สาระความรู้ทางการแพทย์ เพื่อประชาชน อ่านได้ที่นี่

วัณโรค (Tuberculosis) เป็นโรคที่เก่าแก่คู่มนุษยชาติมานานหลายพันปี จากการศึกษาซากมัมมี่อียิปต์ พบว่ามัมมี่มีความผิดปกติของกระดูกสันหลัง ด้วยเทคนิคการตรวจทางห้องปฏิบัติการ พบชิ้นส่วนของ DNA ของเชื้อวัณโรคอยู่ในกระดูกนั้น แสดงให้เห็นถึงเชื้อนี้ทำให้เกิดโรคในมนุษย์มาตลอด และปัจจุบันยังไม่มีวิธีที่จะกำจัดเชื้อนี้ให้หมดจากโลกไปโดยง่าย

วัณโรคเกิดจากเชื้อแบคทีเรียขั้นสูง กลุ่มที่เรียกว่า Mycobacterium tuberculosis complex ประกอบด้วยเชื้อ 3 ชนิดได้แก่ Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium africanum และ Mycobacterium bovis แต่เชื้อก่อโรคส่วนใหญ่ได้แก่ Mycobacterium tuberculosis

มีการค้นพบยารักษาวัณโรค ที่ได้ผลดีมากมานานหลายสิบปี นับแต่ยาฉีดตัวแรกสำหรับวัณโรคได้แก่ Streptomycin จนเรื่อยมามีการค้นพบยา Isoniazid (INH) นับเป็นการค้นพบที่สำคัญสำหรับการรักษาโรคนี้ เนื่องจากยาสามารถฆ่าเชื้อวัณโรคได้ดี และผู้ป่วยโรคนี้หายขาดได้มากขึ้น จนกระทั่ง 20 ปีมานี้มีการค้นพบยา Rifampicin ซึ่งรักษาวัณโรคได้ดีมาก ทำให้สูตรยาที่ใช้รักษาวัณโรคที่ต้องกินยานานราวปีครึ่งถึงสองปี ลดลงเหลือเพียง 6 เดือน

แม้ว่าระยะเวลาการกินยาจะลดลงมากจาก 2 ปี เหลือเพียง 6 เดือน แต่ก็ยังมีผู้ป่วยจำนวนมาก ที่ไม่กินยาตามที่แพทย์กำหนด โดยมากมักกินยาเพียง 1-2 เดือนแล้วหยุดเมื่อเห็นว่าอาการที่ผ่านมาดีขึ้น เป็นผลให้เชื้อวัณโรคมีการดื้อยามากขึ้นเรื่อย ๆ แม้ว่าปัจจุบัน แพทย์จะให้การรักษาวัณโรคด้วยยาพร้อมกันถึง 4 ชนิด แต่เชื้อที่มีการดื้อยาหลายขนาน (multi-drug resistance) มากขึ้นเช่นเดียวกัน ในประเทศไทยมีผู้ป่วยวัณโรคที่กินยา 4 ชนิดจนครบ 6 เดือนเพียงร้อยละ 50-60

นับแต่การเกิดโรคเอดส์ และมีการระบาดของเชื้อไวรัส HIV ไปทั่วโลก เป็นผลให้ผู้ป่วยวัณโรคมีมากขึ้นเรื่อย ๆ และมีความรุนแรงมากขึ้น จากวัณโรคที่มักเป็นที่ปอดเป็นหลัก กลายเป็นวัณโรคของอวัยวะอื่น ๆ เช่นวัณโรคชนิดแพร่กระจายทั้งตัว, วัณโรคของเยื่อหุ้มสมอง, วัณโรคของไขกระดูก เป็นต้น นอกจากนี้ผู้ป่วยวัณโรคพบมีอาการและอาการแสดงที่แปลก ๆ และไม่ตรงไปตรงมา (atypical presentation) เป็นสัดส่วนที่เพิ่มขึ้น เป็นปัญหากับแพทย์ในการวินิจฉัยโรคเป็นอย่างยิ่ง

เนื่องจากวัณโรคสามารถเป็นได้กับทุกเพศ ทุกวัย และทุกอวัยวะของร่างกาย ดังนั้น ผู้ใดที่สงสัยว่าเกิดอาการผิดปกติ ควรได้รับการตรวจจากแพทย์เสมอ ธรรมชาติของวัณโรคเป็นโรคเรื้อรัง แพทย์จะสงสัยวัณโรคเมื่อผู้ป่วยมีอาการมาเป็นเวลาหลายสัปดาห์ หรือเป็นเดือน ซึ่งในระหว่างนี้ ผู้ป่วยมักได้รับยารักษาจากที่ต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นคลินิก หรือซื้อยากินเองมาก่อน ซึ่งไม่ทำให้อาการดีขึ้น

อาการสำคัญของวัณโรคแบ่งง่าย ๆ เป็นสองระบบ คือ อาการทั่วไป มักมีไข้ต่ำ ๆ เรื้อรัง, เบื่ออาหาร, น้ำหนักลด, ผอมลง ร่วมกับอาการของการติดเชื้อที่ระบบนั้น ๆ ได้แก่

• อาการไอเรื้อรัง ไม่ว่าจะมีเสมหะหรือ มีเลือดปนเสมหะหรือไม่ (วัณโรคปอด)
• ปวดศีรษะเรื้อรังนานเป็นสัปดาห์หรือเดือน ปวดมากขึ้นเรื่อย ๆ และซึมลง (วัณโรคเยื่อหุ้มสมอง)
• ถ่ายเหลวเรื้อรัง ถ่ายเป็นน้ำวันละหลายหน (วัณโรคทางเดินอาหาร)
• ปวดหลังเรื้อรัง ปวดมากขึ้นเรื่อย ๆ โดยเฉพาะเวลานอน (วัณโรคกระดูกสันหลัง)
• แน่นใต้ชายโครงขวา ตับโต อาจมีตัวเหลืองตาเหลืองหรือไม่ก็ได้ (วัณโรคของตับ หรือวัณโรคชนิดแพร่กระจาย)
• ผื่นเฉพาะที่ ที่โตช้า ๆ เป็นเรื้อรังและรักษาไม่หาย ไม่เจ็บ (วัณโรคผิวหนัง)

อาการเหล่านี้ควรระวังเป็นอย่างยิ่ง เมื่อผู้นั้นมีการติดเชื้อไวรัส HIV เนื่องจากมีร่างกายอ่อนแอ ภูมิคุ้มกันบกพร่อง และเสี่ยงต่อการเกิดโรคได้ง่าย

ผู้ป่วยวัณโรคสามารถรักษาให้หายขาดได้ เพียงแต่ทำตามคำแนะนำของแพทย์และกินยาอย่างสม่ำเสมอ และครบถ้วน หลักการปฏิบัติตัวง่าย ๆ ของผู้ป่วยวัณโรค โดยเฉพาะวัณโรคปอด ได้แก่

• หลีกเลี่ยงการไอ จาม รดกัน ควรปิดปากและจมูกเมื่อไอหรือจาม เนื่องจากเชื้อวัณโรคจะแพร่ออกมาในอากาศ และผู้ใกล้ชิดสามารถรับเชื้อเข้าไปได้
• แยกข้าวของ เครื่องใช้ส่วนตัว เช่น ผ้าเช็ดหน้า, ผ้าขนหนู, แปรงสีฟัน, อาหาร, ช้อนส้อม เนื่องจากจะเป็นทางที่บุคคลใกล้ชิดได้รับเชื้อโดยเฉพาะเด็ก รวมทั้งนอนแยกกับผู้อื่นด้วย
• อยู่ในที่ที่ อากาศถ่ายเทได้สะดวก มีแสงแดดพอเพียง พักผ่อนให้เพียงพอ
• รับประทานยาอย่างสม่ำเสมอตามคำแนะนำของแพทย์ สูตรยามาตรฐานของการรักษาวัณโรค ทั่วไปใช้ยา 4 ชนิด ใน 2 เดือนแรก และลดลงเหลือ 2 ชนิดใน 4 เดือนถัดมา ซึ่งถือเป็นสูตรยาที่ดีที่สุดในปัจจุบัน
• เมื่อผู้ป่วยรับประทานยาตามสูตรดังกล่าวอย่างเคร่งครัด การแยกกับบุคคลใกล้ชิดในช่วงแรกของการกินยา เพียง 2 สัปดาห์แรก ก็เพียงพอ เนื่องจากยาที่กินจะสามารถกำจัดเชื้อในเสมหะได้กว่าร้อยละ 99.5 ในการรักษาเพียง 2 สัปดาห์ (แต่จำเป็นต้องกินยาจนครบ เนื่องจากธรรมชาติของเชื้อมีการเจริญเติบโตช้ามาก และหลบซ่อนภายในเนื้อปอดอยู่นาน)
• คอยสังเกตอาการข้างเคียงของยา แม้จะพบไม่บ่อยแต่มีความสำคัญ เพื่อแจ้งให้แพทย์ทราบ เป็นประโยชน์ในการปรับเปลี่ยนสูตรยา ได้แก่ ผื่นตามตัว, จุกแน่นท้อง ตัวเหลืองตาเหลือง, ตามองเห็นไม่ชัด เป็นต้น ถ้ามีอาการดังกล่าวควรหยุดยาทันที และพบแพทย์
• หลีกเลี่ยง บุหรี่, สุรา เนื่องจากทำให้อาการของโรคเป็นมากขึ้น และการทำงานของตับเสื่อมลง เกิดการแพ้ยาได้ง่าย
• ผู้ป่วยวัณโรคที่สภาพร่างกายแข็งแรงดี ไม่มีความจำเป็นต้องหยุดงาน โดยเฉพาะเมื่อกินยาไปแล้ว 2 สัปดาห์ เนื่องจากมีโอกาสแพร่เชื้อได้น้อยมาก
• พบแพทย์ตามนัดอย่างสม่ำเสมอทุกครั้ง

หลักการป้องกัน ไม่ยากและไม่แตกต่างจากคำแนะนำของผู้ป่วยวัณโรคใน 3 ข้อแรก หากแต่ควรสังเกตอาการที่ผิดปกติที่เกิดขึ้น อันเป็นสัญญาณของโรคข้างต้น และที่สำคัญก็คือ ผู้ป่วยวัณโรคบางครั้งไม่มีอาการใด ที่ผิดปกติเกิดขึ้นเลย จึงควรได้รับการตรวจเอ็กซ์เรย์ปอด เป็นประจำอย่างน้อยปีละ 1 ครั้งเพื่อตรวจหาความผิดปกติที่เข้าได้กับวัณโรค และให้การรักษาแต่เนิ่น ๆ

สำหรับเด็กแรกเกิดทุกคน ที่เกิดในโรงพยาบาลจะได้รับการฉีดวัคซีน BCG ซึ่งหลักการแล้วไม่สามารถป้องกันการติดเชื้อวัณโรคได้ แต่สามารถป้องกันการเกิดวัณโรคที่อวัยวะสำคัญได้ เช่น วัณโรคเยื่อหุ้มสมอง, วัณโรคชนิดแพร่กระจาย เป็นต้น เด็กทุกคนจึงควรแยกห่างจากผู้ป่วยวัณโรคเสมอ และเมื่อมีผู้ป่วยวัณโรคในบ้านหรือเป็นผู้ใกล้ชิด ควรนำเด็กไปพบกุมารแพทย์ เพื่อตรวจและให้การรักษาหรือป้องกันแต่เนิ่น ๆ

โดยคำแนะนำและหลักการข้างต้นทั้งหมด คงพอจะทำให้ป้องกัน, ปฏิบัติตัว และดูแลผู้ป่วยวัณโรคได้ดีขึ้น   เป็นความหวังที่จะทำให้วัณโรคสามารถควบคุมได้ และลดการดื้อยาของเชื้อลงในอนาคต

<a href="http://www.biogate.com/100mag">
<img src="http://www.oocities.org/CollegePark/Union/4033/banner.gif" border=0 width=480 height=60></a>

Copyright 1997-8. Siriraj 100. All right reserved.