Dialect-enquête barstensvol opmerkelijke uitdrukkingen
Bosman z'n gekke hond leeft voort op de Veluwe
Door ANDRé HORLINGS
(21 januari 1999) Begin deze eeuw, toen het IJsselmeer nog Zuiderzee was, brachten de vissers uit Urk en Schokland hun vis naar Elburg, om die daar te ruilen voor groenten. Eén van de groenteboeren heette Bosman. Hij ventte ook in Epe en hij had een hond die altijd mee wilde. Bosman vond dat dat niet kon en liet 'm thuis. Maar altijd wist het dier op miraculeuze wijze te ontsnappen. Overal tussen Elburg naar Epe, waar Bosman langs was geweest, kwam de hond even later ook voorbij. Op de Noord-Veluwe en in delen van Overijssel wordt daarom een dweper, zoals een jongen die een meisje achterna loopt, 'zo gek als Bosman z'n hond' genoemd. En dat de hond steeds bekaf in Elburg terug kwam blijkt uit het feit dat daar de uitdrukking 'hiegen as Bosmans hond' bestaat.
Dat is één van de resultaten van de enquête die de Stichting Nederlandse Dialecten (SND) vorig jaar heeft gehouden naar de (grenzen tussen) dialecten in het Nederlandse taalgebied. Lezers van veertien dagbladen, waaronder deze krant, leverden daaraan bijdragen. Daaruit blijkt onder meer dat pater Brugman, de 15e eeuwse welbespraakte pater der Minderbroeders, in heel Nederland nog altijd voortleeft in de uitdrukking 'praten als Brugman'. In Gelderland en Noord-Brabant noemt zelfs 95 procent van de respondenten zijn naam.
Bij de Vlamingen in België is hij echter nauwelijks bekend; in Vlaams Brabant werd Brugman zelfs helemaal niet genoemd. Daar wordt het 'goed van de tongriem gesneden zijn' vooral geassocieerd met advocaten, eksters en papegaaien, terwijl wij de laatste juist weer kennen als 'napraters'. Overigens had een respondent in West-Nederland het spreekwoord al een eigentijdse invulling gegeven: 'Hij kan praten als Ratelband'.
De resultaten uit Gelderland en Overijssel kennen veel overeenkomsten, maar de opzet van het verslag verschilt per provincie, zodat vergelijkingen moeilijk zijn. De tegenstellingen tussen stad en platteland komen tot uitdrukking in termen als 'zij is zo opgedirkt as ne deerne oet de stad' (Neede) of 'ene uut de schiettente' (Wichmond). Actuele gebeurtenissen spelen soms ook een rol. In sommige delen van het gebied kunnen mensen 'kijken als een ramptoerist'.
Dieren
Dieren spelen vaak een rol. Daarin verschillen dialecten overigens nauwelijks van het standaard-Nederlands, maar de mate waarin ze genoemd worden loopt sterk uiteen. Exotische dieren als nijlpaard en leeuw gapen in de standaardtaal vijf maal meer, de kerkratten blijken er driemaal zo arm en het rund bloedt in de stad vaker (85 procent) dan op het platteland (58 procent). Maar dat komt ook omdat het woord 'rund' in dialecten minder wordt gebruikt, terwijl koeien meer namen hebben. De os staat bekend om zijn slaap, de haas loopt, de wezel is bang, de beer sterk, kwartels zijn doof en de wolf heeft honger.
Varkens krijgen vaak negatieve kenmerken. De keuje, zoals het dier in delen van Gelderland wordt genoemd, wordt vaak gebruikt in uitdrukkingen 'hij is zo dronken, dom, vet of lui als...'. Mensen zijn soms zo dronken, lelijk of trots als een aap; die kunnen bovendien flink gapen, verbaasd kijken en er ongeschoren uitzien. Paarden worden geassocieerd met hijgen, zweten, honger, kracht en vermoeidheid. Er zijn ook veel soorten van: post-, mÃollen-, karre-, trek-, wark-, muul- en olde peerden, en ook 'paarden van Christus', maar dat zijn ezels. In Zutphen ben je overigens 'zo meu as 'n olifant dee zeuven dage op de struusvogeljacht is ewes'.
In Overijssel worden omstandigheden genoemd als kijken als een kat in een vreemd pakhuis, praten als een kip zonder kop, vol zijn als een potje pieren, zo gek als 'n hanen op 'n kearktoren, als het peerd van Christus of als nen dreestuveren (driestuivers) hanen, lui as ne drachtige motte of as 'n luus op 'n zeer heufd. Sommigen kijken as ne koe in 't laand, koe met bolle ogen of kippe noa 'n onweer of dee 't ei nich kwiet kan.
In de Oostelijke Achterhoek heten mieren miegampen; elders in de Achterhoek (mieg)empen, in Liemers iempen, in Barneveld worden ze door een enkeling mieghummel genoemd, in Nijkerk eemten en in Overijssel miegworms. Het doet denken aan de Groninger die klaagde over 'steekvliegen'. 'Gek', zei z'n buurman, die uit het westen kwam: 'Bij mij stikt het van de muggen'.
De provincie Gelderland is net zo gevarieerd als zijn verschillende streken. De streektaal in Veluwe, Achterhoek, Liemers en het Rivierengebied is even afwijkend. In de Liemers verschillen sommige uitdrukkingen zelfs per dorp. In Didam, Duiven en Stokkum is een hectare een bunder grond, in Groessen een bunder land en in Westervoort en Zevenaar spreekt men van een marge land (een marge is 0,84 ha).
Staarten kunnen een symbool van trots zijn, en het is dan nog maar een kleine stap naar het mannelijk geslachtsdeel. Je kunt - waar, wordt niet vermeld - 'zo greuts zijn as 'n pauw met zeuven starten' of 'zo drieste as ne katte met zevven stertte', maar in het Gelderse Rivierengebied en de Liemers ben je 'zo trots as een hond met zeuve pielekes' of 'als een aap met zeven lullen'. Veluwe en Achterhoek doen er wat dit betreft (beschaamd?) het zwijgen toe.
Opmerkelijk uit de enquête is dat veel uitdrukkingen herinneren aan bepaalde personen; de hond van Bosman werd al genoemd. In Overijssel heeft 'n bok van Wezenberg de reputatie lui te zijn. In Groesbeek kan iemand 'zo lelijk als Miene Selle' zijn; zij stond rond 1900 vanwege haar corpulentie op kermissen te kijk. In Zeddam kan iemand zelfs zo lelijk zijn 'dat zij een geweer mag dragen', want in het nabijgelegen Ulft woonde ooit een vrouw die zo weinig bekoorlijkheden meegekregen had dat ze iemand die nÀog lelijker was dood mocht schieten wanneer zij haar tegenkwam. Dat was minder gevaarlijk dan het lijkt, want dat kon niet.
© Andre Horlings (WUGO)
Terug naar
Dutch Courage's Publicaties
Dutch Courage's Sites:
Live!:
WORLD WEBCAM MONITOR
Hundreds of webcams LIVE!
International:
Index
|
Reference
|
'Stop de persen'
|
History
|
Life
|
World
|
Year 2000
|
Predictions
|
Internet
Nederlands:
Nederland
|
Publicaties
|
Arnhem Spookstad (Boek)
Weblog:
Dutch Courage's Curiousities
Special:
Splashdown of MIR
|
Eclips '99
Zoek naar
méér
bij DUTCHCOURAGE:
visitors (Statistics since June 2000) |
horlings@chello.nl
View My Guestbook
Sign My Guestbook
(Please tell from what site you came)
View Page Stats
See who's visiting this page.
DUTCH COURAGE IS A
OF
See
GeoCities
| Build your
OWN website