Para sa mga galít sa INC: Ano ba mga salŕ ng INC? Nasaktán ba kayo kasi lang sa kanilang mga kátwang paraan ng págsamba sa kanilang dyos? Sa páglimbág ng mga iglesia, at hindi bundok na basura? Malumbáy ba sila sa kanilang napiling daan? Dyos ba kayong may balag magtutól kung ano ang tamŕ o malî? Wala ba kayong galang sa karápatán ng iba na magsanay sa kanilang relihyón? Kayo ba=y lubos?

Pag sagot nyo=y Awalŕ@ o Ahindi@, kayo=y maligalig at kailangan ding malaláng saklolo. Pag me kahit isang tugon na Ameron@ o Aoo@, kelangan ko pa ipalinang para mahagíp nyo ang badyŕ.

Ang mga relihyón ay meron kan-kanyang patakaran ukol sa págsambá, páglimos, pághikayát, págboto, págtalin... Halim ng páglimos ng INC, sila=y pilitáng naga-ambag, kusang naga-ambag, at di ko pa natamo kung meron di naga-ambag hinggil na sila=y abonghirap. Di naiiba sa ibang relihyón tulad ng Katolika, Baptista, Anglican, Islam, o Bhuddhism. At gaya ng iba, kelangan din ng INC magkarón ng bahaysamba, simbahan, o iglesia, kaya kanilang tinatayň hyon.

Tuos ko sa Amerika at Canada, na marami mang mga sanga at sekta ng relihyón at pilosopya, tanyag man o hindi, ay malayang namamampalatayŕ. Kahit tabi-tabi din ang kanilang bahaydasal, ay walang guló nangyayari sa isa=t-isa. Kung meron man, di kasing lalâ ng gamtan dito, o sa Pilipinas. Ito=y sanhî ng nábihas na mamamáyán, may respeto at malawak ang pagtanggáp o manhid sa nakakaíbá, na sa ilalim ng saligang batas.

Di na bihirŕ o bago ang mga pahayág na AHate Pages@, sa internet, namasâ na ng may-alit ang teknologa, maghayág ng mga poot laban sa ibang tao, kasi lang sa kanilang relihyón, kutis, nasa-mana na etniko, raca, lengua, o iytán, atbp.. An saklap nangya(ya)ri, at malî. Lánpuntán kundi paurong ng racang human, pasulong ng ebolusyon.

Nais ba nating magíng parang digmáan nimamalas sa Northern Ireland, Bosnia, Rwanda, Algeria, na ilan lang sa mga lugar, kungsaan, ang poot na malapot ay kumukulň, nang úmapaw, o súmabog, at ikalabsa=y mádugóng katayán at kasirŕán? Hindí!

ALipulín ang sunog nang maliit pa@, mas-buti pa, AIwasán ang sunog bago mangyari.

Hindi sa gusto kong magtalin, o makitalo, hagáp ko lang na walang masamâ magsambá na mapayapŕ, at pinagtatanggol ko lang kahit munting kárapatán nila. Tao rin sila! At ang tao ay may runong mag-isip, magplano, pumili ng raan sa pakay ng kanilang karonán, at isagawŕ hyon. Gaya nyo, nagkakakmalě rin ang mga kasanib ng INC, pero heto=y di sadyâ, sa ngalan ng kanilang relihyon, at likas na labag, o salŕ rin nina Adam at Eve, o pagkulit ng gamus ng ninúnong unggoy, ay aninag ng inyóng mga pagkukulang.

Para narin kina maypoot sa Katoliko, Baptist, Muslim, Bhuddist... Unawain nyo muna ang dialam, sulisitín hiwagŕ, at makakamit nyo ang sagot... Buksán inyong damdamin, tanggapín ang budhí at karangálang human, itigíl inyong pagu-úsig, o baka langhapin kayo ng kumonoy, at malunod.

Ba't buntót ekonómya ng Pilipinas, nang nung 1960s, sya'y kalwang yamang Silangan? Ba't ngayon, halaga ng píso (Pi) kontra dulyar (EU) ay kulelat (ratio ng h 50:1) ganun na rin laban sa salaping mga Unang Mundong Bansŕ? Kung ika galing ekonómya, mahina magbenta ng yaríng prodúkto ang Pilipinas, paanan ang GNP at lalo na ang GDP. Ang presyo ng mga prodúkto palabas ay lubhŕng mababa sa pakay maibenta, na di suliranin ng empleyador kung mas-mababaw ang sweldo ng mga manggagawŕ, ay kikita parin sya. Sa tuos na madlang sweldo ba-tao sa Pilipinas sa dulyar EU ay $35 ka-linggo, samantalang sa Hilagang Amerika ay $150-$750 ba-linggo. Kasindák ang agwát, na liitman 21 beses. Ito ba'y tama sating mga masipag namamamayan? Tarung, lalo na sa mga makumbang trabahador na tanging pasyán ay pakainin kanilang gutom na pamílya ? Kunwa na ika'y empleyo ng kompanya ng dayuhan (Intel, IBM, Toyota...) Swerte mo'y may kwarta ka ngŕ pambili ng pagkáin, damit, atkotse na rin, unawain mo rin iyong waring mabúting palad, ay lalong kina-pakinabang ng iyong boss, na habang sya'y may-kita laksa ulit ke sayo, ika'y taú-taohan nya. Ikaw ngŕ'y gumínhawŕ, subalit nakakalamang ang iyong empleyador, na maging sya'y dayuhan, may iuuwíng pera, na sa tulong mo'y sahod ng dayuhang pamahalaan.Kahanggan, apresyado kanilang salapi, depresyado ang atin, na, iyong natamo sa pagbigat ng presyo ng mga bilihin. Ba't kelangan mag-export ang Pilipinas ng mga saligang prodúktong pagkain na mura para magkasúkli, kung sariling mga ának ng bayan ay gutom? At ba't kelangan mag-export ng prodúktong kahoy kung inang kalikásan ay naka-kalbo? Kalabsa't patol nya sa pagit ng mga grabeng sakuna para sa mga tiwasâ? An saklap masakdal na, ma-ayang man ang Pilipinas sa kalikasan, dahilang abusado o pabayan, ay nagu-dusa. Ni lankitan o bihirŕ puno't halaman sa lunsod, nalaláson ang mga mamamayan, di man pansin, ay nakakapuwing. Kung mag-import man, ay an mahal at di saligan, nanasang walang bulo? libangan nagpapasaya ay bísyong nakakaláyaw, maiwan at malimot ang bayang nabulosan. Mga import na materyál ay kelangan ba? Mga CD, computer, sportscar, cellphone, roller blade... ay kalipasan at hilig ngŕ, pero sino may kayang sapunan here, kundi mga mayáyaman at mahárlikha. At anong natira sating mga matapat, at karaníwang tao? Kahirapan! pagkat kung di maghirap ay lalong maghihírap, walang takas sa patibong ng dakilang pera. Nang malala pa'y nakakailing ang tukso ambag ng IMF, bakit tayo aasa sa utang, kung pwede tayong magsipag, magtipid, maging masaya na sa meron. Iniikot kang duyan habang kinakatasan, nang mahiló'y sayo'y kulang. Masasabi bang kayo'y gináhasŕ ng mga mayaman, ng mga dayuhan? Kung may utak kayong ulirŕn, kung gináhasŕ kayo, nagpagáhasŕa narin kayo--Tanggapang mapait, hinggil sa makúmbabang loob, gamus, o bulag sa lahong totong larawan na kayo'y imitado na búsabos, sangkap, o biktima kinaabantag ng mga sakim na negosyante. Pansin nyo bang lanpakelam mga bányagŕ nabwisita rito sa silid talakayan sa salot ng mga Pilipino? Na basta lang sila'y may ia-yabang, ay sulit narin pakay nilang manggulo? Sila'y munting mga peste, pweding bayaan, mas importánte alam natin ating paksa. Híndi sa dapat itaboy mga dayuhan, o talikdán kanilang gawa't ugali na pawang may maypakulo gano man. Ngunit, ba't di tayo gumawŕ ng sariling atin na ikakahangya natin, ikakamanghŕ nila? Bakit magtiis sa trabahong magtinda ng junkfood o magsayang ng oras sa mga maliit na bagay kung meron namang kapasidad magtaguyod ng serbisyo ikakalining sa masang Pilipino? Hwag itapon ang opurtunidad maka-sasabikan, ihumog wasto ang balatong para ikakasigla at ikakabuti sa buhay ng tao--iyan ang ekonómya, paúnlarin, maging hwarang bansâ, bansang haribon--Pilipinas. Pilipinas, angking Pilipino!

Mga kabayan, hínggil para sa masa natin ang mga paksŕ ng pinápalagay, layon ikakabúti sa mga Pilipino at ng mundo, sadyŕ ko narin ihatč, ihiwatig ang lunas, kundi lang hagap. Ang mga susunod ay buod ng aking pag-irog sa wikang pambánsŕ, at págtalik sa pamána, at pagkamakabayan, mas nakaasintá sa mga kababáyang nasa Pilipinas.

Bilang mga Pilipinong may lugar sa hápag ng mundo at tiktik, kelangan natin álamin, galángin, at tánggapin ang sarili; talíngkilikin ating pinágmulan, kasaysayan at alay sa daigdig. Kelangan natin magkaisa, kelangan ng unidad.

Ang simpleng unidad aking ulirang itútukoy, ay saligang unidad ng mga Pilipino sa wikang pambansŕ.

Ang wika ay mailalagay, syang bagay naga-hatid, nagu-ugnay ng pasyá at tunton páhatid sa ibang nilalang, naghuhúmog sa katóhanang makatamo, sa layuning magpáintindi.

Sa unat ng ating kasaysayan, ating napayaman ang wikŕ sa pagaámpon ng mga salitang dala ng mga dayuhan, na nakiláhi sa mga katutubň. Bawat paglinang ng mga bagong pangkat ay mas-bihas sa mga nauna. Bagamat naapi tayo ng mga Espańol, sila rin ang dahilan ng pagkaron ng hanggang Pilipinas at mga lipi, Pilipino ang naging tawag. Yun ay isa lang sating mga utang na loob sating dating mga mananákop o maestro. Dagdag pa sa mga ibang say naampon, marami ryan ang hangong Kastila, naankin ng mga katutubň, o nainatural ng mga natibóng Pilipino.

Nung Katipunan (Kataas-taasan, Kagalang-galangan, Katipunan ng mga Anak ng Bayan), hangyá natin, ang kalayáan ay nákamtan sa pagkakaisa ng mga Pilipino. Ang kalayáan napuntán nila ay nangyari kasi sa malaláng sangkap ng wika nautilisa sa pagkakáisa, at maging organisad para epektíbong makilaban ang Katipunan, at halain ang bagongsilang na pámahalaan.

Simulang malagot ang wikang Pilipino nung makakontak sa mga Kanô, na nag-italŕ sa bulsá=y modernong ármas at teknolohya, at may pasalubong din silang wikang Ingles. Nang taksílan ang Katipunan ng mga Kanô at kanilang mga longgóy, nakilabang makunat ang Katipunan sa mga Kanô mga 4 taon. Itong mga makabáyan, tagabundok o rebel sa mga Kanô, ay nasugpô rin sa hulinang pagtaksíl ng mga Kanô at longgóy, at sa paghalina ng mga tiwasa sa hangang mabuhay payapŕ, o mahinto ang patayan, sa Kanô. Nawangis payapŕ ang masang Pilipino.

Napalagánap ang Ingles sa mga pagpapatol ng mga Kanô. Nagturň ang kanilang mga sundalo, at guro ng bagong kaálaman sa Ingles, sabay sa taglay nilang mapaámo ang mga tútang Pilipino, at maibahagi ang masaganáng kapuloan sa kanilang imperyo. Ang lenguang Ingles ay naging uso sa mga opisyal na nakikiúsap madalas sa mga utos ng mga Kanô; sa mga negosyánte, na may hangad bumili ng mga prodúkto at serbisyong Kanô, ibénta ang dugo ng bansŕ; at sa mga mapera, o susyal na taga-gaya sa mga usong payabang.

Ang mga karaníwang tao at mga antas trabajadór ay napatolan ng mga pakita at pátakarang banyaga sa kanila=y lansirit, nakakaínteres man ay nakakalaít din sa kanilang tinuboang wiká. Ito=y nakakasíra ng búdhě, nakakabáwas ng tíwalŕ sa sariling sistema, o pagkágalit sa bago, ay nakakapúnit ng búyang, siglŕ at sipag sa trabajo at lipunan. Kaya ang madla sa lipunan ay waták sa pagit ng mga babang-manggagawa na wala o konte alam sa Ingles; mga tiwasŕ, may alam ngang Ingles, ay binabalása sa Pilipino, kalabsá=y nawikáng taglish; at mga taong may dunong purň sa banyagang wiká (hal. Ingles, Íntsek...), na wala o konte alam sa Pilipino, ay kadalasang may alam sa kalakalan, at mayáman, ay sa itáas ng lipúnan, ngunit di taguriang o hwarang Pilipino. Pag ganun ngŕ, wari na, mga banyágŕ ang nakasupil sa Bánsŕ, at bilang di Pilipino, ano pake nila sa Pilipinas at kabutíhan ng mga Pilipino, kundi sipsipan ng mga katas ng bayan dulot matuyô.

Maging ngayon, ang wiká nati=y grábeng suliranin, na pawang nalan-gana, nalan-alam sa Pilipino--Nababad sandali sa bayágâ=y, sunog agad, kalabsa=y cancer ng taglish. Ang taglish ay totsyon; wikáng bitin, o makapili; simulang Pilipino, tapusang Ingles, o baliktaran, basta di tuwid o malabô. At pag ang pangungusap ay bitin, ábang unawáin, ay mahírap siriosóhin. Hindi ko bádyŕ na di pa=ko nagTaglish sa buong buhay.

Sádyŕ o di sádyŕ, minimal lang aking pagbigkas ng mga salitang hangong banyágŕ. Namasdan nyo na saking mga naisulat na. Ang mga salítang di ganap ay nahalili marahil gaya ng mga galipong talakay, termo, hagap, ngal, pahayag... ay punyŕ, o imposible ibigkas sa wikang Pilipino, kaya ating sinasabi sa kanilang pormang normal, hangong banyágŕ.

Halim na mga palabra gaya ng >computer=, >RAM=, >germ=, >atom=, >quantum=, atbp... ay tanggapang daigdig o moderno, na karamiha=y termong syentipiko, teknikal, o alang stilo sa mga dula, o expresyon. Pwera sa mga hadlang sa wiká, ga-angawan pang ibang bagay pwedeng mangal, ayon sa anyo, hugis, kulay, lasa, baytang, tindi, tanda... At mga salitang gánap na di natin nagagamit ay pawang nalan-pwesto at nalan-saysay, di natin nakúnan, ito=y mga salítang makahumog sa katóhanang natatamo, ay nakasalalay sating makalikhain at págtuklas.

Ako mismo=y magaaral lang ng wikáng Pilipino, kinakáya ko, sinisíkap ko maging mahusay sa wikáng ito, na karangálan at yaman ng ating pamanang Pilipino. At kumbidado ko kayo, mga guro at makatang Pilipino na isánay ang pambánsang wiká, payámanin ang wikáng Pilipino, palaganápin, isúgong mabuting mensahe sa mga anak, at kapwa Pilipino, at sa mundo. Sipi sa tula: >Ang Aking mga Kababata= ng ating dakilang bayani na si Dr. Jose P. Rizal talata-2

Dahil sa pagmalasákit, paga-mahal ni Dr. Rizal sa mga Pilipino, sa wiká, kultura at bánsŕ, sya=y naging bayani. Tayo man ay pwede rin maging bayani kahit sa maliit mang paraan, sa pagsunod sa mga adhika ng mga bayani-- na maging malaya ang mga Pilipino, maging sa wiká, tungkulin, at pangatwíran. Sa kasalukuyang tayo=y sarinlan, sa pamahalaang demókratik, tayo ba=y tunay na malayŕ, kung ating wiká=y nakakulong sa piitang masikip ng ating pagiisip at kuro-kuro? Hindi! Kelangan natin itong pakawálan, matutong sarili sa mga pasyang may rangal makatuklas ng maginháwang buhay.

Tuos sa ilan bánsŕ sa Asya, tingnan ang katatagan ng mga Vietnames, Thai, Malayo, at Indones, sila=y mas-asenso, at mas-unlad kesa=tin. Matíndig na dahilan, ay meron silang matibay na base sa wiká at kultura, naka paslang mabisa sa bawat loob, kanilang masídhing paga-halaga at paga-mahal sa pambánsang wiká at kultura, ay katwírang pagkakisang loob, pasa sa pag-unlad ng buong bánsŕ. At tamin ang Japan, sya=y isang >superpower=, pang-2 ang sigasig ng ekonomya sa buong mundo, mas-baba ang krimen, polusyon, kumpara sa Pilipinas. Nahagip nila to dahil sa kanilang pagmorderno simula nung 1854, nabasbas ng mga tikas at makabayang magaaral na, natutň=t inihaté sa bayang Japan ang hagapan, kaalaman at bangonan ng mga tagaKanluran. Ang wiká at kultura at pagkamakabayan ay syang sanhi ng kanilang pagkakaisa, at pag-unlad, kahit sa gitna ng mga pagdidiin ng mga tagaKanluran.

At tayong mga Pilipino, ay pátaglish-taglish, páingles-ingles, kahit sating kapwa Pilipino sa pakay ipayabang o ipawalay, kahit na sila=y kapus-palad, kulang o walang tanto sa Ingles o wikáng banyágŕ. Ano napalŕ natin? Tayo=y naiwan sa dúmi, sa paghaharot sa isa=t isa, di magkaintindihan, o puro lokohan. Tayo=y nahulog sa bangin ng kahirapan, pilay at mahinŕ makabángon sa saríling wiká, matánggap at unawáin ang dunong ng sarili, sa pagkupkop sa bánsŕ. Umasenso man bákurot satin, madalas bwakaw, ang mas lamang ay nágipit sa parúsa ng dialam, arbor natin, mapaklang kulang sa pagmasa at utilisa sa wikáng may tikas, ay may gánti din satin.

Ba't natin gusto magmaskara, maging banyágŕ, kahit mapúnyŕ, kahit sa lupang hinirang? Ba=t pinipílit nating gawi ng patapon, at maging takilya ng lokohan at trahedya ng buong daigdig? Ba=t natin nais maging etranhero o payaso sa sariling bayan? Ano na ating ipapamana sating mga anak at ankan kung saríling pamána ay lunos?

Hindi ko pahiwátig na iwaksi inyong kaalaman at dunong sa Ingles, ibang wiká, o dialect, pagkat heto'y nakataga na sa iyong kataohan, ay mahalaga ring puhúnan, ay susi rin sa pag-abrir ng ilan balandra sating wiká at tuklasin ang yaman ng bahande, gamitin nyo narin sa ikakaáya ng bayan. Pero binibigay-halaga ko ang pag-alam sa Pilipino, ang pambánsang wiká bilang tagabuo ng pamána, at pang-úgnay sa mga kapwa Pilipino. At tuloyang pagkakáisa at pagsulong nating lahat.

Importante nga lutasin ang krimen, halaya, polúsyon, trapik, ay sadyang maige makita, ngunit, binibigay importansya ko lalo ang paglutas sa diintindihan, pagpípe at paglagas ng pamana ng wikáng pambánsŕ. Pano malúlutas ang problema kung di magkaintindihan, dahilan purok ang kaya sa Pilipino? Pano magkakábatě kung walang komunikásyon o dialog, práning sa isa't isa'y etranhero o taksil?

Sa pagdiwang nating 100-taong kalayaan, ano ating ipagmámalaki kung tayo=y banyágŕ sa sarili? Masisiyahan ba sina Dr. Rizal, Gen. Emilio Aguinaldo, Andres Bonifacio, ang katipunan at mga bayani nauna at sumunod, sating paga-lait at paglanbulo, sa sakripisyo at pagkamit nilang kalayaan para satin? Sipi muli sa tula: >Ang Aking mga Kababata= talata-4

Ang salita natin ay huwad din sa iba
Na may alfabeto at sariling letra
Na kaya nawala=y dinatnan ng sigwa
Ang lunday sa lawa noong dakong una.

Naranásan ni Dr. Rizal ang paga-lagas ng wikáng Tagalog (lunday) ay naalon at napawalang bisŕ ng mga Espańol (sigwa), ngunit di sya nawalang pag-asa, di nya man nasáksě ang kalayaan ng mga Pilipino nung sya=y buhay, sa kanyang mga tulŕ ating mababasa na, natamo nya na, makakamit natin ang kalayaan sa tákdang adlao. Ang tulŕ nyang >Kundiman= ay nagpapatěúnay nito, talata-2

Datapuwa=t muling sisikat ang araw,
Pilit maliligtás ang ináping bayan,
Magbabalik mandin at muling iiral
Ang ngalang Tagalog sa sandaigdigan.

Iyon nga=y naganap nung maitatag ang Katipunan ni Andres Bonifacio, Hulyo 7, 1892 at himagsikang unang sagupa at tagúmpay ng Katipunan nung Agosto 29-30, 1896. Ngayong panahon, ang ating wiká ay muling nagagápi ng mga láyaw, mang-aápi, at táksil, ay nakúlong, nasa ibabang piítan, at nagu-dúsa, ay maydalitang makalayŕ muli, at ating ipapalayŕ uli. Kelangan nating palayain ang pambánsang wiká. Itaguyod muli ang Katipunan, layon ipalayŕ ang mga Pilipino. Makiánib kayo sa marangal, magiting, malwalhating samahan.

Sali kayo sa Katipunan! Bilang mga katipunero, tayo=y magá-sanay sa pambánsang wiká, magá-salita, magá-pahayag, magú-turň, magú-sulit, magá-salisik, magú-dula sa Pilipino. Magláathŕ, mag-áakda, magsúlat, magkáathŕ, maglíkhŕa, gumáwa ng mga agham ng mga aklat, libro, artíkulo, balita, manual, prográamang Pilipino. Ang wikŕ ay ating dakílang cabal, pantanggol sating kalayáan. Ipaáaral natin ating mga anak at sarili sa wikáng Pilipino. Ipaláayag sa buong mundo ang magándang lengua ng mga Pilipino.

Sali na Kayo! Na ng magdungaw ang mga bayani=t mahal pumanaw ay tuwa=t saya sating piling may piging sa kalayaan. Ating pasyang makabayan ay respeto sating sarili at mga kabáayan, sa gayon tayo=y mas may háadkang makitálik sa mga banyágŕ, at sabay umúnlad sa maáyang kinabukasan. Unidad sa wiká, ito'y ipalínang, tayo'y Pilipino, kaya natin to, hwag payagan mapasúko, mapaatras nino man! Mabúhay ang mga Pilipino! Mabúhay ang wiká! Mabúhay ang katipunan! Mabúhay ang Kalayáan! Mabuhay!

***

Iba pang mga Sanaysay:

Kayumanggi Tayo Lahat! (Z Pinzen) (In English)