใจ ตับ พังผืด ไต ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า (อุจจาระ)
มันสมอง ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ำตา มันเหลว น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูตร (ปัสสาวะ); ในขุททกปาฐะ
(ฉบับสยามรัฐ) เรียงลำดับมันสมองไว้เป็นข้อสุดท้าย; ทวัตดึงสาการ หรือ ทวัตติงสาการ ก็เขียน

หน้า ๒๘

ปาฐะว่า อโธ เกสมตฺถกา แปลว่า แต่ปลายผมลงมา บทว่า ตจปริยนฺตํ หมายความว่ามีหนังหุ้มโดยขวาง
( คือหุ้มรอบ ) ปาฐะว่า ปูรนฺนานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ คือเห็นว่ากายนี้เต็มไปด้วยของไม่สะอาด
มีผมเป็นต้นมีประการต่างๆ ถามว่าคืออย่างไร ? ตอบว่า คือ อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ฯ เป ฯ
มุตฺตํ ในบทเหล่านั้น บทว่า อตฺถิ คือ สํวิชฺชนฺติ ( แปลว่ามีอยู่ ) บทว่า อิมสฺมึ คือในกายที่ตรัสว่า แต่พื้นเท้า
ขึ้นไปแต่ปลายผมลงมา มีหนังหุ้ม เต็มไปด้วยของไม่สะอาดมีประการต่างๆ บทว่า กาเย คือในสรีระ อธิบายว่า สรีระ
เรียกว่ากาย เพราะเป็นที่เกิดแห่งโกฏฐาสทั้งหลายมีผมเป็นต้น และแห่งโรคนับ ๑00 มีโรคตาเป็นอาทิ อันชื่อว่าของ
น่าเกลียด เพราะก่อเกิดมาแต่ของไม่สะอาด บททั้งหลายว่า เกสา โลมา เป็นอาทิเหล่านั้น คือ อาการ ๓๒ มีผม
เป็นอาการต้น บัณฑิตพึงทราบสัมพันธ์ในบทบาลีนั้น ( โดยประกอบ อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ทุกบท ) อย่างนี้ว่า อตฺถิ
อิมสฺมึ กาเย เกสา อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย โลมา ( ผมทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ ขนทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ ) ดังนี้
เป็นตัวอย่าง

หน้า ๒๙

แท้จริง ใครสักคน เมื่อค้นดูในกเลวระ ( ร่างกาย ) อันยาวประมาณ ๑ วา มีขนาดเท่านี้ คือ ตั้งแต่พื้นเท้า
ขึ้นไป ตั้งแต่ปลายผมลงมา ตั้งแต่หนังเข้าไปโดยรอบนี้ แม้โดยอาการทุกอย่าง จะได้พบภาพของสะอาดอะไรๆ
เป็นไข่มุกก็ดี แก้วมณีก็ดี แก้วไพฑูรย์ก็ดี กฤษณาก็ดี การบูรก็ดี ของอื่นมีกระแจะเป็นต้นก็ดี แม้สักอณูหนึ่ง
ก็หาไม่ ที่แท้ก็พบแต่ของไม่สะอาดนานาประการ ต่างโดยโกฏฐาสมีผมและขนเป็นอาทิ อันมีกลิ่นเหม็น และน่า
เกลียดไม่เป็นขวัญตาเลยเท่านั้น เพราะเหตุนั้น จึงตรัสว่า อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯ เป ฯ มุตฺตํ
( ผมทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ ขนทั้งหลายมีอยู่ในกายนี้ ฯลฯ มูตรมีอยู่ในกายนี้ )

นี้เป็นคำล่าวแก้โดยบทสัมพันธ์ในบาลีนั้น

ภาวนานิเทศแห่งกายคตาสติ

ก็แลกุลบุตรผู้เริ่มต้นผู้ใคร่จะเจริญกรรมฐานนี้ พึงเข้าไปหากัลยาณมิตร มีประการดังกล่าวแล้วถือเอา
กรรมฐานนี้เถิด ข้างฝ่ายกัลยาณมิตร ( ผู้อาจารย์ ) นั้น เมื่อจะกล่าวกรรมฐานแก่เธอ พึงบอกอุคคหโกสัลละ
( วิธีทำให้ฉลาดในการขึ้นเอากรรมฐาน ) ๗ วิธี และ มนสิการโกสัลละ ( วิธีทำให้ฉลาดในการมนสิการกรรม
ฐาน ) ๑0 วิธี

อุคคหโกสัลละ

ในโกสัลละ ๒ อย่างนั้น อาจารย์พึงบอก อุคคหโกสัลละ ๗ วิธีอย่างนี้ คือ ทางวาจา ทางใจ โดยสี
โดยสัณฐาน โดยทิศ โดยโอกาส ( คือที่อยู่ ) โดยตัดตอน

หน้า ๓0

ทางวาจา

ก็ในกรรมฐานที่ต้องมนสิการสิ่งปฏิกูลนี้ พระโยคาวจรถึงแม้เป็นผู้ทรงพระไตรปิฎกก็ควรทำสาธยาย ( ท่อง )
ด้วยวาจาก่อน ในกาลมนสิการ เพราะว่า เมื่อพระโยคาวจรลางรูปทำสาธยายไปนั่นแล กรรมฐานย่อมปรากฏ
ได้ดุจกรรมฐานปรากฏแก่พระเถระ ๒ รูป ผู้เรียนกรรมฐานในสำนักพระมหาเทวเถรชาวมลัย ได้ทราบว่า พระเถระ
อันท่านทั้งสองขอกรรมฐานแล้ว ก็ให้พระบาลีในทวดึงสาการ ( อาการ ๓๒ ) สั่งว่า " ท่านทั้งสองจงทำสาธยาย
( ท่อง ) อันนี้แหละตลอด ๔ เดือน " อันท่านทั้งสองนั้น ท่านช่ำชอง ( พระบาลี ) อยู่ตั้ง ๒ , ๓ นิกาย ก็จริงแล
แต่ทว่า เพราะความที่ท่านเป็นผู้รับ ( โอวาท ) โดยเคารพอยู่เป็นปกติ ท่านจึง ( อุตสาหะ ) สาธยายเทวดึง
สาการอยู่จนตลอด ๔ เดือน เลยได้ ( สำเร็จ ) พระโสดาบัน ^* เพราะฉะนั้น อาจารย์ผู้จะกล่าวกรรมฐาน จึงควร
บอกอันเตวาสิกว่า " ชั้นแรก จงทำสาธยายด้วยวาจาก่อน "

วิธีสาธยาย ( ท่อง )

ก็แลเมื่อจะทำ พึงกำหนดเป็นตอนๆ มีตอน ตจปัญจกะ ( ๕ ทั้งหนัง ) เป็นต้นแล้ว ทำการสาธยายโดย
อนุโลมและปฏิโลม คือพึงว่า " เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ " ( ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง ) แล้วจึงว่าโดย
ปฏิโลมอีกว่า " ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา " ( หนัง ฟัน เล็บ ขน ผม )

* มหาฏีกาช่วยขยายความว่า เมื่อท่านพร่ำสาธยายกันอยู่ถึง ๔ เดือน ใคร่ครวญอาการนั้นๆ ไปตามแนวที่
สาธยาย ทวดึงสาการก็ค่อยปรากฏชัดขึ้นโดยลำดับ ครั้นนิมิตนั้นตั้งมั่นโดยปฏิกูลสัญญา ( คือเห็นปฏิกูลชัด แล้ว
ฌานก็เกิด ท่านเจริญวิปปัสสนามีฌานเป็นบาทต่อไป ก็บรรลุ ทัสสนมรรค ( คือธรรมจักษุ ) จึงว่า ท่านสาธยาย
อยู่ ... เลยได้ ( สำเร็จ ) เป็นพระโสดาบัน