TARİKATLERİN DOĞUŞU

    Hicrî ikinci asrın sonlarına doğru intişâra başlamış olan tarikatlerin an'ane ile silsilelerinin cihâryâr-ı güzîne ve Hazret-i Fahr-i Alem sallallahu aleyhi ve sellem Efendimize kadar dayandığı rivayet edilmektedir.
    Tasavvufun doğuşundan, tarikatlerin intişarına kadar geçen zamanı tasnife tabi tutacak olursak, şu devreleri müşahede ederiz:
    a) Tarikat öncesi tasavvuf,
    b) Şahıslar etrafında sistemli ve teşkilatlı bir şekilde gelişen tasavvuf.
    Tarikat öncesi tasavvufun umumî manzarası, Kur'an-ı Kerim'in hükmünde ve Peygamber Efendimizin izinde gitmekle yetinmekten yani zühdden ibarettir. Bu devirde sofîler azdır.1
    İlk sofîler
    Bu devir sofîlerinden en evvel manaları bildiren Hasan Basri'dir. En evvel işaretleri ibare ile beyan eden ve Mısır'da en evvel ahval ve makamat hakkında söz söyleyen Zünnûn Mısrî'dir. En evvel fena ve bakâ hakkında söz söyleyen ve "tasavvuf dili" namını alan Ebû Saîd el-Harraz'dır Bağdad'ta en evvel tevhid hakkında söz söyleyen Seriyy-i Sakatî'dir. Makamat yani ariflerin mezhebleri hakkında söz söylemeyen Ebû Cemre Muhammed bin İbrahim'dir. En evvel Horasan'da ahval hakkında söz söyleyen Şakik Belhî'dir. İlk tasavvuf cereyanı uyandıran Fudayl bin İyad'dır.2 Merv şehrinde en evvel ahvâlden bahseden Ebû'l-Abbas Kasım bin Seyyâr el-Mervezî idi. Nişabur'da tasavvuf, Ebû Ali Muhammed bin Abdi'l Vahhâb Sekafî ile zahir olmuştur. Nişabur'da Melamiyye tarikatini neşreden Hamdun Kassar'dır.3 Şiraz'da ahval ve sofiyye'nin mertebelerini neşreden Ebû'l-Abbas Ahmed bin İmrân'dır. Camilerde alenî olarak tasavvuf dersi veren Yahya bin Muaz Razî'dir. Suriye'de tasavvuf İbrahim Edhem ile başlamıştır.4
    Risale-i Kuşeyrî'ye göre başlıca sofiyye:
    İbrahim bin Edhem, Zünnûn Mısrî, Ma'rûf Kerhî, Seriyy-i Sakatî, Bişr-i Hafi, Ebû Yezid Bistamî, Cüneyd Bağdadî dahil olmak üzere seksen üç tanedir.
    Tasavvufun şahıslar etrafında sistemleşerek, teşkilatlı bir şekilde yayılma devri, takriben hicrî beşinci asırda başlamıştır. Bu devirde müessisler (tarikat kurucuları) ve müceddidler (kol kuranlar) önemli bir rol oynamışlardır.
    Oniki büyük tarikat
    Bu devirde tasavvuf büyük şahsiyetler elinde sistematik bir hale getirilmiş, dergahlar, hankâhlar etrafında teşkilatlanmış olarak görülür. İlk devrede ekilen manevî tohumlar geniş sahalara serpilmiştir. Böylece İslam dininin yayıldığı hemen her yerde büyük şahsiyetler yetişmeye başlamıştır.5
    Basra ve civarında başlayan tasavvufî hareketler, daha sonraları Türkistan'da sistemli bir şekilde gelişmeye devam etmişti
    Mâruf olan tarikatleri oniki diyenler vardır. Bunların ve kurucularının isimleri sırasıyla aşağıya alınmıştır:
1. Kadiriyye: Abdü'l-Kadir Gîlanî,
2. Yeseviyye: Ahmed Yesevî,
3. Rıfâiyye: Ahmed Rıfaî,
4. Kübreviyye: Necmüddin Kübra,
5. Medyeniyye: Ebü'l-Medyen Şuayb bin el-Hüseyin,
6. Desûkiyye: İbrahim ed-Desûkî, 
7. Bedeviyye: Seyid Ahmed Bedevî,
8. Şazeliyye: Ebû Hasan Takıyyiddin Ali bin Abdillah eş-Şâzelî,
9. Ekberiyye: Muhyiddin İbnü'l Arabî,
10. Mevleviyye: Celaleddin Rumî,
11. Sa'diyye: Sa'deddin Muhammed el-Cebbâvî,
12. Nakşibendiyye: Bahâuddin Nakşibend.
    Bu tarikatlar ve şûbelerinden memleketimizde vaktiyle;
    Kâdiriyye'nin: Eşrefiyye,
    Ekberiyye'nin: Melamiyye, Melamiyye-i Bayramiyye, Halvetiyye,
    Halvetiyye'nin: Rûşeniyye, Gülşeniyye, Sünbüliyye, Şa'baniyye, Uşşâkiyye,
    Melamiyye'nin: Celvetiyye,
    Celvetiyye'nin: Mısriyye, Cerrâhiyye, Bekriyye, Selâmiyye,
    Desûkiyye'nin: Zeyniyye... Kolları yaygın idi.


DİPNOTLAR
1_ K. E. Kürkçüoğlu, Tasavvufa Dair.
2_ Şakik Belhî ve Fudayl bin İyad, İmam-ı A'zam'ın talebeleridir.
3_ Melamiyye, levmedenin levminden (çekiştirenlerin, azarlayanların kınamalarından) çekinmeden, korkmadan iyi ameller işleyen ancak yaptıklarını gizleyerek, kendilerini avamdan alelâde kimseler olarak gösterenlerin yolu.
4_ Türk-İslam Ansiklopedisi.
5_ K. E Kürkçüoğlu, aynı yazı.

KAYNAK: Mâhir İZ; "Tasavvuf", KİTABEVİ, s.163-165 (KİTABEVİ 2; Hazırlayan: M. Ertuğrul Düzdağ)

ÇAĞRI WEB 2001