Al eeuwenlang band tussen Oranjestad en Paleis Het Loo

Wilhelmina was koningin van Apeldoorn

Door ANDRE HORLINGS

(26 augustus 1998) Het tafereel was ieder jaar gelijk. In de ochtend van 31 augustus stroomden rond 5000 kinderen uit de wijde omgeving van Apeldoorn naar de Loolaan, waar ze zich opstelden om op de paleiscour van Het Loo de traditionele zanghulde te brengen aan hun koningin. Om kwart voor negen begon het formeren van de stoet. Een klein uurtje later arriveerde de optocht bij het paleis. Klokke tien trad de vorstin naar buiten, samen met prins Hendrik en prinses Juliana; soms vergezeld van hoge gasten die naar Apeldoorn waren gekomen om de verjaardag van Wilhelmina mee te vieren.

Vijftig jaar lang was 31 augustus Koninginnedag en in Apeldoorn werd dat nog net iets plechtiger gevierd dan elders. Want bij die plaats hoorde paleis Het Loo en daarom hoorde haar meest prominente inwoonster net nog een beetje meer bij Apeldoorn dan bij de rest van Nederland.
Dat was al gebleken op 17 oktober 1900, toen de Nieuwe Apeldoornsche Courant de verloving van Wilhelmina met de Duitse prins Hendrik van Mecklenburg-Schwerin begroette met: ,,Burgers van Apeldoorn. Wij zijn ongetwijfeld tolk van de gevoelens, die U heden bezielen, wanneer wij een welgemeend 'Lang zullen deze Verloofden leven' aanheffen''. Er werd een 'Commissie 1901' opgericht om, naast het Nationaal Geschenk van het Nederlandse volk, ook een speciaal Apeldoorns Cadeau aan te kunnen bieden: de zeventien meter hoge Gedenknaald bij Het Loo, aan het prominente verkeersknooppunt van de straatwegen naar Amersfoort, Zwolle en het centrum van het Dorp. De giften stroomden binnen. De inzameling leverde f. 3.518,37 en een halve cent op. Op de huwelijksdag - 7 februari 1901 - was de Naald nog niet klaar, maar in de voet werd toen alvast een koker gemetseld met een oorkonde, munten en postzegels uit die tijd, terwijl de nood van 600 arme Apeldoornse gezinnen werd gelenigd door hen 552 kledingstukken, brood, spek, koffie, bruine bonen en cokes te schenken. En sinds 9 maart 1901, schrijven Hans Stokhuyzen en Joop Uijttenboogaart in 'Apeldoorn 1900-1962', ,,staat als een stille wachter de Naald in al haar eenvoud onder de rook van het jachtslot der Oranjes. Een soberheid, strokend met het karakter van hen, die eens gevers waren in een tijd, die thans bij ons een stil doch onvervulbaar verlangen vermag op te wekken naar dit vredige verleden''.

Paleis Het Loo

'Het erve in 't Loe, in den kerspel van Apeldorn gelegen', werd voor het eerst in 1439 vermeld. Op dat 'loo', een open plek in het bos, stond het middeleeuwse jachtslot, dat later bekend werd als 'Het Oude Loo'. Het kasteeltje en de opstallen gingen verschillende malen in andere handen over, totdat stadhouder prins Willem III in 1684 het hele complex - het Oude Loo, zeven molens, een herberg, een brouwerij en verschillende boerderijen - kocht voor 90.000 Carolusgulden. Hij begon er met de bouw van een 'Nieuw Huys Loo', maar vijf jaar later, toen de stadhouder door zijn huwelijk met prinses Mary II Stuart tevens koning van Engeland werd, werden de plannen aanzienlijk herzien. Want als een van de machtigste Europese heersers verdiende hij een paleis met koninklijke allure.
Mary, die grote invloed kreeg op de architectuur, legde in 1685 de eerste steen voor paleis Het Loo. Vanaf het dak was er een vrij uitzicht op de torens van Zutphen, Deventer en Harderwijk. Pronkstuk van het bouwwerk werd de tuin, pronkstuk van de tuin werden de waterpartijen en pronkstuk van de waterpartijen werd de grote fontein, die 'hoger moest spuiten dan de hoogste fontein van Versailles' en dertien meter haalde. Dat kwam door het hoogteverschil vanaf de bron. Het water werd aangevoerd via sprengen die eerder waren gegraven om papiermolens van energie te voorzien, aangevuld met een stelsel van twee tien kilometer lange leidingen en vijverbassins.

Olifanten op Het Loo

Na de dood van 'William & Mary' bleef Het Loo in stadhouderlijk bezit, maar stadhouders kwamen er zelden. Wel bracht prins Willem V er in 1786, in het nauw gedreven door de burgertwisten tussen prinsgezinden en patriotten, zijn menagerie in veiligheid, waaonder twee olifanten, Hans en Parkie. Zelf nam hij in 1794, na de Franse inval, de wijk naar Engeland. De prinselijke bezittingen werden in beslag genomen. Het Loo werd lazaret voor Franse soldaten; de tuinen verloederden. Lodewijk Napoleon, tussen 1806 en 1810 Koning van Holland, koos het paleis als residentie, herstelde de schade en voerde een grootscheepse restauratie vol architectonische veranderingen uit. Hij kon er niet lang van genieten, want Nederland werd onderdeel van Frankrijk, tot de val van Napoleon en de terugkeer van erfprins Willem Frederik, de latere koning Willem I, in 1813. Op 5 september 1814 kwam voor het eerst een Oranje terug op Het Loo. Kroonprins Willem II schreef aan zijn moeder dat het gebouw hem meeviel, maar dat de tuinen bedorven waren. Het Loo kreeg de bestemming van koninklijk zomerverblijf.
Pas koning Willem III, 'de hereboer van Het Loo', bleef er ook weer overwinteren. Hij liet moderne landbouwmachines komen, experimenteerde in de kwekerijen met planten uit andere werelddelen en organiseerde volksfeesten op de hei, schaatswedstrijden op de vijvers en militaire oefeningen in het buitenpark.

Dynastie in gevaar

In 1879 leek de Oranje-dynastie in ernstig gevaar. 'Wiwill', kroonprins Willem, overleed in Parijs. Over de oorzaak deden tal van geruchten de ronde, varierend van een aanval van bronchitis tot verwondingen bij een duel om een vrouw; mogelijk zelfs op de trappen van een bordeel. Hij had al geen zin in de troon, net als broer Alexander. Die leefde in onmin met z'n vader, eerst over diens behandeling van koningin Sophie met wie de vorst voortdurend in onmin leefde; later omdat hij geen toestemming kreeg voor een huwelijk met gravin Mattie van Limburg Stirum. Bovendien had hij een slechte gezondheid. Hij stierf in 1884.
Prinses Wilhelmina, in 1880 geboren, redde de troon. Na de dood van Willem III in 1890 werd ze koningin, tien jaar oud, onder regentschap van Emma. Op 31 augustus 1898 werd ze voor de wet meerderjarig. Op 5 september volgde in Amsterdam haar inhuldiging.
Maar de prijs was hoog, schrijft Thijs Booij, particulier secretaris van prinses Wilhelmina na haar abdicatie in 1948, in het boek 'Het is stil op Het Loo' uit 1963; een rondgang door het paleis met op iedere plaats herinneringen. Het is een werk vol respect voor de net een jaar eerder overleden vorstin, zonder in blinde eerbied te vervallen.

Koningin als straf

,,Ik weet uit haar eigen mond hoe zij als kind van tien gebeefd heeft bij de geachte dat zij over enkele jaren al die volken van het Rijk (waartoe toen nog Indie, Suriname en de Nederlandse Antillen behoorden) moest gaan regeren. Hoe arm zij geweest is in de gouden kooi van het kind-van-staat zijn. Hoe geestelijk verlaten zij was in een puberteit die er bij een koning niet mocht zijn. Ze heeft zelfs nog overwogen om enkele pagina's van 'Eenzaam maar niet alleen' te herschrijven, omdat de nood van haar jonge leven in de eerste tekst nog niet adequaat was geschilderd'', schrijft Booij.
Hij haalt een kenmerkend voorbeeld aan: ,,De kleine Willemientje speelt met poppen. Een is er stout, erg stout. Zij moet aangepakt worden. Het poppenmoedertje spreekt het zondaresje vermanend toe: 'Nog een keer zo ondeugend en ik maak je koningin. Dan heb je niemand meer om mee te spelen'.'' De 'freuletjes' die later werden toegelaten - op afspraak; nooit spontaan - kregen de instructie haar aan te spreken met 'Mevrouw'. ,,Een poosje later hoort de hofdame uit de staatsievolle zaal rennende voeten en er hoog bovenuit luide meisjesstemmen: 'Mevrouw is 'm, Mevrouw is 'm'. Niet Wilhelmina speelt krijgertje of verstoppertje, maar Hare Majesteit.''
Op de paleiscour van Het Loo in Apeldoorn speelt zich een groot deel van haar jonge leven af. ,,Hier zag ze, kind van tien, haar vader en voorganger uitdragen. Gans in het zwart gehuld, zwarte sluier voor het gezichtje, omringd door zwarte gedaanten zonder tal. Dat was het uur van de eerste stap naar het besluit dat haar uitvaart in het wit zou zijn: ze ging zwart haten. Hier liet ze een plaatje maken van haar en haar bruidegom, beiden te paard, fier en vol levenslust. Dan is ze 21 en in verwachting. Op de hekken van de basse-cour wordt het plakkaat aangeslagen: 'Besmettelijke ziekte. Typhus'. De jonge Majesteit is in levensgevaar. Hier arriveerde ze met het viertal schimmels, als ruiter, met staatsiekoets en rijtuig en tonneau, per auto, op de fiets, wandelend en in de arreslede. Het werd ook de plaats waar haar laatste reis begon. Haar eigen Gelderse mensen, de noabers, zullen nooit dat ogenblik vergeten, toen de grote deuren van de vestibule naar binnen weken en hoog op de schouders van acht boswachters en jachtopzieners de blank eiken houten kist zichtbaar werd.''

Veluwse mensen

Wilhelmina hield, aldus Booij, ,,van die eenvoudige Veluwse mensen, die van geslacht op geslacht haar familie dienden. Ze wist dat ze weleens over de schreef ging en achtte zich niet verheven boven de evangelische en menselijke plicht eigen ongelijk te erkennen, ook tegen mensen onderaan de maatschappelijke ladder.''
Als koninginnetje legde Wilhelmina in 1891 de eerste steen voor de nieuwe Nieuwe Kerk aan de Loolaan, die een jaar eerder was afgebrand tijdens een reparatie door loodgieters. Honderden malen woonde ze er de diensten bij. ,,Alleen voor haar ging de hoofdpoort open en na de zegen bleven hier de predikanten op de kansel staan tot deze lidmate haar loge verlaten had'', schrijft Booij. ,,Ik zie haar nog zitten, op het koninklijk gestoelte, hoog boven de schare, tegenover de kansel, een leeuw links en een leeuw rechts, met voor zich een ontzaglijke statenbijbel, beslagen met het wapen van het koninkrijk met de spreuk 'Je Maintiendrai'. Devoot tijdens de liturgie, kritisch-aandachtig bij de preek. Ze was bepaald geen volgzame lidmate. In haar hoge ouderdom was ze soms een rebelser kerklid dan honderd jonge revolutionairen op het kerkerf bij elkaar.''

Apeldoornse hoogtepunten

Apeldoorn was vaak getuige van vorstelijke hoogtepunten. Op 18 juni 1909 maakte het koninklijk gezin er zijn intocht met het nieuwe prinsesje Juliana, net twee maanden oud. 'Onafzienbare menigten' bevolkten de straat om de rijtoer te bewonderen; onderweg werd op 24 plaatsen bloemen geschonken. ,,De Parel der Veluwe was herschapen in een bijkans onwezenlijk dorp met een Julianatempel in het Wilhelminapark en een ranke toren van ijl latwerk in het Oranjepark; met guirlandes van groen en lampions tussen de bomen, honderden lichtbekers op palen bezijden de smalle straten en vele flakkerende lichtjes langs de vijverboorden; met een gemeentehuis waarvan raam- en gevellijnen door de glans van twinjelende vetglaasjes gemarkeerd werden als de duisternis viel'', aldus 'Apeldoorn 1900-1962'.
Op 12 augustus 1914, tijdens de Mobilisatie na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, stond Wilhelmina de in Apeldoorn gelegerde militairen vrije wandeling toe in het Koninklijke Park. De bezoekers waren ,,dankbaar en hoogst voldaan'', schreef de krant. ,,Allen, zonder onderscheid, waren verrukt over de schaduwrijke lanen en laantjes, de diepliggende sprengen en de pijlrechte dennen.'' Het zilveren regeringsjubileum werd in september 1923 gevierd met de gebruikelijke aubade, een bloemencorso, een lichtstoet en een etalagewedstrijd. En in 1930 liet een bezoek van groothertogin Charlotte en prins Felix van Luxemburg enorme indruk na. ,,Voor het raadhuis werd door de elfjarige Evertje Hop uit Hierden een tuil rozen met rood-wit-blauwe linten aangeboden en omringd door vierhonderd Veluwse boeren, boerinnen en kinderen in klederdracht uit Nunspeet, Oldebroek en Hierden brachten 49 leerlingen uit het zevende leerjaar van de Hierdense christelijke school een aubade.'' Prinses Juliana bracht Apeldoorn in rep en roer toen ze er in september 1936 haar verloofde prins Bernhard voorstelde. Tienduizenden mensen uit Oost-Nederland, van Groningen tot aan Maastricht, kwamen naar de Oranjestad. En twee jaar later werd voor Wilhelmina een 'blijde incomste' georganiseerd, toen ze in Apeldoorn de festiviteiten afsloot in verband met haar veertigjarig regeringsjubileum.

Oorlog

Zes dagen later ondetrekenden Chamberlain, Daladier, Hitler en Mussolini de 'Overeenkomst van Munchen'. De vrede leek gered, maar de oorlog liet zich niet tegenhouden. Op 10 mei 1940 landden Duitse soldaten bij Den Haag met kaarten van Paleis Noordeinde op zak. De koninklijke familie vluchtte naar Engeland. Het Loo ging respectievelijk dienen als inkwartieringscentrum voor Duitse troepen, herstellingsoord voor de Wehrmacht en lazaret van de Waffen-SS. Na de mislukte Slag om Arnhem in 1944 lagen er ook gevangen genomen Britse soldaten. Op 17 april 1945, de Apeldoornse bevrijdingsdag, konden de Canadese troepen er ternauwernood van worden weerhouden het paleis uit te roken; er zaten nog maar een paar oudere Duitse soldaten. Daarna nam prins Bernhard er zijn intrek, als hoofd van de militaire staf. Het Loo deed vervolgens nog meerdere malen dienst als herstellingsoord, opvangcentrum of conferentieoord.
Booij verhaalt boeiend over de terugkeer van Wilhelmina op Het Loo in 1945; uiterlijk emotieloos. ,,Niemand had en heeft iets met mijn gevoelens te maken'', zei ze en sprak daarna de gedenkwaardige woorden: 'Breng een sjoelbak!'. Die bak heeft toen van haar spel geweten. De stenen volgen door de kamer. In een oogwenk kroop het hele gezelschap over de vloer om de stenen van Hare Majesteit voor een tweede worp aan te bieden en tegelijk wat dekking te hebben.''
Aardig is ook de anekdote dat een soldaat, die er 's avonds de wacht had, de vorstin niet herkende toen ze zich onverwacht meldde. 'Wie bent u eigenlijk', vroeg een barse stem. 'Eigenlijk de koningin'. De soldaat herkende haar niet; portretten van Wilhelmina waren nog schaars. 'Kunt u dat bewijzen?'. Wilhelmina schoof de trouwring van haar vinger; binnen stond 'Hendrik, Hertog van Mecklenburg'. Dat overtuigde. De volgende dag kreeg de soldaat via zijn chef een compliment: hij was een 'uitstekende bewaker'.

Oecumene

Op 6 september 1948, na precies vijftig jaar regeren, het ondertekenen van 23.345 koninklijke besluiten, het benoemen van 3890 burgemeesters en het nuttigen van 1300 officiele lunches en banketten, trad Wilhelmina af. De laatste achttien jaren van haar leefde woonde ze op Het Loo. Een van de activiteiten van de diepgelovige vorstin was haar inzet voor de oecumene in Apeldoorn; ze ergerde zich aan het grote aantal gevarieerde met elkaar in onmin levende christelijke gemeenschappen. Op haar initiatief werd op Tweede Pinksterdag 1950 in de Kapel aan de Asselsestraat de eerste van een reeks avondmaalsdiensten voor protestanten van alle richtingen gehouden. Ook met de rooms-katholieke kerk ontstonden gesprekken, maar de resultaten van dat overleg waren weinig tastbaar.
Het dogmatische incident van 30 mei 1998 in 'haar' Nieuwe Kerk, toen tijdens de bruiloft van Maurits en Marilene verschillende protestantse leden van het Koninklijk Huis ter katholieke communie gingen, was dan ook geheel in haar geest.
Na de dood van Wilhelmina bleef het stil op Het Loo. Weliswaar bewoonden prinses Margriet en mr. Pieter van Vollenhoven tussen 1967 en 1975 een aantal vertrekken, maar toen koningin Juliana afzag van verder gebruik verhuisden ze naar een bungalow op het terrein. Tijdens een ingrijpende restauratie tussen 1977 en 1984 werd het gebouw in historische staat hersteld. De witte pleisterlaag verdween. De contouren van de wereldberoemde tuinen, die al eeuwenlang onder een dikke laag aarde bedolven lagen, kwamen weer tevoorschijn, en daardoor konden de tuinen in hun oude luister worden hersteld. Als Rijksmuseum is Paleis Het Loo intussen een van Apeldoorns drukst bezochte attracties.

Terug naar Dutch Courage's Publicaties

Dutch Courage's Sites:
Live!: WORLD WEBCAM MONITOR Hundreds of webcams LIVE!
International: Index | Reference | 'Stop de persen' | History | Life | World | Year 2000 | Predictions | Internet
Nederlands: Nederland | Publicaties | Arnhem Spookstad (Boek)
Weblog: Dutch Courage's Curiousities
Special: Splashdown of MIR | Eclips '99

Zoek naar méér bij DUTCHCOURAGE:
PicoSearch


visitors (Statistics since June 2000) | horlings@chello.nl

View My Guestbook Sign My Guestbook
(Please tell from what site you came)
See who's visiting this page. View Page Stats
See who's visiting this page.

DUTCH COURAGE IS A OF

See GeoCities | Build your OWN website