This page is on the Web since January 7, 2000
polsmiddenhand

Illustratie van een polsmiddenhandbeentje (Hans Renkema)

Hans Rensema is 'medisch artiest' aan de Universiteit van Maastricht. Zijn dagelijks werk bestaat uit het maken van zeer gedetailleerde tekeningen van de menselijke en dierlijke anatomie. In zijn vrije tijd doet hij hetzelfde priegelwerk voor boeken waarin hij als het ware in een stripverhaal het verloop van alle mogelijke proeven met laboratoriumratten schetst. Zijn doel is 'gehannes met proefdieren' te voorkomen.

Medisch morfologisch tekenaar strijdt tegen 'gehannes met proefdieren'

Kunstrat kan veel leed voorkomen

Door ANDRÉ HORLINGS

(7 december 1996) De rat ligt onder narcose; de pootjes met pleisters op de operatietafel vastgeplakt. Met een pincet trekt de onderzoeker de spieren van de buik omhoog, zodat met een schaar het buikje open kan worden geknipt. Dan volgt de operatie. Met behulp van twee pincetten wordt een piepklein slangetje op de gewenste plaats aangebracht, in het grote lymfevat in de buikholte. De rat wordt dichtgenaaid, ontwaakt en staat vervolgens ter beschikking van de wetenschap.

Het is een proef zoals er dagelijks honderden plaatsvinden. Deze ingreep was noodzakelijk om een dergelijke operatie op video aanschouwelijk te maken. Vervolgens werkte medisch morfologisch vormgever Hans Rensema (48) de operatie uit in tekeningen, als het ware in een stripverhaal, voor een boek over microchirurgie op laboratoriumratten. Daardoor zijn inmiddels duizenden ratten gespaard gebleven.
,,Ik heb heel veel begrip voor actievoerders tegen dierproeven. In mijn hart ben ik er eigenlijk ook tegen'', zegt Rensema, die werkt op de medische faculteit van de Universiteit Maastricht. ,,Maar ik ben er ook van overtuigd dat we niet zonder kunnen. Dierproeven maken een wezenlijk onderdeel uit van het medisch onderzoek. Ze zijn noodzakelijk om bijvoorbeeld het effect van geneesmiddelen te testen en ze zijn wettelijk voorgeschreven voor de beschrijving van de resultaten. Dat is in Nederland een zwaar gecontroleerd proces, waarbij dierenleed zo veel mogelijk wordt voorkomen. Het afschaffen van dierproeven is dan ook niet realistisch en bovendien onwenselijk. Tenzij je er mensen voor wilt gaan gebruiken; dat gebeurde al eens in duistere tijden. Mensen komen trouwens vanzelf aan de beurt, want er komt een moment dat theorie in praktijk wordt omgezet. En het is altijd maar afwachten hoe het lichaam in werkelijkheid reageert''.

Menselijke anatomie

Rensema is afkomstig uit Groningen en zag daar een toekomst als beeldend kunstenaar. Aan de Academie Minerva werd zijn belangstelling gewekt voor de menselijke anatomie. ,,Bij het model- en naakttekenen, dat deel uitmaakt van de studie, gaat het erom het lichaam weer te geven. Dan krijg je al heel snel te maken met het skelet en de spieren. Het anatomisch-medisch tekenen fascineerde me. Ik wilde ermee verder, maar er bestond geen echte opleiding voor. Wel kon ik naar de Jan van Eyck-academie in Maastricht, waar ik de mogelijkheid kreeg een 'eigen' studieprogramma te voltooien. Inmiddels is zo'n opleiding er wel, sinds september; de post-hbo-opleiding 'wetenschappelijk illustrator', aan de medische faculteit van de universiteit, in samenwerking met de Academie Beeldende Kunsten van de Hogeschool Maastricht. Ik ben er een van de docenten''.
In 1980 kreeg Hans Rensema de baan van zijn dromen aan de universiteit in Limburg. ,,Ik ging tekeningen maken ten behoeve van het wetenschappelijk onderzoek en het onderwijs aan medische studenten en op verzoek van de kliniek. Officieel is dat medisch morfologisch tekenaar''. De term op zijn Engelstalige visitekaartje is aanmerkelijk eenvoudiger en tegelijk heel duidelijk: medical artist.
Hij toont enkele voorbeelden: een borstkas met achterliggende organen in combinatie met de hoek waaronder een camera voor een 'kijkoperatie' in het lichaam moet worden gebracht; een dwarsdoorsnede van een schedel; de bloedvaten die zich tussen schedel en hersenen bevinden. En van sterk uitvergrote beenderen in het gehoororgaan van een rat; in werkelijkheid fracties van millimeters groot. ,,De computer is hierbij een fantastisch hulpmiddel'', geeft hij aan.

Proeven met ratten

Onvermijdelijk kwam Rensema tijdens zijn werkzaamheden in aanraking met een onderdeel dat hij eigenlijk verfoeide: dierproeven. ,,Met ratten. Ik heb daar ambivalente gevoelens over, maar ik ga niet zo ver dat ik die proeven zou willen verbieden. Ratten zijn bijzonder nuttig in het medisch onderzoek. Ze bezitten nagenoeg alle organen van de mens, alleen aanzienlijk kleiner. Tijdens een operatie kijkt de chirurg door een microscoop waar zijn handen mee bezig zijn. Het gaat daarbij onder andere om cannulatie; het inbrengen van slangetjes, en transplantatie van organen als lever, hart, nieren en longen. En van darmen, nu nog vooral voor voedingsonderzoek maar in de toekomst mogelijk ook voor menselijke toepassing. De kunstgrepen die op het ogenblik nog worden toegepast bij bijvoorbeeld darmkanker maken het leven er niet aangenamer op. Het is uitzonderlijk priegelwerk, maar het geeft een onmisbare ondergrond voor de praktijk. Het duurt alleen wel even voordat een onderzoeker dit werk 'in de vingers' heeft. Onvermijdelijk gaat het eerst een aantal keren mis''.
En dat is jammer van de ratten, vond Rensema, die overigens van mening is dat het onderzoek waarbij gebruik wordt gemaakt van proefdieren in Nederland bijzonder zorgvuldig plaatsvindt. ,,Het is een wijd verbreid misverstand dat er maar wat gerotzooid wordt. Alleen bevoegden met een bepaalde wetenschappelijke ondergrond mogen ingrepen uitvoeren op proefdieren. Dierproeven zijn bovendien aan wettelijke voorschriften gebonden. Elke universiteit heeft een dierexperimentencommissie die voorgenomen onderzoek toetst voordat het begonnen is en die beoordeelt of een naar verhouding redelijk aantal dieren wordt gebruikt. En ook tijdens de proeven vindt een nauwgezette controle plaats''.

Micro-chirurgie

Samen met twee microchirurgen en een televisieregisseur kwam hij tot de conclusie dat een betere opleiding het aantal benodigde proefdieren aanzienlijk terug zou kunnen brengen. Het gedetailleerde anatomisch tekenwerk, zijn eigen specialiteit, kon daarbij een belangrijke rol spelen. ,,We richtten samen 'Microsurgical Developments' op; een stichting die zich bezighoudt met het maken van leermiddelen ten behoeve van de microchirurgie. Daarbij gaat het onder meer om boeken en videobanden.
Het eerste deel van Manual of Microsurgery on the Laboratory Rat (Handboek voor microchirurgie op de laboratoriumrat) kwam eind 1990 gereed. Het bevat de beschrijving in woord en beeld van de algemene technieken en van cannulatie bij proeven met de rat. Van de betreffende operaties werden tien video-instructiebanden gemaakt; beelden daaruit dienden vervolgens weer als basismateriaal voor de tekeningen van de technieken''. In het boek, waarvan inmiddels al een derde druk verschenen is, zijn de operaties als in een stripverhaal te volgen. Intussen zijn twee andere werken in voorbereiding: over transplantaties en het zenuwstelsel. De tekeningen in het boek hebben een hoog zieligheidsgehalte.

Hoog zieligheidsgehalte

De proefratten worden vanuit alle hoeken in beeld gebracht. Organen worden bewerkt met zeer gevarieerde instrumenten. Duidelijk wordt getoond waar en tot hoever bijvoorbeeld de huid wordt opengesneden en hoe een schroef in de schedel kan worden aangebracht. ,,Het gaat erom tevoren duidelijk te maken hoe bepaalde operaties moeten worden aangepakt'', verklaart Rensema. ,,Voorkomen moet worden dat dieren door ondeskundigheid worden verprutst en onnodig leed wordt veroorzaakt. De verschillende stappen in de operaties worden zo duidelijk geïllustreerd, dat onderzoekers en biochemici de fijne kneepjes van het vak al kennen voordat ze aan de slag gaan''.
De resultaten zijn volgens hem al heel duidelijk. ,,De reacties zijn positief. Inderdaad worden er veel minder dieren gebruikt. Bovendien was vroeger een dier dat onder het mes ging ten dode opgeschreven. Het kan bijvoorbeeld nuttig zijn om met een slangetje bloed uit de lever te tappen, om het effect op termijn te meten van een medicijn. Om de zoveel weken werd dan een rat uit de proefgroep opengesneden. Nu kan veel langer gebruik van proefdieren worden gemaakt. Daartoe wordt dan een cannule aangebracht die kan blijven zitten. Na de proef krijgt het dier tijd voor rust. Het wordt pas weer gebruikt wanneer een nieuwe proef of een herhaling nodig is. Dat hergebruik scheelt duizenden ratten. Veel proefdieren leven daardoor zelfs langer dan in de natuur, waar ze de prooi worden van natuurlijke vijanden''.

Kunstrat als alternatief

Een van de belangrijkste bezigheden in de microchirurgie is het aan elkaar naaien van bloedvaten: slagaders en aders. ,,Dat maakt 90 procent uit van het werk. Het is moeilijk; het gaat bij ratten natuurlijk om bijzonder kleine buisjes. Er gaat in het leerproces natuurlijk ook gemakkelijk iets mis. Dat kost veel ratten'', vertelt Rensema. Als alternatief werd wel gebruik gemaakt van siliconenslangetjes die aan elkaar werden gehecht, maar dat was weinig realistisch. ,,Wanneer je dat beheerst, weet je weliswaar hoe je bloedvaten aan elkaar moet naaien, maar in de praktijk blijkt dat veel moeilijker. Want dan gaat het om een levende rat en om aders die zich in dat lijfje bevinden''.
Twee jaar geleden ontwierp de stichting van Rensema een ring met zulke slangetjes, waarmee een operatie min of meer kon worden nagebootst. Intussen wordt hard gewerkt aan een aanzienlijke verbetering. Samen met zeven andere onderzoekers uit verschillende disciplines, met subsidie van het Platform Alternatieven voor Dierproeven, werkt hij aan de ontwikkeling van een kunstrat. ,,Het wordt een realistische uitvoering van rubber.
De kunstrat is net zo groot als een echte. Hij bevat de belangrijkste organen zoals hart, lever, nieren, blaas op ware grootte, en zoveel mogelijk bloedvaten; allemaal van kunststof. Op zo'n rat kan een grote variatie aan operaties en bloedvathechtingen worden geoefend, voordat men toekomt aan een echte ingreep bij een echte rat. Tot februari zijn in Nederland en Engeland de eerste prototypes in gebruik. Daarna komt de kunstrat in productie. Ik ben ervan overtuigd dat daarmee opnieuw duizenden proefdieren het leven zal worden gespaard''. De deelnemers aan het projecten worden financieel niets wijzer van hun bezigheden. ,,We doen het allemaal in onze vrije tijd. Ik heb er ook wel eens een vakantie aan opgeofferd. Wat we ermee verdienen wordt teruggestort, zodat we door kunnen gaan met dit werk''.

© André Horlings (WUGO)

Terug naar Dutch Courage's Publicaties

Dutch Courage's Sites:
Live!: WORLD WEBCAM MONITOR Hundreds of webcams LIVE!
International: Index | Reference | 'Stop de persen' | History | Life | World | Year 2000 | Predictions | Internet
Nederlands: Nederland | Publicaties | Arnhem Spookstad (Boek)
Weblog: Dutch Courage's Curiousities
Special: Splashdown of MIR | Eclips '99

Zoek naar méér bij DUTCHCOURAGE:
PicoSearch


visitors (Statistics since June 2000) | horlings@chello.nl

View My Guestbook Sign My Guestbook
(Please tell from what site you came)
See who's visiting this page. View Page Stats
See who's visiting this page.

DUTCH COURAGE IS A OF

See GeoCities | Build your OWN website